ձևավորված, վրան մի գտակով ծածկված, իսկ արտաքուստ բոլորովին քառակուսի։
Սույն պահանջված գմբեթը վրան հարմարեցնելու համար հարկ եղեր է ներքին փոփոխությսւններ կատարել, սյուներից տաշելով և կամ ավելացնելով ներքին սյուների հաստությունները, հնարավոր է եղած գմբեթի համապատասխան խարիսխներ պատրաստել։ Նաև, նախքան 10-րդ դար, որ շենքերը ծածկված են կղմինդրով, այս տաճարի 10-11 դարերու քարյա ծածկույթներուն ներքև շաղախի մեջ երևում են կղմինդրի բեկորներ, որոնք ոչ մի կասկած չեն թողնում, որ այս շենքը այնչափ հին է, որ պատկանում է 5-7-րդ դարաշրջաններին, ուր սովորական էր շենքի տանիքը ծածկել թրծած կղմինդրով։
Ներսը, արևմտյան կողմի հյուսիսից դեպի հարավ, մայր գմբեթակիր սյուները կապելու համար ձգված աղեղը, ինչպես երեվում է, հնացած և վնասված էր, վերջին նորոգության ժամանակ աղեղը նորոգել են:
Հազար հինգ հարյուր տարվան մի պատկառելի զառամ ծերունի, հայ ճարտարապետության տասն և հինգ երկար դարերու միակ ներկայացուցիչ Տեկորի տաճարը, թեև անտեր ու անպաշտպան, սակայն շնորհիվ յուր ջլապինդ կազմվածքի դեռ կապրի և հույս կուտա այսուհետև ալ երկար ապրելու, եթե խնամող ձեռքեր մի քիչ օգնության հասնեն իրեն։ Կապրի իբրև կենդանի վկա մեզ պատմելու համար, յուր ծնունդն ու արկածալից կյանքը և ներբողելու զինքը կանգնողներու հանճարն ու մեծագործությունները։
Երբեմն իր հովանույն տակ սփոփանք և մխիթարության փնտրող բարեպաշտ ժողովուրդին այսօր իրմե հեռացած օտարացած և զինքը լքած թողնելուն վրա թեև վշտալիր սրտով դարե ի դար հառաչելով կուրծքը ուռած ու պատառ-պատառ եղած, ժամանակի ծանր բեռան տակ մեջքը կորացած, տխուր ու հուսահատ գլուխը ծռած, սակայն օրհասական շունչով իսկ դեռ շատ բան կպատմե հարցասեր այցելռւին. զինքը խոսեցնել գիտցողին համար ամեն քար լեզու կդառնա, ամեն խորշ արտասուքի աղբյուրներ, և դառնակսկիծ ողբով կնկարագրե յուր անցյալի վայելչությունն ու զինքը կանգնող մեծագործ իշխաններու բարոյական և նյութական նախանձելի արժանավորությունները։
Հայկական եկեղեցիներու առաջին տիպարը և հայ ճարտարապետության ինքնուրույն ոճի անխառն մարմնացումը կներկայանա այս երբեմնի վեհաշուք տաճարը, և իսկական դպրոց կարգ մը ակնախտիղ ոճերու, որոնց ծննդավայրը գտնելու համար, գիտնականներ երկար մոլորվեցան ուրիշ հեռավոր տեղերու մեջ փնտրելով։ Բայց որչափ ատեն կանգուն է Տեկորի տաճարը, շուտով պիտի հեղաշրջվին մինչ այժմ եղած թյուր կարծիքներ ու ենթադրություններ, 5-րդ դարու մեջ ստեղծագործական տաղանդով օժտված հայ ճարտարապետներ պիտի ստանան իրենց պատվավոր մրցանակը գեղարվեստի պատմության մեջ, որոնց մեկուն ձեռակերտն է այս հոյակապ տաճարը։
