թղթերով՝ 1,510,618 ռ. 62 կ., յետ է վերցրած՝ 1,393,253 ռ. 66 կ.։
Ընկերութեան ծախսերը՝ 13,271 ռ. 69 կ։ Ընդհանուր զուտ եկամուտ՝ 22,751 ռուբլ. 31 կ.։
Բացի սորանից, որքան մեզ յայտնի է, փոխադարձ կրէդիտի ընկերութիւնը փոխ է տալիս գումարներ 9 տոկոսով (որ սրա պէս հիմնարկութեան համար, եթէ նա կամենում է իր բուն նշանակութեանը հասնել,— թանգ է), իսկ վերցնում է գումարներ պահելու և աճեցնելու համար 5 տոկոսով, ուրեմն շահվում է այդ գործունէութենից 4%։
Եթէ սորան աւելացնենք, որ ընդունելութեան մասնաժողովը կազմված է այն մարդիկներից, որք աւելի համակրում են ունևորների մի քանիսներին և ոչ թէ միջին բազմութեանը, փոխանակ փոքր գումարներ աշխատում են մեծ գումարներ փոխ տալու,— այն ժամանակ, ՚ի հարկէ, 9% շատ թանգ չէ, բայց միջոց է տալիս գուցէ նոյն ունևորներին իրանց վերցրած գումարները աւելի մեծ տոկոսներով մասնաւոր անձանց շահով տալու...
Նոյն նստում ընկերութեան խորհուրդը հետևեալ առաջարկութիւնն արաւ՝ բանկի կառավարչի ռոճիկը 3000 ռ. բարձրացնել մինչև 4300 ռուբլի, իսկ նրան հասնելու տոկոսիքը (3%) դարձնել 2%։ Դիրեկտորներին, որք առանց ռոճկի էին և բաւականանում էին 3%, նշանակել տարեկան 2000 ռ. և 2% շահից։ Նմանապէս ռոճիկներ աւելացրին գլխաւոր հաշուատեսին, գլխաւոր գանձապահին և միւս ծառայողներին, այնպէս որ ընդհանուր ծախսը հասաւ 24,000 ռ.։
Բոլոր առաջարկութիւնները ընդունվեցան և չէր էլ կարող այլապէս լինել, որովհետև քուէարկութիւնը բացարձակ էր և ոչ գաղտնի։ Անդամների ամենամեծ մասը ընկերութեան ներկայացրած ունեն իրանց մուրհակները, և դիտաւորութիւնն են դարձեալ ներկայացնել, ուրեմն նրանք կամայ ակամայ պիտի աշխատէին բանկի մէջ իշխանութիւն ունեցող անձերի սիրտը գրավել... եթէ ոչ, գուցէ նոցա մուրհակները պիտի մերժվէին...
Մի տարի է միայն, որ ընկերութիւնը գոյութիւն ունի, և ահա նրա ծախսերը յանկարծ կրկնապատկվում են։
Չը մոռանանք, որ ընկերութիւնը իր վրա փոխադարձ կրէդիտի անուն է կրում...։ Եթէ ես, որպէս անդամ, 1000 մանէթի գումար եմ մտցրել,— 10,000 մանէթի պատասխանատվութեան ներքոյ եմ...
Վերջապէս, եթէ գրեթէ բոլոր եկամուտը ծառայողներ պիտի ստանան, էլ ի՞նչ օգուտներ պիտի սպասի, ի՞նչ ինտէրէս պիտի ունենայ ընկերութեան անդամը։ Նա կարող է իր համար կրէդիտ բանալ նոյն հեշտութեամբ և առևտրական բանկում...
