Ծանոթանալով այդ հոդվածին, նալբանդյանը շտապում է իր վերաբերմունքն ատահայտել այդ ժամանակավրեպ փիլիսոփայության նկատմամբ։ նրա արտառոց հարցադրումն էր պատճառը, որ Նալբանդյանն իր հոդվածը գրում է կիսալուրջ, կիսազավեշտական ձևով, միջնադարյան սխոլաստիկ գաղափարախոսության ներմուծման Չամոլոճյանի ջանքերը որակելով իբրև հոգեկան խանգարման արտահայտություն։
Սակայն Չամոլռճյանը մտադիր չէր տեղի տալ և հանդես է գալիս պատասխան հոդվածով։ Հավանաբար նկատի ունենալով «Երևակի» տպագրության անկանոնությունը և ընթերցողների նեղ շրջանակը, Նալբանդյանի դեմ գրած իր պատասխանը նա միաժամանակ տպագրել է տալիս և «Մեղուի» էջերում (տե՞ս «Խայտառակության քննություն», «Երևակ», 1Ձ61, Ծ անոթանալով այդ հոդվածին, նալբանդյանը շտապում է իր վերաբերմունքն ար¬ տահայտել այդ ժամանակավրեպ փիլիսոփայության նկատմամբ։ նրա արտառոց հար¬ ցադրումն էր պատճառը, որ Նալբանդյանն իր հոդվածը գրում է կիսալուրջ, կի սա զավեշտա¬ կան ձևով, միջնադարյան սխոլաստիկ գաղափարախոսության ներմուծման Չամոլոճյանի ջանքերը որակելով իբրև հոգեկան խանգարման արտահայտություն։ . Սակայն Չամոլռճյանը մտադիր չէր տեղի տալ և հանդես է գալիս պատասխան հոդ¬ վածով։ Հավանաբար նկատի ունենալով «Երևակի» տպագրության անկանոնությունը և ընթերցողների նեղ շրջանակը, Նալբանդյանի դեմ գրած իր պատասխանը նա միաժա¬ մանակ տպագրել է տալիս և «Մեղուի» էջերում (տե՞ս «Խայտառակության քննություն», «Երևակ», 1Ձ61, A? 86, էջ 49—59, տե'ս նաև «Մեղու», 1861, № 123, էջ 20—22)։ Այս հոդվածում նա ծաղրում է Շահբեգ ֊Նալբանդյանին, նրաճ ազգասերի և իմաստունի համ - բավը։ Այստեղ ևս պնդելով դևերի գոյության մասին իր հայտնած տեսակետը, Չամոլռճյանն ապավինում է աստվածաշնլյան դոգմաներին և Շահբեգին պարտադրում պատասխանել երկու հարցի, նա կամ պետք է ընդունի դևերի գոյությունը և կախարդության գործոնը և կամ խոստովանի, որ Վոլտերի և նրա գաղափարակիցների, ինչպես և XVIII դարի «հո¬ տած ու փտած փիլիսոփայության» հետևողներից է (տե՞ս «Երևակ», 1861, Af 86, էջ 59 Չբավարարվելով սրանով, Չամոլռճյանը Նալբանդյանի հոդվածի թողած ազդե¬ ցությունը հայ հասարակության վրա չեզոքացնելու համար ասպարեզ է հանում նոր զենքեր։ 1861 թ. սեպտեմբերից նա ձեռնարկում է Ժեհան դը Սեն -P լավի անի ծավալուն մի հոդվածի թարգմանության տպագրությունը . (տե՞ս «Դևերուն գոյությունը և չարու¬ թյունը» հոդվածը, «Երևակ», 1861, Л? 114 — 120 և 1862, № 121—132)։ Ւոնչ էր իրենից ներկայացնում այդ հոդվածը։ Ֆրանսիացի հեղինակը փորձում էր ապացուցել, թե բնական գիտությունները չեն մերժում հավատալիքները և թե պետք է ուշադրության առնել այն փիլիսոփայությունը հատկապես, որը ճանաչում է այս աշ¬ խարհի իրական գործերին խառնվող սատանաների և դևերի գոյությունը։ Այդ անշոշտ - փելի էակքները, որ հրեշտակ կամ դև են կոչվում, պաշտպանում և կամ փորձում են մարդ¬ կանց, մի բան, որ հաստատում է և Սուրբ գիրքը։ Ե վերջո, հեղինակը հայտարարում է> թե քրիստոնեության ամբողջ շենքը կանգնած է բարու և չարի սյուների վրա. «Փորձ մթ փորձե այս երկու սյոլներուն մեկը վերցնելու, հավասարակշռությունն ո ւր մնալը կտես¬ նես»։ Ղեկավարվելով այս «դրույթով», Չամոլռճյանն իր հերթին գտնում է, թե կատար- յալ գիտությունն առաջնորդում է դեպի հավատը, իսկ անկատարն ընդհակառակը' հեռաց¬ նում է դրանից։ Այս պարագաներում էր ահա, որ Նալբանդյանը ձեռնոց էր նետում աստվածաբանա¬ կան հավատալիքներին և մենամարտի մեջ մտնում այգ հավատալիքների խավարամ ոչ պաշտպան և պրոպագանդիստ Չամոլոճյանի հետ։ Նալբանդյանի