Ոչ միայն հետագա դարերում հայ ճարտարապետության համար իբր արվեստի աղբյուր ծառայած է, ոչ միայն արևմուտքի փառքով պճնազարդվելու ձգտվող 7-րդ դարու Զվարթնոց եկեղեցուն սիրուն ու վայելուչ զարդաքանդակներու օրինակներ մատակարարած է, այլ և շատ հեռու, օտար աշխարհներու արվեստի զարգացման ալ մեծ օժանդակ հանդիսացեր է։ Այս մասին թեև շատ հարևանցի կերպով, սակայն իրավամբ հայտարարեց գիտական աշխարհին աոաջին անգամ Տեքսիե ֆրանսացի ճարտարապետը 1839 թվականի ճանապարհորդության ժամանակ։
Կամսարականներեն մինչև Բագրատունիներու տիրապետելը, տաճարին պայծառության համար խնամք ու ջանք չէ խնայված, դեռ նոր կազմված հայ եկեղեցիի փոխանցման շրջանին ազդած հեթանոսական ձևերու հետքեր կորսցնեու համար եղած փոփոխությունները դեռ կնշմարվին։
Բագրատունիներու օրով ալ թեև չէ լքված բոլորովին, սակայն պարզ է, որ նախկին վայելչության մեջ ալ չէ պահված, այդ շրջանին մեջ եղեր են նորոգություններ, բայց այդ նորոգությունները ավելի անշքացուցեր են անոր պայծառ ու գրավիչ երեվույթը։
Թեք տանիքներու վրա երկնել են ուրիշ տանիքներ առանց պսակի, առատ լույսով տաճարին ներսը լուսավորող լայն պատուհանները բոլորովին փոքրացուցեր են և այդ պատուհաններուն գլուխները երբեմն քանդակեր են Բագրաաունի շրջանի քանդակներով, բայց բոլորովին անարվեստ կերպով։ Շուրջանակի, տաճարին կեսեն վեր, ճակատի քարերը վերստին նորոգել են բոլորովին՝ առանց հավասարելու ներքևի մասին շինարարական արհեստի նրբություններուն ու ճարտարություններուն։
Գմբեթի ծածկը և պսակը կասկածելի են միայն, անոնք ո՛չ Կամսարականներու գործ են և ո՛չ ալ Բագրատունիներու, այլ երկու շրջանի մեջ միջանկյալ նորոգության մը արդյունք են։ Երբ որ ալ լինի անոնց փոփոխության և նորոգման ժամանակը, պարզ է, որ նախատիպն են տասներորդ դարեն սկսած գործածված պսակներու և նույն ձևով ծածկված կոնաձև գմբեթներու, որպիսիներն են Խծկոնքի ս. Ստեփաննոս և ս․ Սարգիս եկեղեցիները, Մարմաշենի եկեղեցին և յուր նմանները։
Ինչպես կերևի, արքայական տան ձեռնարկի արդյունք չէր այս նորոգությունը, որ այսօրինակ անշուք կերպով կատարված է, և կկարծեմ, որ այս նորոգութենեն հետո ալ բոլորովին թողված է բախտի քմահաճույքին, այնուհետև ոչ մի կարևոր նորոգության հետք չերևիր և ոչ ալ նմույշ 13-14-րդ դարերու շքեղ արվեստագործություններեն, եղածները ամենն ալ հասարակ կարկատաններ են միայն։
Ոչ նվազ հետաքրքրական է տաճարի հարավային կողմը արևելքեն արևմուտք երկնցող բարձր բլուրին վրա ժողովրդին բերդ անվանածը։
Իսկապես մի բերդ կա այնտեղ, որուն կրկնակ պարիսպներուն հետքերը միայն մնացեր են, բայց ինչ որ մնացեր է, այն ալ բավական է զարմանք ու ապշություն
- ↑ Այս հոդվածն արտատպում ենք «Ախուրյան» շաբաթաթերթի 1909 թվականի № 39-ից (մայիսի 29), փոքրիկ կրճատումներով։ Նույնը տպագրված է «Հուշարար» ամսագրի 1912 թ. № 2-ի մեջ 20-27 էջերի վրա առանց ամրոցին վերաբերող հատվածի։ Կազմող