Ընդհանուր ժողովի նախագահ պ. Կայդանօվը չը կամեցաւ քուէարկել անդամներից մինի առաջարկութիւնը, որ ծառայողներին ռոճիկ նշանակելու և անդադար բարձրացնելու տեղը, տրվէր մի յայտնի (գուցէ բարձր) տոկոս զուտ եկամուտից... Նմանապէս զարմանալի է, թէ ի՞նչ է պատճառ, որ խորհուրդը առաջուց չէ յայտնում տպագրութեան միջոցով, ընդհանուր ժողովին առաջարկվելու խնդիրների պարունակութեան մասին, որ անդամներից յուրաքանչյուրը քիչ շատ պատրաստված կարողանայ ներկայանալ ընկերութեան տարեկան ընդհանուր ժողովին... Գուցէ նրա համար, որ այդ օգուտ չէ...
Յիշենք, թէ ինչ էինք ասում մենք այդ ընկերութեան մասին, երբ նա նոր էր հիմնվում, և այժմ կատարվում են արդեօք մեր գուշակութիւնները։
Մենք ասում էինք[1] որ այդ տեսակ ընկերութեան նպատակը պիտի լինի մանր կրէդիտի կարօտութիւն ունեցող անձերի ձեռնարկութիւններին նպաստել։ Ուստի այդպիսի հիմնարկութիւնը պիտի աչքի առաջ ունենայ ներկայացնել բազմաթիւ արդիւնաբերող դասերին որքան կարելի է էժան կրէդիտ։ Եւ յետոյ մենք աւելացնում էինք։
Եթէ բանկի կառավարութիւնը մեծ կրէդիտի կուսակիցների ձեռքը կընկնի,— այն ժամանակ ընդունելութեան մասնաժողովը նախադատուելով մեծ կրէդիտը, կը նպաստէ մեծ կրէդիտի կարօտութիւն ունեցող անձերի ընդունելութեանը։ Սորա հետևանքը այն կարող է լինել, որ միջին և փոքր կարողութեան դասերի տնտեսական դրութիւնը ոչ թէ կը լաւանայ, այլ կը վատանայ, որովհետև հարուստ մարդիկը հեշտութեամբ ստանալով էժան կրէդիտը բանկի մէջ, մի և նոյն ստացած գումարները բարձր տոկոսներով փոխ կը տան միջին և փոքր կարողութեան մարդիկներին։
Ընկերութիւնը կը հասնէր իր նպատակին, եթէ հետևէր այդ տեսակ հիմնարկութիւնների կանօնադրութեան բուն ոգուն և նշանակութեանը, այսինքն առաջարկէր էժան կրէդիտ քաղաքի բնակիչների բազմութեան միջին դասին և նպաստէր արդիւնաւոր դասի արդիւնաբերութեանը...
Բայց արդեօք ա՞յդպէս են անում...
ՆԱՄԱԿ ԵՐԵՒԱՆԻՑ
Պ. Պահլաւունու նամակները բաւական ժամանակ է ընդհատվել են, ի՞նչ անենք, ես կարծում եմ, որ այդ նրա մեղը չէ, այս մեր Երևանի երկելի յատկութիւններից մէկն է.Երևանցիքս ամէն բանում այդպէս ենք, և եթէ ապրելու կարիքը չլինի, գուցէ մեր երկրի բեղմնաւորութիւնն էլ երեսի վրա ձգենք և մեր արդիւնատու հողից ոչինչ օգուտ չքաղենք, բայց հացի խնդիրը այդ մի բանումը մեզ արիացրել է և մենք Երևանու բոլոր գաւառաբնակ ժողովուրդներս էլ երկրագործութեան և այգեգործութեան մէջ երևելի ենք։ էս ասելով չիմանաս, թէ մեր մէջ մտցրել ենք բոլոր երկրագործութեան նոր հեշտ և օգտավէտ միջոցները, քաւ լիցի, մենք մեր պապերից տեսածը ձեռքից թողնելու չենք և եթէ մեր ամէն մինին հարցնես պատճառը, բոլորիս պատասխանը մի և նոյնն է. է՜հ սրանից ավել ինչ հարկաւոր է գլուխներս ճաքացնենք, սրանով էլ բաւականանում ենք, ասենք թէ շատ էլ հարստանանք. վերջը մեռնելու չե՞նք։ Այս ծուլութիւնն է մեր յատկանիշը, անհոգութիւնն ու անտարբերութիւնն է մեր դեվիզը։
