Միջնաբերդ անվանվածը կգտնվի սույն մեծ քաղաքորմի կամ բերդի պարսպի հարավային արևմտյան կողմը երեք բարձր քարաժայռերու ամենաբարձրին գագաթը։
Փոքր տարածության վրա ամբողջովին շրջապատված է եղած կոփածո քարե կրաշաղախ պատերով, և տեղ տեղ բուրգերով, մի դուռ ունեցեր է հարավային ծայրին, հյուսիսեն հարավ նեղ ու երկայն դիրքով է բերդին ներսը ժայռին ձևին պատշաճելով. հյուսիսային ծայրին եղեր է շինած սբ․ Գևորգ եկեղեցին, թեև բացի արևելյան պարզ պատեն ոչինչ չէ մնացած, մնացյալ մասերը ամենն ալ նոր են շինած, եկեղեցիի վրա ուշագրավ են Մրենեն բերված գեղեցիկ մանվածահյուս քանդակով խաչքարերը, մանավանդ դռան ճակատը դրված ճերմակ քարի վրա փորված մի ընտիր խաչքար, որ միայն հիացում կպատճաոե ճարտար փորագրողին ճաշակին և հմտության վրա։
Միջնաբերդին մեջ մնացած են ապարանքի հիմերը զանազան բաժանումներով, իսկ պարիսպներեն մի կիսականգուն բուրգ, կիսաբոլոր ճակատը դեպի հարավ արևմուտք, այս բուրգին յուրաքանչյուր քարին վրա կնկատվին զանազան բարձրաքանդակներ, թեև ինձի հազիվ նշմարելի եղան անոնց քանդակները, թեև տեղ տեղ կան իսկական քանդակներ։
Տեղին անհարմարության պատճառով անկարելի եղավ մանրամասն զննել. մյուս երկու բլուրներեն ալ, որոնք հաջորդաբար շարված են կարծես արվեստական կերպով դեպի արևելք, անոնք ալ ունեցեր են թե իրենց առանձին շրջապարիսպները և թե մեջը եղեր են ապարանքներ, որոնց հոյակապ մնացորդներ դեռ կմնան, միջինին մեջ կան այժմ կամարակապ սենյակներու մնացորդներ։
Բերդի ուղիղ հարավային կողմը բավականին մեծկակ մի եկեղեցի, որն որ դատելով իր քանդակներու ոճեն 10-11-րդ դարուն գործ պետք է ըլլա։ Այս եկեղեցին շինված է ուղղակի քաղաքորմի պարիսպին կից և արևմտյան պատը գրեթե դրված է հին պարիսպի պատին վրա։
Բերդին հարավ արևելյան կողմը Ախուրյանի մյուս ափին վրա, կա մի այլ եկեղեցի բարձր բլուրի գագաթին, որը ինձի չհաջողվեցավ գնալ տեսնելու, այդ եկեղեցին ալ ունեցեր է, համեմատելով իր մեծության, չափավոր մեծությամբ շրջորմեր, շուրջը բրգաշար, որոնց մնացորդները դեռ կերևան հեռվեն, եկեղեցին ութանկյունի է, բոլորակ թմբկավոր կոնաձև գմբեթով և երևույթեն հայտնի է, որ այդ եկեղեցին ալ չպետք է որ անցնի 11-րդ դարը։
Ուսումնասիրության ահագին նյութ կմատակարարե Բագարանեն դեպի Մրեն գնալու ճանապարհին վրա անմատչելի քարաժայռերու վրա և ծերպերու նման փորված քարայրերը, որոնց մասին նույնիսկ առասպելներ կան ստեղծված ժողովուրդին բերնովը, մանավանդ մեկուն համար՝ տեսնողներ հիացումով կնկարագրեն անոր մեծությունը, ընդարձակությունը և դիրքին ահավորությունը։ Ցածեն հայտնի է միայն նույն քարայրին բերանը, և ձեռագործ փորված ճանապարհը ուղղահայաց կերպով կտրված ահավոր քարաժայռի կուրծքին վրա, բայց ինձ համար զանազան պատճառներով անհնար էր մոտենալ այնտեղ։
