համայնական կատաղի ընդվզումներ, որով անփոխարինելի վնասների է ենթարկվել տիրապետելու ձգտողը։
⁂
Ճարտարապետության պատմությունով զբաղվող գիտնականներու մեջ գրեթե ընդհանուր համոզում է, որ արևելյան արվեստների դեպի արևմուտք փոխանցվելու ճանապարհը կամ կամուրջը եղել է Հայաստանը։ ժամանակագրապես փաստացի ապացուցված IV և V դարերուն կանգնված հուշարձաններ կան Հայաստանի մեջ, որոնց քննությունը ցույց կուտա, թե հայ ճարտարապետության վրա ներգործության հոսանքների աղբյուրները արևելքում և հարավում կգտնվեին, ոչ թե արևմուտքում, ինչպես կարծում էին ոմանք՝ հայոց ճարտարապետությունը դեռ հիմնովին չուսումնասիրած։ Թեև անվիճելի է մինչև VII դարու վերջերը, ինչպես նաև X—XI դարերուն հայ ճարտարապետության վերածնության շրջանին կանգնված շենքերի մեջ հունա-հռոմեական թեթև գծերի գոյությունը (բացառությամբ Գառնիի Տրդատա հովանոցի, որը խիստ զորեղ կերպով հռոմեական ոճի ազդեցության տակ է), այնուամենայնիվ, այդ արևմտյան ոճի ազդեցության շողքերը ուղիղ գծով Հայաստան մտած լինելը չափազանց տարակուսելի է։ Միանգամայն պարզ է, որ արևմտյան ոճերը Հայաստան մտել են Սիրիայի ճանապարհով, իրենց հետ բերելով նաև սիրիական ոճի մի շարք motive-ներ, որոնք ձուլված ու հայացված են տեղական արվեստների քմահաճույքին համեմատ, այնպես որ, մինչև XIV—XV դարերը, Հայաստանի ճարտարապետության մեջ քաղաքացիություն ստացած արևմըտյան ոճի գծերը հազիվ նկատելի են հայ ճարտարապետության ընդհանուր ներդաշնակության մեջ։
Ի նկատի ունենալով հայոց ճարտարապետության վրա սկիզբեն մինչև վերջ Արևելքի ազդեցությունը, բնականորեն հարց կծագի, թե արդյոք Արևելյան կրոնները խորապես ազդե՞լ են հին հայոց կրոնի վրա, և եթե ազդելեն, ի՞նչ հետքեր մնացած են այդ կրոնական հավատալիքներեն: Այդ մասին պատմական վկայություններ խիստ հատուկտոր են և մի վճռական եզրակացության հանգելու անբավարար։ Ուստի, ըստ իս, մատենագրական տվյալների և ժամանակակից գիտնականների ուսումնասիրությունների հետ զուգահեռաբար, պետք է քննել նաև նախնյաց հուշարձանների մնացորդները և անոնց մեջ փնտրել, թե արդյոք Հայաստանում ևս կգտնվի՞ն Հայաստանը շրջապատող հին ազգերի մեհյաններին կամ կրակապաշտական տաճարներին համանման շենքերի մնացորդներ, որոնց մեջ պաշտվեցան հին աստվածներ, սկսած նախապատմական ժամանակներից գեթ մինչև նոր կրոնների ծագումով հիներին ասպարեզից քաշվելն կամ վտարվելը։
⁂
Հայաստան շատ կարճ ժամանակ միայն ունեցեր է պետական բացարձակ անկախություն, իսկ մնացյալ ժամանակներում, թե քաղաքականապես և թե կուլտուրապես, առավել կամ նվազ չափով ենթարկված է եղել շրջապատող մեծ ազգերի, բացի քաղաքական և կուլտուրական ազդեցությունից, նաև որոշ չափով կրոնական հավատալիքների տեսակետով։
Այսօրվան գիտնականների մանրակրկիտ ուսումնասիրությունները ապացուցում են, որ հին հայոց նախաքրիստոնեական կրոնը ենթարկված էր Հայաստանին տիրող, կամ Հայաստանի վրա գերիշխանություն ունեցող մեծ պետությանց կրոններուն, ինչպես հունա-հռոմեական, ասորա-քաղդեական, պարթևական, պարսկական ևն, ևն։ Միայն թե ոչ մի ազգի կրոն Հայաստանում նույնությամբ չէ ընդունված, այլ տեղական ճաշակի և դատողության համաձայն, ընտրանոք մասեր պատվաստել են իրենց սեփական հիմնական կրոնին, որով հետզհետե դարերի ընթացքում կազմվեր է գրեթե շրջապատից անկախ մի կրոնք պաշտման, ծիսական առանձնատեսակ կանոններով և մեհենական առանձին ձևերով։
Որովհետև այստեղ մեզ զբաղեցնողը պիտի լինի առանձնապես կրակապաշտական կրոնը և անոր հատուկ տաճարների ձևերը, որոնք իբր թե երկար դարեր Հայաստանի մեջ պաշտման առարկա եղան, ուստի պիտի սկսեմ համառոտակի արձանագրել կրակապաշտության