Երևանու այդ դրութեան մէջն էլ գլորվել է, կարծում եմ, պ. Պահլաւունին, և որովհետև նա չգրեց իւր նամակները, ես ուզում եմ նկարագրել հէրու ամառ իմ քեզ հետ Էջմիածին եղած օրական տեսածներս և խնդրում եմ, որ դու էլ այդտեղի լրագիրներից մէկի մէջ հրատարակել տաս։
Յիշո՞ւմ ես, բարեկամ, Վաղարշապատ մտած միւս օրը, երբ այց-ելանք Էջմիածնին, տեսնուեցանք մեր ազգի աղօթարար Հայրերի հետ, ման եկանք, բոլոր նշանաւոր տեղերը, պտտեցինք հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսի անտառը, որ ընկած է Էջմիածնի հարաւային կողմը. այն ժամանակն ամառ էր, բայց անտառը ներկայանում էր մեր աչքին աշնան տերևաթափ ժամանակը, 100 աւոր ծառեր չորացել էին, բոլորովին բարձի թողի արած էր այն ահագին ծառատունկերի տարածութիւնը, որը ոչ միայն, ինչպէս ասում են, եթէ լաւ խնամվի, կարող է տարին մի քանի հազարներ եկամուտ բերել, այլ և մաքրում է Վաղարշապատի օդը։ Հազարաւոր ծառեր ճղքնակոտոր եղած՝ անհոգ թափուած էին, անտառի պահպանող լայնատարած լիճը, որը յիշեալ հանգուցեալ Ներսիսի սխրագործութիւններից մէկն է, չորացել, խորքումը մի փոքր հոտած ջուր էր մնացել ու այն տեսակ տեսակ ձկները, որոնք մեծ մեծ ծախքերով հանգուցեալից բերուած են այլ և այլ տեղերից, այն հոտած ջրի մէջ իրենց վերջին շնչումն էին։ Քանի՞ մարդկանցից հարցրինք պատճառը և ամէնքից հետևեալը լսեցինք. «Է՜հ ում հոգն է»։ Ես յիշում եմ, երբ անտառի մի մասը կազմում էր թթենի ծառեր և այն ներքեն ընկած աւերակը էր շերամով լիքը ու մետաքս էր հանվում, բայց հիմայ թթենի ծառերի կէսն էլ չէ մնացել և ի զուր մի քանի մացառներ տեղ են բռնել այս անտառումը։ Ես յիշում եմ, երբ այդ լիճը ջրով լի ծփում էր, ջրում էր, ոչ միայն անտառը, այլ և նրա ներքի արտերն էլ, որոց ծայրը մինչև Շօրլու է հասնում, յիշում եմ, երբ ուխտաւորները զուարճանում էին լճակի վրա նաւակի մէջ նստած թիավարելով և այնուամենայնիւ ոչ մի տեղ էլ ջուրը չէր պակասում, բայց այս ամառ ոմանք ջրի պակասութիւնն էին պատճառ բերում, բայց դու խոստովանիր, որ շատերն էլ ասում էին. «եթէ ջուրը կանոնաւոր ամէնքիս բաժանվի և հարստահարութիւն չգործ դրվի մի քանի իւրանց ազգականների կամ ծանօթների համար այգիներ տնկող հայրերից, ապա ջուրը ոչ մի