Հյուսիսային բարբարոս ազգերու արշավանքի պատճառով հունա-հռովմեական արվեստի անկման վերջին կնիքը եղավ pantheon-ը արևմուտքի մեջ։ Իսկ արևելքի մեջ, սկսած Սելևկյանց շրջանեն մինչև արաբական արշավանքը, թեև կշարունակվեր գեղարվեստական կոթողներու կանգնումը Սյուրիո և Փոքր Ասիո մեջ, սակայն քրիստոնեական անձեռագործ տաճարի վարդապետությունը մեկ կողմեն, քրիստոնեության և հեթանոսության մեջ գոյություն ունեցող երկարատև պայքարները մյուս կողմեն ոչ նվազ հյուծեցին գեղարվեստական և ճարտարապետական աշխարհը մշտատև տատանման և վարանման մեջ թողնելով գեղարվեստասեր տարրերին կայսրության հարավային սահմաններուն մեջ։
Քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակվելուն հետ մեկտեղ սկսվեցավ հռովմեական արվեստի ավերակներեն վերածնվել մի նոր արվեստ՝ արևելյան և արևմտյան խառն տարազով, որուն գիտությունը բյուզանդական արվեստ անունը տվավ։
Այս արվեստը իր զարգացման գագաթնակետին հասավ 6-րդ դարուն Կ․ Պոլսո աշխարհահռչակ ս. Սոփիայով։
Սակայն անկեց հետո ոչ բյուզանդական կայսրությունը մի նոր Հուստինիանոս ունեցավ և ոչ ալ բյուզանդական արվեստը մի նոր ս․ Սոփիա։
Թեև Հուստինիանոսեն հետո ավելի քան մեկ դար շարունակվեց և շինարարական գործունեությունը արևելյան կայսրության սահմաններուն մեջ, սակայն այդ մեկ դարու շինարարական աշխատությունները մի նորություն չբերին՝ նույնիսկ հետագա դարերուն իսկ, որով 6-րդ դարը ընդմիշտ մնաց բյուզանդական ճարտարապետության ոսկեդարը։ Արաբիայի անապատներեն 7-րդ դարուն խուժող բարբարոսական արշավանքը միանգամայն խամրեցուց հեթանոսական դարերեն սկսած պարբերական ելևէջներով անընդհատ շարունակվող ճարտարապետական արվեստի այլազան պտուղները Սյուրիո, Պարսկաստանի և Հայաստանի մեջ, այս երկիրներու արաբական նվաճումով։
Մասամբ աննվաճ մնացած Բյուզանդիան անգամ իր նախկին թափը կորսնցուցեր էր և ս. Սոփիայով փառաց գագաթնակետին հասած բյուզանդական արվեստը իր օրհասականին մոտեցեր էր մեկ կողմանե՝ քաղաքական արտաքին և ներքին տագնապեն, մյուս կողմանե՝ պատկերամարտութենեն, եթե Բարսեղ կայսրը չգար մի նոր սյուն ավելացնելու ահեղ կայսրության խարխլած քաղաքական կյանքին և վերջնական անկման մոտեցած բյուզանդական արվեստին։ (Պատկերամարտությունը Հուստինիանոսի ժամանակեն սկսած է) Բարսեղ կայսեր կանգնած ս․ Զորավոր եկեղեցին (որուն պատմական նկարագիրը միայն մնացած է) բյուզանդական արվեստի նոր վերածնությունը համարեցին մեր ժամանակի գիտնական արվեստագետները։
Թե ո՞րչափ տևեց այս նոր վերածնությունը և թե ի՞նչ նախանձելի բարձրության հասավ, այդ մասին խոսելն իսկ ավելորդ է, որովհետև, ինչպես նկատեցի, 6-րդ դարը բյուզանդական արվեստի մեջ այլևս չկրկնվեցավ, միայն թե պարբերական վերածնություններով շարունակվեցավ քանի մը դար ևս, առանց սակայն իր ոսկեդարը գերազանցող բարձրության հասնելու։ Քանի դեռ հյուսիսային բարբարոսներու արշավանքով արևմտյան կայսրությունը բաժան-բաժան լինելով, քայքայման հեռանկարի առջև սարսափած՝ գոյության կռիվ կմղեր, իսկ արևելյան կայսրությունը զորացած Պարսկաստանի հետ կչափվեր, հաճախ ոտքի տակ կոխկրտելով Հայաստանը։ Հայաստանն այդ ժամանակ մերթ մեկին և մերթ մյուսին հպատակ կամ ավելի ճիշտը գերի, ոչ միայն լռիկ-մնջիկ կշարունակեր զարգացնել մի ինքնուրույն ճարտարապետություն, այլև ունեցավ Երերույքի, Թալինի, Արուճի, Մրենի և այլ բազմաթիվ հոյակապ տաճարներով իր ճարտարապետության և գեղարվեստի կոթողները 7-րդ դարուն, որոնց ճարտարապետական բազմաստեղյան երկնակամարին վրա փայլուն աստղ մը եղավ աննման վսեմությամբ կանգնված Զվարթնոց տաճարը։
Ինչ համեմատություն Բյուզանդիայի և Հայաստանի միջև։ Հուստինիանոս երբ բյուզանդական արվեստի գյուխ գործոց ս. Սոփիան կանգնեց, ինքնակալն էր 64 նահանգներու, որոնց մեկին — Եգիպտոսի մեկ տարվան տուրքով զարդարվեցան տաճարի ներքին շարժական զարդերը։
Իսկ Հայաստանը, հազիվ հավասարվող Բյուզանդիո մեկ նահանգին, կանգնեց հայ ճարտարապետության գլուխ գործոց Զվարթնոց մը, որը թեև շատ հեռու կմնա ս. Սոփիայի համար թափված ոսկիի կույտերեն յուր նյութական արժանիքով, այնուամենայնիվ, իբրև հանճարի անօրինակ հղացում, ճարտարապետության մեջ իբրև չնաշխարհիկ նմույշ միշտ պիտի մրցի ս. Սոփիայի հետ՝ յուր արվեստագիտական բարձր արժանիքներով։
Ս․ Սոփիայի ամենամեծ արժանիքը կկայանա յուր անօրինակ լայն 31-35 մետր տրամագծով գմբեթին մեջ, որ ահավոր կերպով դրված է հսկայական շենքի գլխին։ Սակայն ոչ նվազ պատասխանատու և զարմացման արժանի է Զվարթնոցի ութ տկար կետերու վրա բարձված 24 մետրեն ավելի տրամագծով կանգնված միջնագմբեթը կամ երկրորդ հարկը, որուն ծանրության չափը զգալիորեն կբազմապատկեն իր շուրջանակի galerie-ին վրա ծածկված կամարի կեսին ծանրությունը։
Երբ Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի նենգավոր քաղաքականության մշտապես զոհ դարձած բուռ մը հայ ժողովուրդը ծանր հարկերի և տուրքերի տակ ճնշված կկանգնե Զվարթնոցի նման մի գլուխ գործոց և զուգընթացաբար մեծագործություններ համարվելու չափ ուրիշ բազմաթիվ գեղարվեստական կոթողներ, եթե բյուզանդական կայսրության գանձարանն ունենար յուր ձեռքին մեջ, շաա ս․ Սոփիաներ կարող էր կանգնել, որովհետև
