գործում, ձգտել է կասեցնել դավանափոխությունն արևմտահայության մեջ, ջատագովել դավան․ հանդուրժողության սկզբունքները, հայ հարանվանությունների համագործակցությունը լուսավորության և մշակույթի բնագավառներում։ Մխիթարյանների հանդեպ ցուցաբերել է լայնախոհ վերաբերմունք, ակնածանքով մոտեցել նրանց գիտ․ ու մշակութ․ գործունեությանը և միայն եզակի դեպքերում (1840–50-ական թթ․) հակադրվել նրանց՝ դավան․ խնդիրների առիթով։ «Ա․Ա․» հրապարակել է Հայ եկեղեցուն, կաթողիկոսներին, կրոն․ այլ նշանավոր գործիչներին նվիրված բազմաթիվ հոդվածներ, ճանաչող․ և պատմագիտ․ ուսումնասիրություններ, Հայ եկեղեցուն ձոնված գեղ․ երկեր։
Ալբերտ Խառատյան
ԱՐՇԱՐՈՒՆՅԱՑ ԴՊՐՈՑՆԵՐ, գործել են V–XIV դդ․, Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արշարունիք գավառում։ Մեզ հայտնի գրչության հնագույն խոշոր դպրոցներ են եղել Մայրաձոր անապատն ու Սանդղկավանքը։ Հիմնադրվել են V դ․, Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Ա Պարթևի աշակերտներ Թաթուլի ու Վարոսի ջանքերով։ Բուռն ծաղկում են ապրել VI դ․։ Այնտեղ ընդգրկված էին 36 ընտիր գրչագրեր։ Ուսուցանել են գրչության արվեստ, աստվածաբանություն և փիլ․։ Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ Արշարունյաց դպրոցը VII դ․ համարվել է «վարդապետարան հայոց․․․»։ Արշարունյաց իշխաններից բացի դպրոցը հովանավորել են Բագրատունիները և Կամսարականները։ Վահան Կամսարականի խնդրանքով «քաջ փիլիսոփա և նախընտիր վարդապետ» հռչակված Գրիգորիս Արշարունին VIII դ․ սկզբին շարադրել է «Մեկնութիւն ընթերցուածոց» աշխատությունը։ X դ․ վերջին Կարսի Աբաս թագավորը (984–1029) Արշարունյաց գավառում է կառուցել վանք՝ կից կառույցներով և համալրել կրոնավորներով։ Նույն դարում աչքի է ընկել Վարդկավանքի դպրոցը, վարդապետարանը վերաշինող՝ առաջնորդ Վարդիկի անունով։ Հաճախադեպ արշավանքները կործանել են մշակութ․ կենտրոնները, սակայն դրանցից ոչ հեռու ծաղկել են այլ կենտրոններ։ X դ․ Կաղզվանի մոտ հիմնադըրվել է Կամրջաձորի դպրոցը, որն ունեցել է մոտ 300 միաբան ու սան։ Նշանավոր էին Սամվել Կամրջաձորեցին, նրա աշակերտներ Ստեփանոս Ասողիկը և Գևորգ Թառիճեցին (Ուռճեցին), որոնք հռչակվել են որպես աստվածաբաններ և երաժիշտներ։ XI դ․ զարգացում են ապրել Մայրաձորի կամ Կանչնուտի և Սանդղկավանքի գրչության դպրոցները։ Ա․ դ-ից մեզ են հասել «Մողնու», «Սանդղկավանքի» և «Բեկյունց» Ավետարանները, որոնց նկարազարդումները (գրիչ և ծաղկող՝ Հովհաննես Սանդղկավանեցի) հայ մանրանկարչության արժեքավոր գործերից են։ XIV դ․ հայտնի էին Հանկյունաց վանքի, Կաղզվանի և գրչության այլ դպրոցներ։ Գրկ․ Ալիշան Ղ․, Այրարատ, Վնտ․, 1890։ Մովսիսյան Ա․, Ուրվագծեր հայ դպրոցի և մանկավարժության պատմության (X–XV դդ․), Ե․, 1958։ Մաթեվոսյան Ա․, Գրիչ Հովհաննես Սանդղկավանեցի («Մողնու Ավետարանը»), ԲՄ, դ 10, 1971։
Արտաշես Մաթևոսյան
ԱՐՏԱԶԻ Ս․ ԹԱԴԵ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Արտազ գավառում (այժմ՝ Իրանի Մակու քաղաքից 20 կմ հվ-արլ․)։ Ըստ ավանդության՝ հիմնադրել է Թադեոս առաքյալը, 66-ին։
X դ․ սկզբին Ա․ Ս․ Թ․ վ․ առաջին անգամ հիշատակել է պատմիչ Թովմա Արծրունին, ապա՝ XI դ․ պատմիչ Սամուել Անեցին։ 1231-ին վանքն ավերել են մոնղոլները, 1247-ին Ա․ Ս․Թ․ վ-ի գավիթը նորոգել է Հովսեփ վարդապետը։ Կիլիկիայի Հայոց Լևոն Գ թագավորը մոնղոլ Արղուն խանի հետ բանակցելու մեկնելիս այցելել է Ա․ Ս․ Թ․ վ․։ 1319-ին երկրաշարժից ավերվել է վանքի համալիրը, և 75 միաբան զոհվել է։
1319–29-ին Ա․ Ս․ Թ․ վ-ի վանահայր Զաքարիա եպիսկոպոսը վերակառուցել է վանքի եկեղեցին՝ գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով։ Գմբեթի 12-նիստանի թմբուկը շարված է սև և դեղին սրբատաշ քարերի համադրումով, բազմագունություն է օգտագործված նաև լուսամուտների զարդաքանդակ շրջանակներում։ 1340-ին Մեսրոպ վարդապետը (կաթողիկոս Մեսրոպ Ա Արտազեցի) Ա․ Ս․ Թ․ վ-ում ճեմարան է բացել։
XIV–XVI դդ․ Ա․ Ս․ Թ․ վ․ բարգավաճել է, ունեցել գրչատուն։ 1650-ին վանահայր Մկրտիչ եպիսկոպոսը նորոգել է վանքի եկեղեցին, Ս․ Սանդուխտի մատուռը և կառուցել ժամատուն։ 1684-ին վանահայր Իսահակ Մաքվեցին կառուցել է վանքի պարիսպները։ 1696-ին երկրաշարժից ավերվել են Ա․ Ս․ Թ․ վ-ի բնակելի ու տնտ․ շինությունները և պարիսպները։ 1810-ին վանահայր Սիմեոն Բզնունին պարսից փոխարքա Աբբաս Միրզայի թույլտվությամբ քանդել է