տեղ պակաս չի լինիլ»։ Եւ արդարև յիշո՞ւմ ես, երբ մենք շուռ եկանք Վաղարշապատի այգիները և արտերը, մի քանիսը բոլորովին կանանչ էին, իսկ մեծ մասը տերևաթափ եղած, և երբ հարցնում ենք այն դալար այգիների ո՞ւմ լինելը, իմանում էինք, որ նոցանից շատերը նոր այգեսեր հայրերի են, մի քանիսն էլ Վաղարշապատի նշանաւոր և ներգործող բնակիչներինը, իսկ չոր մասը ժողովրդի անկարող դասինը, որոյ թուումը և լճակն ու անտառը։
Բայց դու մի մոռանար նոյնպէս Էջմիածնի մեծագործութիւնն էլ, ահա տես վանքի պարսպից դուրս այդ երկյարկեան նոր շինութիւնը, որ դեռ աւարտված չէ, տե՛ս դրա ներսը, շատ սենեակները, կարդա՛ դրան ճակատի այդ մարմարեայ քարի վրա ոսկեքանդակ շրջանակով դրած արձանագիրը։ «Ողորմութեամբն Աստուծոյ ազգասէր Կաթողիկոս ամենայն Հայոց Տ. Տ. Գէորգ Դ. Կ. Պօլսեցի յոգնաջան աշխատութեամբ կառոյց զայս ճեմարան վասն ժառանգաւորաց Մայր Աթոռոյ սրբոյ Էջմիածնի, արդեամբ վիճակին Աստրախանայ և օժանդակութեամբ Հայոց բնակելոց ի սահմանս Ռուսաստանեայց յամի Փրկչի 1871-ն Հայոց Ռ. Յ. Ի.»։
Ահա արձանագրից իմացար, որ դա Էջմիածնի ճեմարանը, որին բնակիչները ակադեմիա անուն են տալիս, այդ ահա մեր ներկայ Վեհափառ Հօր մեծագործութեանց մէկն է, այդտեղ պիտի ուսանին և կանոնաւոր կրթութիւն ստանան մեր ապագայ հոգևոր հայրերը, այդ տեղից պիտի աւարտեն մեր քահանայացուքը, որ երկար չտևէ ներկայ հոգևորականութեան խայտառակ տգիտութիւնը։ Ինչպէս լսում ենք, արդէն պատրաստված են ուսումնարանի արդեանց աղբյուրները և շէնքը վերջանալուն պէս պիտի հրաւիրվին ուսուցիչներ և ուսանողներ։
Մտի՛ր Էջմիածնայ պարիսպը և անցի՛ր վանքի արևելեան կողմը, նայի՛ր այդ յավելուած երկու նոր բոլորակ գմբէթները, որոնք վանքի արևելեան կողմի շարունակութիւնն են դարձած, կարդա՛ և այդ մարմարեայ քարի արձանագիրը։ «Ողորմութեամբն Աստուծոյ ազգասէր Կաթողիկոս ամենայն Հայոց Գէորգ Գ. Կոստանդնուպօլսեցի կառոյց զերիս պահարանս զայսոսիկ բազում ջանիւք և զարդարեալ պայծառացոյց զմայր տաճարս սուրբ Էջմիածնի նվաստիւք բարեպաշտ ժողովրդոց Հայոց Ռուսաստանեայց յերրորդում ամի հայրապետութեան իւրում ի թուականութեան Փրկչին 1869 և Հայոց Ռ Յ. Ժ Ը»։
Հիմա իմացա՞ր, որ այդ էլ մեր Վեհափառի մեծագործութեանց մէկն է, այդ աւանդատունն է Էջմիածնի, մասանց խորաններն են դրա ներսը, այն սուրբ և նուիրական աւանդները՝ մասունքները մինչև հիմա թափուած էին նեղ խորանի մէջ և այժմ, ինչպէս տեսնում ես, արժանաւոր աւանդներին և արժանաւոր պահարան։
