Վեցերորդն դար անցանէ, առանց թողլոյ մեզ զկնիք հետոց նշանաւոր գտեալ միայն վերանորոգութեամբ տումարին ի ձեռն Մովսիսի Երկրորդի կաթողիկոսի Եղիվարդացւոյ։
Եօթներորդն դար, թէև բաղդատութեամբ առ այլ հոծ և հարուստ դարս, անբերրի և ամուլ գտաւ ի ծննդականութենէ, սակայն բարձեալ տանի ի գիրկս իւր քանի մի անձինս, որք շատ կամ սակաւ ծանեան զլուսաւորութիւն և ողջունեցին զմերս գրականութիւն սակաւաւոր գրուածովք, յորս Անանիա Շիրակացի, որ ուսեալն էր զմաթեմատիկական ուսմունս առ Տիւքիկոսի Բիւզանդացւոյ ի Տրաբիզոնդ, յօրինէ զաստղաբանութիւն, զքերականութիւն, զճարտասանութիւն ի փոխ առեալ զայս ամենայն ի Յունաց և ի Քալդէացւոց, գրէ և զզանազան ճառս ի խնդրոյ հարց միանձաց։
Թեոդորոս Քոթենաւոր ինքնացեալ վարժութեամբ հելլենական դրպրութեան և ըստ ժամանակին տեսութեանց՝ հմուտ աստուածաբանական գիտութեանց. սա թողու մեզ քանի մի Աստուածաբանական ճառս ընդդէմ Յովհաննու Մայրոյ վանեցւոյ և աշակերտի նորին Սարգսի Բուխարացւոյ:
Մովսէս Սիւնի եպիսկոպոս քերթող առ մեզ անուանեալ յաղագս յօրինելոյ զքերականութիւն, զճարտասանութիւն և զայլ հռետորական ճառս, վարժ գտալ սա ի դպրութեան հելլենականին, և առաւել ևս՝ ականաւոր ի հայկաբանութեան մասին, մինչև բազմաց ի կարծիս լինիլ, թէ սորա է գրած գիրն «Պիտոյից» արարեալ ի հինաւուրց Խորնոյ, որպէս և զքերականութիւն սորա և զհռետորական գիտութեանցն կանոնս առ գրեն ի դարձ փոխարինին պատուական ծերունւոյն։ Այլ մեզ թուի՝ թէ համանունութիւն երկոցունց սոցա տուեալ է տեղի կարծեացդ, քան թէ արժանաւորութիւն Մովսիսի Սիւնեցւոյ՝ որ և ժամանակաւ և գրուածոցն պատուականութեամբ քաջ ի բաց հեռի է ի Մովսիսէ Խորենացւոյ։
Մովսէս Կաղանկատացի ելանէ ի հանդէս ի կատարած եօթներորդ դարուս իւրով Աղուանից պատմութեամբ, զոր ընդ ձիդ ժամանակս համարէին կորուսեալ: Արժանաւորութիւն հեղինակիս չափի և կշռի անկողմնասէր ստուգութեամբ աւանդելոցն և յստակութեամբ ոճոյ բանիցն։ Զսոյն զայս պատմութիւն, գաղափարեալ յընտիր օրինակէ, խոստանայ հայրենասիրաց արգոյ Մկրտիչ էմին տալ տպագրութեամբ ի լոյս։ Զմատենագրութիւն դարուս կնքէ Յովհաննէս Մամիկոնեան, շարունակեալ զգրած Զենոբայ, զորմէ յիշեալ եմք կանխաւ, հանդերձ հաւելուածովն որ ի վերջոյ՝ զմատենագրութենէ Հայոց։
Վտանգեալ Հայաստանի յանիշխանութենէ, յութերորդ դարու՝ հանէ
