Միքալել նալբանդյանը հասնում է նպատակին։ Մատթեոս Չուխաճյանը, որ այլևայլ պատճառներով կասկածանքով էր նայում Այվազովսկոլ գործունեությանն ու վարքագծին, նրան չի արտոնում վերստին տպագրել «Վարդապետարանը»։ Ինչ վերաբերում է Նալբանդ֊ յանի սույն քննությանը, ապա, ի պատասխան այդ գրախոսության, հայոց կաթողիկոսը այն ստանալոլց անմիջապես հետո, մարտի 13-ին, օրհնության կոնդակ է ուղարկում Նալ֊ բանգյանին։ Նա խրախուսում է Նալբանդ յան ի ազգանվեր գործունեությունը, իսկ Այվա- զովսկու գիրքը որակում է որպես խարդախամիտ գրված, մոլորական բան' հավետ գայ¬ թակղեցուցիչ պարզամտաց («Անտիպ երկեր», էջ 286)։ Նալբանդյանի 16 դիտողությունները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում ոշ միայն իբրև նրա անխոնջ աշխատասիրության մի նոր հավաստիացումը կամ նպատակին հասնելու նրա հետևողականության արտահայտություններից ևս մեկը, այլև խոսում են մեծ հրապարակախոսի հսկայական էրուդիցիայի նորանոր կողմերի, այս անգամ արդեն նրա աստվածաբանական գիտելիքների մասին։ Էջ 227, տ. 12—13, «Աշակերտք նեղդք... զտեաոլփւնճ ասաոսսծաըանք»—Տե'ս Մովս է и հորեն արի, Պ ատմոլթիլն հայոց, գիրք Գ, ԿԸ։ տ. 14 —16. ...որոյ Լ ընդ նաիրական ոսկերս... ի դնսւ կամաց — Խորենացու ոսկոր¬ ները գերեզմանից հանելու և գետը թափելու առասպելի մասին տե'ս սույն հատորում' 369 էջի ծանոթագրությունը։ Է9 228, տ. 35. ...’ի վաղիւ զկաթալիկոսական իշխանուըննէ երազեաց — Ակնարկում է այն իրողությունը, որ Ներսես Աշտարակեցու մահից հետո Գաբրիել Այվազովսկին որո¬ շակի քայլեր է կատարում կաթողիկոսական գահին հասնելու համար։ Հիրավի, ժամա¬ նակի բանասիրական գրականության և մամուլի էջերում քիչ ակնարկներ չկան, որոնք կապվում են Այվազովսկոլ փառասիրական այդ նկրտումների հետ: Այսպես, «Փարիղ» երկշաբաթաթերթի 1861 թ. մայիսի 15-ի համարում զետեղված մի հոդվածում խոսելով հայկական թերթերի դեմ «Մասյաց աղավն ու» տպագրած սպառնալից արտահայտու¬ թյունների մասին, խմբագիրն ավելացնում է. Սա' է «Մասյաց աղավնու» հրատարակչի փափագը, Հ(և եթե ինք կաթուղիկոս լիներ, ինչպես կցանկանար և կհուսար, անշուշտ ատ բանը կըներ, և ուրիշ ատոնց նման շատ բաներ ալ»։ Նույն թերթի 1861 թ• դեկտեմբերի 6-ի Л? 56֊ում Ամերիկայից ուղարկած մի թըղ- թակցության մեջ «Հայոլ տղան» (Խ. Օսկան), զավեշտի եղանակով առաջարկում է, որ իրեն Ե ր ուս աղե մ ի պատրիարք ընտրեն։ <րՀամեստաբար ըսելուս իրավունք ոլնիմ,— հա¬ րում է նա,— ինչու որ պիտի տեսնեք, թե Այվազյան վարդապետին պես աչքս կաթողի¬ կոսության չէ»։ h ականում տեղի էր ունեցել հետևյալը. 1857 թ. մարտին Փարիզում գտնվող Հով¬ հաննես Այվազովսկին ծանոթանում է Ի. Դելյանովի մի նամակին, որով հայտնվում էր ներսես Աշտարակեցու մահվան լուրը։ Այդ նամակում միաժամանակ խոսվում էր այն մասին, որ Հաղարյանները կաթողիկոսական գահի համար մտածում են աոաջադրել Գ. Այվազովսկոլ թեկնածությունը։ Իմանալով այս ամենը, Հովհաննես Այվազովսկին մի նամակով դիմում է Խաչատուր Հազար յանին և հայտնում, որ այդ լուրը սաստիկ հուզել է իր եղբորը և շատ ուրախացրել իրեն։ «Բայց միաժամանակ նամակից մենք կռահում ենք նաև դժվարություններ և նույնիսկ անկարելիություն' կապված եղբորս հոգևոր աս¬ տիճանի հետ։ Սակայն, եթե ցանկությոմւը ընդհանուր լինի,— շարունակում է Հ. Այվա¬ զովսկին,— ապա, ինչպես ասում են, էջմիածնի սինոդը իրավունք Ունի նրան եպիսկոպոս ձեռնապրելու, եթե նա [ձայներիJ մեծամասնությամբ ընտրվի կաթոլղքկոս»։