սույն հոդվածով սկսված բանավեճը բացահայտում էր արևմտահայ իրականության մեջ առաջացած հասարակական հոսանքների բևեռացման երևույթը։ Այս բանավեճը շարունակվում է Նալբանդյանի* «Մե¬ ղուի» խմբագրին ուղղած հաջորդ նամակից հետո ևս, որը նույնպես արժանանում է Չա- մուոճյանի հատուկ ուշադրությանը (տե՞ս «Նալբանդյանցի մեկ նամակին վրա» հոդվածը^ «Երևակ», 1860, Af 87, էջ 83—102)։ Արևմտահայ դեմոկրատական և հետադիմական ուժերի միջև ծավալվող այս բանա֊ կոիվը Նալբանդյանի հետագա գործունեության և, մասնավորապես, «Երկու տող» պամֆ¬ լետի շնորհիվ, դրվում է առավել լայն հունի մեջ, ներառնելով ժամանակի արևմտահայ իրականության ամենահրատապ սոցիալ-քաղաքական և էթիկական խնդիրները։ 432 86,№ էջ 49—59, տե'ս նաև «Մեղու», 1861, № 123, էջ 20—22)։ Այս հոդվածում նա ծաղրում է Շահբեգ ֊Նալբանդյանին, նրա՝ ազգասերի և իմաստունի համբավը։ Այստեղ ևս պնդելով դևերի գոյության մասին իր հայտնած տեսակետը, Չամոլռճյանն ապավինում է աստվածաշնլյան դոգմաներին և Շահբեգին պարտադրում պատասխանել երկու հարցի, նա կամ պետք է ընդունի դևերի գոյությունը և կախարդության գործոնը և կամ խոստովանի, որ Վոլտերի և նրա գաղափարակիցների, ինչպես և XVIII դարի «հոտած ու փտած փիլիսոփայության» հետևողներից է (տե՞ս «Երևակ», 1861, № 86, էջ 59) Չբավարարվելով սրանով, Չամոլռճյանը Նալբանդյանի հոդվածի թողած ազդեցությունը հայ հասարակության վրա չեզոքացնելու համար սպարեզ է հանում նոր զենքեր։ 1861 թ. սեպտեմբերից նա ձեռնարկում է Ժեհան դը Սեն -P լավի անի ծավալուն մի հոդվածի թարգմանության տպագրությունը . (տե՞ս «Դևերուն գոյությունը և չարությունը» հոդվածը, «Երևակ», 1861, № 114 — 120 և 1862, № 121—132)։
ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում այդ հոդվածը։ Ֆրանսիացի հեղինակը փորձում էր ապացուցել, թե բնական գիտությունները չեն մերժում հավատալիքները և թե պետք է ուշադրության առնել այն փիլիսոփայությունը հատկապես, որը ճանաչում է այս աշխարհի իրական գործերին խառնվող սատանաների և դևերի գոյությունը։ Այդ անշոշտփելի էակքները, որ հրեշտակ կամ դև են կոչվում, պաշտպանում և կամ փորձում են մարդկանց, մի բան, որ հաստատում է և Սուրբ գիրքը։ Ի վերջո, հեղինակը հայտարարում է թե քրիստոնեության ամբողջ շենքը կանգնած է բարու և չարի սյուների վրա. «Փորձ մը փորձե այս երկու սյոլներուն մեկը վերցնելու, հավասարակշռությունն ո ՛ւր մնալը կտեսնես»։ Ղեկավարվելով այս «դրույթով», Չամոլռճյանն իր հերթին գտնում է, թե կատարյալ գիտությունն առաջնորդում է դեպի հավատը, իսկ անկատարն ընդհակառակը' հեռացնում է դրանից։
Այս պարագաներում էր ահա, որ Նալբանդյանը ձեռնոց էր նետում աստվածաբանական հավատալիքներին և մենամարտի մեջ մտնում այդ հավատալիքների խավարամոչ պաշտպան և պրոպագանդիստ Չամոլոճյանի հետ։ Նալբանդյանի սույն հոդվածով սկսված բանավեճը բացահայտում էր արևմտահայ իրականության մեջ առաջացած հասարակական հոսանքների բևեռացման երևույթը։ Այս բանավեճը շարունակվում է Նալբանդյանի՝ «Մեղուի» Հատուկ ուղղած հաջորդ նամակից հետո ևս, որը նույնպես արժանանում է Չա- մուոճյանի հատուկ ուշադրությանը (տե՞ս «Նալբանդյանցի մեկ նամակին վրա» հոդվածը^ «Երևակ», 1860, Af 87, էջ 83—102)։ Արևմտահայ դեմոկրատական և հետադիմական ուժերի միջև ծավալվող այս բանա֊ կոիվը Նալբանդյանի հետագա գործունեության և, մասնավորապես, «Երկու տող» պամֆ¬ լետի շնորհիվ, դրվում է առավել լայն հունի մեջ, ներառնելով ժամանակի արևմտահայ իրականության ամենահրատապ սոցիալ-քաղաքական և էթիկական խնդիրները։ 432
