Նալբանդյանը գրր գրել է Հնդկաստանից Լոնդոն վերադառնալուց հետո, որտեղ հասե, էր 1862 թ. հունվարի 9-ինւ Լոնդոնում նա մնացել է մինչև ապրիլի 16֊ը, որից հետո մեկնել է Փարիզ և այնտեղից անցել Պետերլւուրդւ • Երկրագործության* աոայարանը թվագրված է հեղինակի կողմից' 1862 թ. մարտի 26֊րւ Այսպիսով, աշխատանքը գրրի վրա ընթացել Լոնդոնում հունվարից մինչև ապրիլի կեսերր և Փարիզ նա արդեն տարել է տպագրության պատրաստ ձեոադիրրւ <րԵրկրագործությունը, տրպա դրվել է Կարապետ Շահնազարյանի տպարանում Նալրանդյանի Ռուսաստան մեկնելուց քիչ առաջ (1862 թ. մայիսի 20—30ը) Սակայն հեղինակը իր հետ չի վերցրել գըրքի և ոչ մի օրինակ, անկասկած խիստ գաղտնապահության Նկատառումով, որին պետք է վերադրել նաև դիրքը կեղծանունով հրատարակելու փաստը, Աշխատության մեջ, առանց աղբյուրի հիշատակման մեջբերումներ են կատարվում Ռուսաստանում արգելված ոԿոլոկոլից*, որպեսզի տեղիք չտրվի ոլոնդոնյան պրոպագանդիստների*, Գեցենի, Օդարյովի, Բակունինի և ուրիշների հետ որևէ կապ տեսնելու կասկածանքինլ Նալ րանդյանը հասկանում էր, որ եթե իր հետ վերցներ դիրքը, ապա ձախողման դեպքում իրեն կներ կայացնեն լուրջ քաղաքական մեղադրանք' արգելած դրականություն տարածելու համարւ Հետագա իրադարձությունները հաստատեցին այդ։ Հարցաքննու¬ թյան ընթացքում, 1862 թ. հոկտեմբերին, թեև չէր րացահայտվել Նաւրանդյանի հե¬ ղինակությունը, նրան, այնուամենայնիվ, մեղադրեցին, որ նա հետաքրքրություն է ցուցաբերել մի գրքի նկատմամբ, որն իր մեջ պարունակում է դատողություններ ոկա- ոավարությունների և ի միջի այլոց Ռուսաստանի մասին վրդովեցուցիչ ոգով * (դրրի հատվածները Ասկերխանովի ռուսերեն թարգմանությամբ քննչական հանձնամողովին է ներկայացվել 1862 թ. օգոստոսի 7-ին)ւ Այսպիսով, նախատեսելով այս բոլոր հնարավոր իրադարձությունները, հավանորեն դեռևս Գերցենի մոտ գտնվելու մամանակ, Նալրանդյանր պայմանավորվել էր լոնդոն- յան կենտրոնում (որն ուներ մշտական գործող գաղտնի կապ Ռուսաստանի հետ) <րԵրկրագործությունը* իրենց գործակալների միջոցով ուղարկելու վերաբերյալ, Բակունինի և Նալրանդյանի նամակագրությունից հայտնի է դաոնում, որ Բակունի- նը, Օգարյովը և Յերնեցկին, որը զբաղվում էր Լոնդոնի ռուսական ազատ տպարանի հարցերով, եռանդուն գործունեություն էին ցուցաբերել •Երկրագործությունը» էհոհա- րարական գրքի* անվան տակ Ռուսաստան առաքելու խնդրում, Լոնդոնյան կենտրոնի գործակալ Պ. Վետոշնիկովի ձերբակալման մամանակ մի շարք փաստաթղթերի հետ միա¬ սին նրանից վերցվել և III րամանմունք էր հանձնվել նաև вԵրկրագործության* 10 օրինակը (այդ օրինակների ճակատագիրը աո այսօր անհայտ է), Սակայն, չնայած արգելքներին, • Երկրագործությունը* մեծ տարածում ունեցավ ոոլսահայերի, մասնավորապես • գյոլղա ցիական սոցիաքիղմի* գաղափարներով ոգե¬ շնչված նարոդնիկական մտավորականության շրջաններում. Այսպես, 1884 թ. Թիֆլիսում գործող ազգային-նարոդնիկական խմրակր հեկտոգրաֆի վրա տպել և տարածել էր • Երկրագործությունըв (տե՛ս Գ. Քարաչյսւն, Հայ անդրանիկ հեղափոխական խմրտկը Անդրկովկասում, Ռիֆլիս, 1927, էջ 25—26), Այդ նույն տարում • Արձագանքու մ* (М 23) երիտասարդ հրապարակախոս ֊նարոդնիկ, Պ ետերբուրգի և Օդեսայի համալ¬ սարանների սան Գարրիել Մնացականյանը (Գ. Մաճկալ) հրապարակում է •Դարձյալ գյուղատնտեսական վարմարանների և նոցա կարևորության մասին Անդրկովկասում* հոդվածր, որտեղ նշում էր, որ գյուղատնտեսական և արհեստագործական ուսումնա¬ րանների ստեղծումը մի յուրատեսակ հասարակական արձագանք էր Մ. Նալրանդյանի •Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ* դ րքիւ *Մեր 60-ական թվականների 432