Մտանք և Էջմիածնի թանգարանը, մի քանի տարիներ են, որ հազարաւոր հին ձեռագրներ ազատվել են փոշիներից և մկների ատամներից, հիմա, ինչպէս տեսնում ես, կանոնաւոր պահարանների մէջ համարներով նշանակուած բոլորը, առանձին մասն արած ամէն միատեսակ պարունակութեան մատեանները, գեր. Ներսէս երիտասարդ վարդապետն էլ վերակացու կարգված, բայց ափսո՜ս, որ ինչպէս լսեցինք, շատ պիտանի ձեռագիրներ մինչև թանգարանի կանոնաւորվելը անհարազատ ձեռքերից անհետացել են, և եթէ չեմ սխալվում, մի քանիսը նրանցից բարձերի փետուրների հետ սրանից մի քանի տարի յառաջ պատառտորուած ու ցրված կը լինէր մի օր, Թիֆլիզի փողոցներումը։
Ասենք թէ ներկայ թանգարանի միջի գտնուած ձեռագիրներից շատերը միշտ կը մնան անտիպ, ճառ-ընտիրներ ու աստուածաբանական գրվածներ լինելու պատճառաւ, բայց յոյս կայ, որ նրանցից շատերն էլ ժամանակաւ մեծապէս պիտանի կը լինեն հայ գրականութեանը և պատմութեան վրա մի նոր լոյս կը ձգեն։ Կան և այնպիսի ձեռագիրներ էլ, որոնք մի հատորի մէջ զանազան նիւթեր են պարունակում, պատմաբանական, աստուածաբանական և այլն, մի խօսքով էլ այսուհետև երկիւղ չկայ Էջմիածնի թանգարանին, մանաւանդ եթէ նրանց կատալօգն էլ տպվի։
Չգիտեմ, ինչի՞ համար երեսի վրա ձգած է Զանգուից հանելիք ջուրը, որը եթէ դուրս գայ, մեծ տարածութիւն պիտի ջրվի և Էջմիածնին մեծ եկամուտ պիտի բերէ։ Լսեցի, որ մտադրութիւն կայ այն առուն կապալով տալու, որի հանողը մի քանի տարիներ իրաւունք պիտի ունենայ օգտվիլ այն հողերիցը և պայմանաժամը լրանալուն պէս պիտի մնայ Էջմիածնի սեփականութիւն։
Այս մասին մանրամասն տեղեկութիւններ կը ժողովեմ և քեզ կը գրեմ։
ՆԱՄԱԿ ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏԻՑ
1791 թուին վախճանվում է Կալկաթայում ոմն Սարգիս Ծատուրեան Դաւիթ Օրբէլեան թողնելով անգղիական բանկում 80,000 յուն ոսկի (դրամի անուն)։ Յիշեալ գումարը նա կտակում է յանձնել իւրեան յայտնվող ժառանգներին։
Հովհաննէս և Յակոբ Օրբէլեանցները,— 1835 թուին սեպտեմ․ 25–ին, առնելով իւրեանց հետ մի վկայական, որ վաւերացրած է լինում Տաթևու վանահօր Սիմէօն վարդապետի, Նորա միաբան մի քանի վարդապետների, մետրոպօլիտ Հասան– Ջալալեանի և այլ շատ ծեր մարդերի ստորագրութեամբ,— դիմում են Կալկաթայ, և յայտնում են իւրեանց որպէս ազգականներ հանգուցեալ կտակօղի։ Տեղային կառավարութիւնը չէ յարգում նոցա վկայագիրը իբրև չը վավերացրած բարձ․ հոգևոր իշխանութեան կողմից։
