Ավանդ․ կենցաղում գաթա պատրաստում են առավելապես տոն. և ծիս. առիթներով՝ Նոր տարի, Բարեկենդան, Տյառնընդառաջ, հարսանեկան ծիսակատարություններ, ուխտագնացություններ, հյուրասիրություններ, տոն. այցելություններ։
Խմորը բաժանելով երկար ու նեղ շերտերի՝ պատրաստում են արիշտա, չորացնում և օգտագործում փլավ ու տարբեր ապուրներ եփելու համար։
ՀՈՒՀ-ում մեծ տեղ են զբաղեցնում նաև ընդեղենից (լոբի, ոոպ, ոլոռ, սիսեռ, բակլա և այլն) ու հատիկեղենից (հաճար, բրինձ և այլն) պատրաստված կերակրատեսակները՝ ապուրներ, փլավներ, պասուց տոլմաներ, կոլոլակներ։ Հայոց ավանդ․ սննդի մշակույթում փլավը համարվում է արժեքավոր և հարգի կերակուր, տարածված են ձավարով ու հավի մսով, տհալով (ղավուրմա), ձավարով ու արիշտայով, հաճարով ու սնկով կամ մսով փլավները և այլն։ Հատկապես սիրված է Զատկի տոնի առթիվ պատրաստվող բրնձով, չամիչով, տարբեր չրերով, ընկույզով, նուշով և առատ յուղով պատրաստված փլավը։
«Սուտ» կամ պասուց տոլմաները պատրաստում են առավելապես պահոց օրերին։ Տարբեր պատմաազգագր. շրջաններում ընդունված էին պասուց տոլմայի պատրաստման տարբեր եղանակներ, իսկ բաղադրությունը պայմանավորված էր տարածքի բնակլիմ., աշխարհագր. պայմաններով և մշակվող ու մատչելի բույսերի առկայությամբ (օր.՝ ընդեղենի ու հատիկեղենի 7 տեսակի՝ լոբու, ոսպի, սիսեռի, բակլայի, ոլոռի, ձավարի, բրնձի խառնուրդով, կամ միայն ձավարով, բրնձով, կամ ձավարով ու բրնձով)։ Տոլմայի խճողակը պատրաստելուց հետո այն փաթաթում են առավելապես թթու կաղամբի թերթերով, շարում մեծ պուտուկների մեջ, վրան լցնում կարմիր տաքդեղով և առատ բուսայուղով սոխառած ու եփում թույլ կրակով, ճաշակում են սառը վիճակում։ Պասուց տոլման պատրաստում են նաև կանեփով, որը ներկայումս էլ տարածված է Գեղարքունիքի մարզում։ Այն պատրաստում են ձավարով, սոխառածով և փաթաթում են թթու կաղամբի տերևներով։ Երբ տոլման գրեթե պատրաստ է, վրան լցնում են աղացած կանեփի հատիկներից պատրաստված խյուս և փոքր-ինչ եփում։
Բանջարեղենի որոշ տեսակներ, ինչպես, օր., կարտոֆլը, լոլիկը, վարունգը հայկական մշակույթ ներթափանցել են ավելի ուշ։ Ավանդ․ կենցաղում բանջարեղենն առավելապես օգտագործվել է որպես խավարտ, օժանդակ մթերք՝ հիմն․ ճաշատեսակը պատրաստելիս։ Ժամանակակից կենցաղում բանջարեղենով պատրաստում են հիմն․ կերակրատեսակներ, իսկ բանջարեղենի որոշ տեսակներ պահածոյացնում են, չորացնում (լոլիկ, սմբուկ, լոբի), թթու դնում (կաղամբ, ծաղկակաղամբ, վարունգ, գազար, սխտոր և այլն), նաև սառեցնում։
ՀՈՒՀ-ում մեծ տեսակարար կշիռ է ունեցել նաև կաթնամթերքը, օգտագործվել է առավելապես հացահատիկային բույսերի կամ հացի համակցությամբ, որը նույնպես վկայում է կաթնատնտեսության ձևավորման փուլում զարգացած հացաթխման մշակույթի մասին (օր.՝ թանապուր կամ սպաս՝ ձավարով ու չորաթանով պատրաստված ապուր, կաթով տարբեր շիլաներ, մածնաբրդոշ և այլն)։
Հայոց տարբեր պատմաազգագր. շրջաններում, անասնապահ․ ավանդույթներով պայմանավորված, օգտագործվում է կովի, ոչխարի, այծի, գոմեշի կաթը՝ տարբեր համամասնություններով։
Մաքուր կաթով հիմնականում կերակրել են երեխաներին, եփել են տարբեր շիլաներ։ Տարածված էր կաթնաթթվային հիմքով կաթնամթերքը՝ մածունը, պանիրը, կաթնաշոռը, թանը և այլն։
Ըստ ընդունված դասակարգման՝ տարբերակվում են՝
- ֆերմենտացմամբ ստացված կաթնամթերք (մածուն),
- մեխանիկական զտմամբ ստացված կաթնամթերք (սերուցք, կարագ),
- մեխանիկական զտման և ֆերմենտացման համակցմամբ ստացված կաթնամթերք (յուղ, քամած մածուն և կաթնաշոռի տարբեր տեսակներ, չորաթան),
- շիճուկային ֆերմենտացմամբ ստացված կաթնամթերք (պանիր),
- հեղուկ ֆերմենտացված կաթնամթերք (թան)։
Հայոց կաթնատնտեսության առանձնահատկություններից է կաթի անթափոն մշակումը, երբ արդյունքում ստացված բոլոր մթերքները նույնպես գործածվում են սննդի մեջ՝ երկրորդային մշակմամբ (կարագից ստացված թանի օգտագործումը
