թե օր մը գեղեցիկ արվեստի պատմության մեջ մեծ տեղ բռնելու սահմանված է այդ ճարտարապետությունը, որ հայուն հատուկ է։
Անիկա անհավատալի բաներ ըսավ ձեռագիրներու ու նկարի ճակատագրերուն մասին։ Գյուղացի տղաք տեսեր է, որոնք մագաղաթյա երփնագրված Ավետարանի մը էջերովն փողեր շինած՝ ժամուն բակը իշխանգերի կխաղային։ Անգամ մըն ալ Քաղցրահայաց վանքի մարապաններեն տասը թանկագին ձեռագիր ու երկու փոքր նկար գներ է տասը ղրուշով, ասոնք գնվելի՞ք բաներ են, դրամը գին ունի՞ մագաղաթին քով…
Ըսածներուն ճշմարտությունը կասկածելի չէր, բայց մեկեն դառնություն մը արթնցավ մեջս Մխիթարյան վարդապետին դեմ․ խորհեցա թե կաթոլիկ վարդապետները անպատճառ բան մը կգնեն մեզ պախարակելու համար և թե բնավ առիթ չեն վրիպեցներ մեր տգիտությունը ձաղկելու։
– Պարոն Եղիազար, – ըսի, –ատ վարդապետները միշտ սուտեր կգլորեն, ատով մենե տեսավ մը վրեժ լուծելու համար… հանուն հավատքի։ – Այս խնդիրին մեջ գոնե ատանկ բան չիկա։
Ճիշտ կխոսեր․ իմ ընդդիմախոսությունս ավելի ներքին հակառակութենե մը կբխեր, որ իրեն հիմա ուներ կաթոլիկ ու լուսավորչական եկեղեցիներու դարավոր ոսոխությունը։
Լա՛վ է, որ ասանկ լայնախոհ եմ, կրոնական անձկամտությունը անտանելի է, անիկա երկար ատեն աղետ ու արյուն ցրվեց բոլոր քրիստոնյաներուն վրա։
Վերջացնելու համար ըսի․
—Չե՞ս կարծեր, պարոն Եղիազար, որ Մխիթարյան վարդապետները քիչ մը կեղծավոր են…
–Կյանքիս մեջ քանի մը հատ տեսած եմ, բայց տպավորությունս ան եղած է, որ գոնե ազգասեր–կեղծավորներ են, կաթոլիկ եկեղեցական դրությունը ատանկ ըլլալու ստիպած է զիրենք…
Այսպես խոսելով՝ հասանք կաթոլիկ միաբանություններու կազմությանն ու գործունեությանը․ իրեն ըսի այն ամենը, զորս Օրումյան սրբազանի հմտալից ակնարկներեն ուսած էի․ հպտակող, անձնուրաց և հուժկու կազմակերպություններ են, գլխավորաբար ճիզմիթներու ճիգովն էր, որ Լուտերի և ընկերներուն վերանորոգության գործը ամբողջ Եվրոպայի վրա չի տարածվեցավ, ու այդ միաբանությանց Ափրիկեի, Ասիո մեջ ներկայությունը ճշմարիտ բարիք մըն էր տեղացիներուն համար, որոնց հավատքի հետ ուսում, դարման ու երբեմն սնունդ կուտան։
Պարոն Եղիազարն ալ թրափիսոներու բոկոտն կարգին վրա հետաքրքրա