1868 թուին ըստ խնդրանաց Հովհաննեսի և Յակովբայ Օրբէլեանց Ղարաբաղու կոնսիստօրեան հրամանագրով ի 14 հոկտ․ № 2 կարգում է քննիչ, աստիճանաւոր ոմն Արտեմեանց ստուգել Զակաղին, Գիւդկում, Վաչական, Բաղաբուրջ և Բէխ գիւղերում նոցա ազգաբանութեան մասին։ Բայց յիշեալ գիւղերի բնակիչներն դիմում են բողոքագրով ի 12 նոյեմ․ նոյն ամի Զանգէզուրի գաւառապետին և ի 30 դեկտ․ նոյն ամի Սինօղին յայտնում են, թէ Արտեմեանցը, ամենին տեղեկութիւն չը հաւաքելով, նոցանից, սուտ վկայական է տուել Յովհաննէս և Յակոբ Օրբէլեանցներին։
Նոյն Յովհաննէս և Յակոբ Օրբէլեանցները երեք խնդրագրով, ի 26 յունիսի, ի 28 յուլիսի 1868 ամի և ի 12 հոկտ․ 1869 ամի, խնդրում են սինօդից տեղեկութիւն տալ նորանց Սարգիս Ծատուրեանի կտակի մասին Վեհ․ Ներսէս Կաթողիկոսի գործերից։ Սինօդն ի 31 դեկտ․ 1869 ամի № 2564, և ի դեկտ․ (թիւն անյայտ է) 1872 ամի (№ անյայտ է) հաղորդում է նորանց ի ձեռն Ղարաբաղու կօնսիստորային թէ Ներսէսի գործերի մէջ չկայ ոչ կտակը, ոչ նորա պատճէնը, և ոչ մի այլ տեղեկութիւն Ծատուրեանի կտակի մասին։ Այսու ամենայնիւ Սինօդը ի 13 նոյեմբ․ 1870 ամի № 2019 հաւատարմագիր է ուղարկում Կալկաթայ Աբգարեան ընկերութիւնը աշխատել, դուրս բերել Ծատուրեանի կտակած փողը արքունի բանկից, որը չէ յաջողվում։
Ի 1872 ամի յայտնվում են Էջմիածին Օրբէլեանցների մի խումբ Ծատուրեանի կտակի մասին, որք էին Կոստանդնուպօլսոյ բնակիչ Ալէքսան Մկրտչեան Օրբէլեանց, Շուշեցի մահտեսի Յովհաննէս Կարապետեան Օրբէլեանց, Սիւնեաց նահանգէն Աստիճանաւոր Մատթէոս տէր–Կօստանտեան Օրբէլեանց։ Իսկ նոքա ոչինչ բաւականութիւն չստանալով իւրեանց ի 25 մայիսի 1872 ամի Վեհ․ Կաթողիկոսին մատուցած խնդրքեէն, հեռանում են։
Յիշեալ պարոններից ոմանք անցեալ տարուայ աշունքից գնացել են Կալկաթայ հանգուցեալ Ծատուրեանի կտակած փողն ստանալու, չը նայելով որ մի անձն կողմնակի կերպով աշխատում է նոյնը իւր ձեռքը ձգել․․․
Որքա՜ն այդպիսի գումարներ կորան և կորչում են ազգի անուշադրութիւնից․․․։
ՆԱՄԱԿ ՀԻՆ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻՑ
Այստեղ վաճառականութիւնը որպէս և ամենայն արհեստ, դեռ նահապետական խորին սովորութեանը հպատակ է, ոչ միայն փոփոխութիւնը հարկաւոր է համարվում այլ և չարաչար հալածմունքի տակ է։ Ամենայն ոք ով և ունէր, կարող էր ձեռք բերել մի դրամագլուխ (շատ թէ քիչ), իսկոյն ձեռնարկում է մի խանութ բաց անելու և վաճառականութիւն սկսելու. առանց փոքր ի շատէ դորան վերաբերեալ տեղեկութեան. առանց հաշուեգիտութեան. առանց ընկերութեան. այո՛ և շատ անգամ առանց կարդալ և գրել գիտելոյ, որ «ես տվիմ ես առիմը» գրէր գոնէ մի տեղ։ Այդ հոգս չէ՛... ոչ ապաքէն վաճառականութեան նպատակն է արդիւնաբերել. իսկ Նախիջևանցին
- ↑ Տես. „Փոխադարձ կրէդիտի բանկ“,— Գրիգոր Արծրունու բրօշիւր և նմանապէս անցեալ 1872 թուի „Մշակի“ 14-որդ համարը։