Մինչև Մրեն հասնելը և Մրենի քարափը բարձրանալը հաճախ կտեսնվին Ախուրյանի արևմտյան կողմի սարերուն լանջերուն և բլուրներու գագաթներուն վրա անառիկ բերդերու և պարիսպներու մնացորդներ, այնպես առանց հետաքրքրության մնացած և այնպիսի վիճակի մեջ են այսօր, որ պարզ հայտնի է, թե դարերե ի վեր այստեղերը մարդկային ոտք չէ կոխած. ոչ ճանապարհ կա, ոչ մոտենալու դյուրին միջոցներ։ Քարեր մագլցելով միայն կարելի էր մոտենալ այդ տեղերին. կցավիմ, որ ես չունեի երիտասարդական կորով և ուժ, որպեսզի առանց այցելության չթողնեի այ այդ ամենը։
1909 թ. հուլիսի 16-ին եկա Բագնայր։
ԺԱ-րդ դարու հայ ճարտարապետության բոլոր բնորոշ հատկությունները իր վրա կամփոփե բուն տաճարը ս․ Աստվածածին անունով։ Voûte pendentif-ներու վրա առնված գմբեթը դրսանց բոլորովին բոլորշի առանց սյունի, ներսեն՝ բոլորակ և կանոնավոր վեղարով, գմբեթը կրող չորս կամարները թե՛ կատարին վրա թեթև բեկում ունին, այսինքն աղեղները աջ ու ձախ տարբեր կենտրոնե առնված, և թե՛ ստորին մասը, ուր կվերջանա սյանց խոյակներուն վրա, զգալի պայտաձև թեքված են դեպի ներս։ Արևելյան և արևմտյան կողմերու որմասյանց խոյակները բոլորովին տարբեր են, արևելյան կողմի խոյակներ նախնական ձևի (հայոց մեջ) moulure-ներով կազմած է, իսկ արևմտակողմինները երկուքն ալ ստալակտիտի նմանող տաշվածք ունին, իմ կարծիքով այս վերջինները 13-րդ դարու մոտ նորոգության մը հետևանք են։ Այստեղ ոչ միայն մայր տաճարի մեջ, այլ ամբողջ տաճարներուն և գավիթներուն մեջ նկատելի է մի բան, հյուսիսային կողմերը պատուհան ամենևին չունին երեք եկեղեցիներն ալ, իսկ հարավային կողմերն ալ թեև ունին, սակայն դրսի կողմի բացվածքները չափազանց նեղ են (Աստվածածնի տաճարի գմբեթը միայն բացառություն է, դրսանց համեմատաբար լայն է). ասոր պատճառը թերևս ձմեռվան սաստկությունն է։ Արևմտյան մեծ գավիթին պատուհաններն ալ նույնպես 13-15 սմ. լայնություն ունին, թեև այստեղ հյուսիսային կողմն ալ պատուհան ունի երեք հատ՝ երեք որմակամարներու ներքև։
Տաճարի որմասյուները լիովին կհիշեցնեն Անիի Մայր եկեղեցվո որմասյուները գրեթե նույնչափ ալ մաքուր շինված։ Հատակի վրա սալերը դեռ մասամբ կմնան։ Արևելյան կողմը սեղանին երկու քովերը փոքր մատուռ պահարանները երկհարկանի են. արևելյան խորանը բոլորովին քանդված է և տեղացիներու ըսելով վերջին ռուս-թրքական պատերազմի ժամանակ (1878 թիվ) թնդանոթի ռումբով է քանդված մեջը թուրքեր ապաստանած ըլլալուն համար։
Տաճարին դրսի ճակատներու վրա ոչինչ չերևեր գրեթե, թեև շատ պարզ շինված է, սակայն եղածն ալ ծածկված է հետնագույն գավիթներու շինությամբ.
