լուրջ, ազգասէր, արագաշարժ, անհաւատալի արագութեամբ մը կը կտրէր կանցնէր երկար ճամբաներ։ Մեզ ընդունեցին գրկաբաց և մեզ տարին գեղին դպրոցը, որ դատարկ էր. նայեցայ շուրջս և խորապէս տխրեցայ. գրասեղանները, ասդին-անդին, անտէր մնացած դիրքեր մտածել կուտային խեղճ մանուկներուն վրայ. ամեն տարի այս ատեն ուրախ զուարթ կուգային դպրոց, այս սրահը լիքը կըլլար իրենց աղմուկով, եռանդով, ու՞ր էին հիմակ, ամեն մէկը կծկուած իր երդիքին ներքև ու վախէն և սարսափէն դողահա՜ր…
Թէև մեզ կերակուր ղրկեցին, բայց ախորժակ չունէինք, անշարժ և լուռ կեցած էինք և իրարու երես անգամ չէինք նայեր։ Եկեղեցին մեր քովն էր. ժամը 9-ին հարսեր ու աղջիկներ մտան եկեղեցի, երեկոյեան աղօթքները և ժամասացութիւնը իրենք կը կատարէին և ահա սկսան միաձայն ըսել «Տէր ողորմեան»։ Խորապէս ազզուեցանք և գալարուած մնացինք՝ մինչ անոնց ձայնը կը հասնէր մեզի։ «Տուր աշխհարհիս խաղաղութիւն և մեր ազգին ազատութիւն»։ Մեր ամենուս աչքերէն արցունք կը հոսէր և կը տանջուէինք, լսելով կանացի ձայները, որ աղօթքը վերջացնելէ ետքը միաբերան կը գոչէին.
— Տէր Աստուած, Տէր ամենակալ, մեր հոգիները առ, ասոնք ազատէ»։
Հակառակ որ քանի մը օր առաջ գիւղացին ամբողջ հալածանքի ենթարկուած էր, անոնք չէին կորսնցուցած իրենց հաւատքն ու եռանդը և մեծ անձնուիրութեամբ կը վարուէին մեր նկատմամբ։ Կիները կուզէին իրենց ոսկիները և զարդեղէնները տալ, որպեսզի մեր աւերուած տուները կրկին շինենք։
Երկու օր մնացինք այդ գիւղին մէջ և իրիկուն մը մեկնեցանք։ Գյուղացիք մի քանի ձիաններ պատրաստած էին և մեզ անցուցին ճիշտ մեր գիւղի դիմացէն: Գետը հազիւ թէ անցած էինք, սկսեց ձիւնել. մենք թէև կուզէինք այդ սահմաններէն հեռանալ, բայց անկարելի էր, որովհետև իմ հիւանդութիւնս ամեն ինչ կը խանգարէր։ Մէկ ու կէս ժամ ճամբորդելէ ետքը շոսէն անցանք, մեր հետքերը կերևէին ձիւնին մէջ. քիչ մը հեռու, առուի մը մէջ կանգ առինք։ Տեսանք, որ 7—8 ոստիկաններ Խանձարէն կերթային դէպի Հաֆիք. մեր հետքերը կը տեսնէին անշուշտ և մենք կը կարծէինք, որ անոնք կը հետևին մեր հետքերուն, բայց յանկարծ անցան գացին։
Մնացինք մինչև երեկոյ և իրիկնամուտին սկսանք բարձրանալ դէպի Սախարին լեռը, ուր մնացեր էինք քանի մը օր առաջ, և հասանք գոմերը։ Միշտ կանձրևէր. կրակ վառեցինք, մեր նախապէս պահած
31
