Հայաստան հանրագիտարան/Երկրաբանական կառուցվածքը
| ← Ֆիզիկաաշխարհագրական շրջանները | Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն |
Օգտակար հանածոները → |
ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ
ՀՀ տարածքը Ալպ-Հիմալայան (Միջերկրածովյան) ծալքավոր գոտու Անատոլիա-Կովկաս-Իրան հատվածի ներքին գոտում է. ընդգրկում է Փոքր Կովկասի ծալքավոր լեռնաշղթաներն ու Հայկական հրաբխային բարձրավանդակի հյուսիս-արլ. մասը։ Տեղաբաշխված է Աֆրիկա-Արաբ. և Եվրասիական խոշոր մայրցամաքային սալերի միջև, որոնք ժամանակին տարանջատված են եղել Թետիս օվկիանոսով։
ՀՀ-ում առանձնացված են Վիրահայոց-Ղարաբաղի ալպյան, Բազում-Զանգեզուրի միջինալպյաև, Մերձարաքսյան միջինալպյան, Ուշալպյան ժամանակաշրջանների միջլեռն. իջվածքների ծալքերի զոնաները։
Երկրբ. կառուցվածքի առումով՝ Հայկական լեռնաշխարհը մայրցամաքի ամենայուրատիպ տարածքներից է։ Այստեղ կան գրեթե բոլոր երկրբ. ժամանակաշրջանների գոյացությունները՝ սկսած մինչքեմբրի հնագույն փոխակերպային համալիրներից մինչև անթրոպոգենի հրաբխային ապարներն ու լճագետային գոյացումները։ Մինչքեմբրի փոխակերպային ապարները ՀՀ տարածքում մերկանում են Ծաղկունյաց, Տավուշի կամարածալքերի միջուկներում։ Վերին պալեոզոյան ապարներն առավել տարածված են Երևան-Վեդի ենթազանգվածում, Մերձարաքսյան տեկտոն. գոտում և Զանգեզուրի հարավ-արևմուտքում. ներկայացված են ավազաքարերով, քվարցային ավազաքարերով, կավերով, ավազակավային ու ավազային թերթաքարերով, կրաքարերով, բրածո կենդանիների մնացորդներով։ Պերմի կրաքարերը վերին դևոնի և ստորին կարբոնի վրա տեղաբաշխված են աններդաշնակ։ Վեդի գետի ավազանում կան տրիասի ածուխներ։
Մեզոզոյան (յուրա-ստորին կավիճ) ապարները տարածված են Ալավերդու, Տավուշի և Կապանի կամարածալքերի միջուկներում, ներկայացված են նստվածքային, հրաբխանստվածքայիև, հրաբխային ապարներով, որոնք պարունակում են բրածո կենդանիների մնացորդներ։ Իջևանում յուրայի նստվածքները պարունակում են ածուխներ։ Տրիասի նստվածքները տարածված են Երևան-Օրդուբադ ենթագոտում և ներկայացված են կրաքարերով, որոշ տեղամասերում՝ ածխաբեր նստվածքներով։
Վերին կավճի նստվածքները տարածված են Ալավերդու, Կապանի և Բազում-Ձանգեզուրի մերձարաքսյան գոտիներում. ներկայացված են կարբոնատային, հրաբխանստվածքայիև, հրաբխային ապարներով, որոնք պարունակում են բրածո կենդանիների մնացորդներ։ Վերին կավճի ժամանակ տեղի է ունեցել ամենամեծ ծովածավալումդ, և ողջ Հայաստանի տարածքը ծածկվել է ջրով։
Կայնոզոյան գոյացումները տարածված են առավելապես ՀՀ կենտրոնական մասում (Բազում-Զանգեզուրի տեկտոն. գոտի)։ Պալեոգենի ապարները ներկայացված են բոլոր հարկերով և կազմված են հրաբխանստվածքային, կարբոնատային ու ֆլիշային նստվածքաշերտերից։
Նեոգենի գոյացումները ներկայացված են միոցեն ու պլիոցեն շերտագր. բաժիններով։ Միոցենի վաղ, միջին, ուշ բաժիններին բնորոշ են հիմնականում ծովային, ծովալճային և ցամաքային մոլասային կազմավորումները, տարածված են մերձերևանյան շրջանի առանձին հատվածներում՝ ավազաքարերի, մասամբ՝ կրաքարերի, կավերի (հաճախ՝ գիպսաբեր), հրաբխաբեկորային շերտախմբերի տեսքով։ Պլիոցենի գոյացումներն առավել տարածված են Հրազդան և Ազատ գետերի միջակայքում, Վարդենիսի, Գեղամա, Ձանգեզուրի, Շաղկունյաց, Փամբակի, Շիրակի լեռնաշղթաներում։
Ուշ պլիոցենում ուժգին տեկտոն. շարժումներն ուղեկցվել են ակտիվ հրաբխականությամբ։ Այդ հասակի հրաբխային ապարները տարածված են Ջավախքի, Լոռու, Աշոցքի սարահարթերում, ինչպես նաև Արագածի և Իշխանասարի հրաբխային զանգվածներում, Գեղամա լ-վահանի զգալի մասում, Կարմրաշենի, Շամիրամի, Եղվարդի սարավանդներում։ Պլիոցենից սկսած՝ ՀՀ տարածքը մտել է երկրբ. զարգացման ցամաքային փուլ, տեղի է ունեցել ծովի վերջնական նահանջ։ Ստորին և վերին պլիոցենի գոյացումները ներկայացված են լճային, ցամաք, և տարբեր կազմերի հրաբխաբեկորային ֆացիաներով։
Անթրոպոգենի պլեյստոցեն (ներառյալ ուշ պլիոցենը)-հոլոցեն ժամանակահատվածում ՀՀ տարածքը եղել է բուռն հրաբխային գործունեության մարզ, և [ 59 ] ձևավորվել է նրա ժամանակակից ռելիեֆը։ Հրաբխային արտավիժումները զբաղեցնում են ՀՀ տարածքի մոտ 1/3-ը։Հայաստանը ներժայթուքային մագմայականության երկիր է։ Նորագույն ժամանակաշրջանի առաջացումներ են նաև սառցադաշտային, գետային, գետալճային, հեղեղաբերուկ լանջերի ու դարավանդների փուխր կուտակումները։
ՀՀ տարածքը տեկտոն. առումով բաղկացած է դեպի հս., հյուսիս-արմ. ձգված մի քանի աղեղնային տարահասակ ու տարակազմ տեկտոն. գոտիներից և միջլեռն. ու ներլեռն. իջվածքներից, օֆիոլիթային գոտիներից, որոնք իրարից սահմանազատված են տարբեր կարգերի բեկվածքներով և բարդացված են կամարածալքային, գոգածալքային ու տեկտոն կառուցվածքներով։ ՀՀ տարածքում առանձնացված են հետևյալ կառուցվածքաձևաբան. ծալքավոր գոտիները.
կեղևի առանձին տեղամասերի ճկմամբ, ծովածավալմամբ, հզոր նստվածքակուտակմամբ, ծալքալեռնագոյացմամբ, հողմահարման շարժընթացներով և այլն։ ՀՀ տարածքում լայնորեն տարածվածեն հատկապես երիտասարդ պլիոցենանթրոպոգենի մեծ և փոքր հրաբուխների գործունեության հետևանքով արտավիժված ու արտանետված դոլերիտային, բազալտային, բազալտ-անդեզիտ-ռիոլի-տային և այլ կազմերի լավայի հոսքերը, ծածկոցները, հրաբխային կոները, տուֆերը, իգնիմբրիտներն ու բեկորային Լավային հոսքառաջացումները։
Դրանք իրենց ծագումնաբան., կառուցվածքաձևաբան. առանձնահատկություններով ձևավորում են Ջավախքի, Եղնախաղի, Արագածի, Գեղամա, Վարդենիսի, Քանաքեռ-Եղվարդի հրաբխային շրջանները։ Երկրաշարժեր։ ՀՀ տարածքը երկրակեղևի շարժուն մարզերից է. ներառված Նալբանդ (այժմ՝ Շիրակամուտ) գյուղը1988-ի դեկտեմբերի 7-ի ավերիչ երկրաշարժից հետո.
1 Ալավերդի-Կապանի վաղալպյանկիմերեյան) գոտի, ընդգրկում է Վիրահայոց, Ալավերդու և Տավուշի միաթեք կամարածալքային կառույցներն ու Կապանի հատվածը,
2. Բագում-Ջանգեգուրի միջինալպյան ինտենսիվ-ծալքավորման գոտի,ընդգրկում է Սևան-Ամասիայի օֆիոլիթ. գոտին,
3.Մերձարաքսյան միջին և վերին մեղմծալքավոր գոտի, ներառում է Երևան Վեդու գոգածալքային և Ուրծ-Վայքի կամարածալքային կառույցները,
4.Ուշալպյան միջլեռնային իջվածքների գոտի, միավորում է Միջինարաքսյան, Նախիջևանի, Շիրակի և Սևանիիջվածքները։ Բազմիցս կրկնված տեկտոն շարժումներն ուղեկցվել են Երկրաշարժից ավերված Գյումրին է Ալպ-Հիմալայան երկրաշարժ. գոտու մեջ։ Առանձնացվում են Արարատյան [ընդգրկում է Դվինի (Երկրաշարժը՝ 893-ին), Գառնու(1679), Արարատի(1840), Գյումրիի (1926), Ձանգեզուրի (1931,1968), Վայոց ձորի (735, 906)], Սևան-Հրազդանի [ընդգրկում է Ծաղկաձորի (1827), Ծովագյուղի (1863), Սպիտակ-Վաևաձորի (1916, 1967, 1988) երկրշարժ ակտիվ վերնակենտրոնային խմբերը։ Ամենաուժգինն ու կործանարարը Սպիտակի 1988-ի դեկտ. 7-ի երկրա-շարժն էր։ Ամբողջովին ավերվել են ՀՀ հս. մասի ավելի քան 58 գյուղ Սպիտակ քաղաքը, մեծ չափով Գյումրին, մասնաերկրաշարժի օջախի գոտին մասնակիորեն Վանաձորը, Ստեփանավանը, Իջևանը, Դիլիջանը, 342 գյուղ։ Երկրաշարժի հետևանքով զոհվել է ավելի քան 25 հազար մարդ։ 59