Մեհրի

Մեհրի

I

― Սիրելի Մեհրի, չէ՛, ամեն երկրում
Մարդիկ այսպիսի նեղություն չեն կրում.
Այս ի՞նչ երկիր է. տեր չըկա կարգին,
Ամեն ավազակ տեր է մեր գլխին․․․
Դողալով մնում է մարդ ամեն վայրկյան,
Թե ահա իսկույն, ուր որ են, կըգան,
Կնոջս տանից կառնեն-կըտանեն,
Որդիս կըխլեն կամ ինձ կըսպանեն․․․
Հալալ հաց չունենք թուրքիցն անկշտում,
10 Դառն աշխատում ենք ու դատարկ նստում.
Գետինը ձգած սերմը չենք վերցնում․․․
Այս ընչի՞ կյանք է, դե՛ քեզ եմ հարցնում։
   ― Ես գիտեմ, Մհե, ինձ ու՞ր ես ասում,
Այսպես է, հոգիս դուն ի՞նչ ես ուզում․․․
   ― Մեզանից հեռու, ասում են, որ մի
Աշխարք կա, Մեհրի, բարեկարգ ու լի.
Այնտեղ չի իշխում գազանի կիրքը,
Այնտեղ չէ հարգվում կեղծավոր դիրքը,
Եվ մարդիկ այնտեղ իրար հետ սիրով
20 Ապրում են հանգիստ, թուրքից ապահով.
Իսկ փողըն այնտեղ հողի պես լի է,
Ես էլ կըգնամ, շատ կարելի է․․․
   ― Օ՜, այս ցավերիցն ես դուն հեռանում,
Ապա ե՞ս, Մհե, ինձ ի՞նչ ես անում․․․
   ― Քեզ․․․ քեզ կըհանձնեմ տիրոջ խնամքին,
Իսկ ես հնազանդ նրա սուրբ կամքին,
Կըգնամ, հոգի՛ս, աշխատանք կանեմ,
Գուցե շուտով գամ ու քեզ էլ տանեմ․․․
   ― Այստեղ աշխատի՛ր, մի՛ գնալ, Մհե,
30 Ինձնից հեռանալ չեմ թողուլ, չէ՛, չէ՛,
Լավ է միասին մեր ցավը քաշենք,
Քան իրար կարոտ, սիրտներս մաշենք․․․
   ― Սիրելի Մեհրի, ինձ հետ հավասար
Դուն քարշ ես եկել, ընկել քարեքար,
Միշտ պակաս օրով, կիսակուշտ փորով,
Շատ անգամ տկլոր, բոբիկ ոտներով։
Ի՞նչ ենք աշխատել, ցո՛ւյց տուր ինձ, հոգիս,
Ի՞նչ, ի՞նչ ես տեսնում տանս կամ հագիս.
Բայց ուրիշ բան է, թե այնտեղ գնամ,
40 Տես ինչպես պիտի շուտ հարստանամ։
   ― Այն հարստությունն ես ի՞նչ եմ անում
Ա՜խ, Մհե, Մհե, դուն չես իմանում,
Ինչ է ինձ տանջում, թե որ իմանաս․․․
Այն օտար երկրում որ հիվանդանաս,
Գոնե, ո՞վ պիտի քեզ սառը ջուր տա,
Պատռածդ կարի, կեղտդ լվանա․․․
Ազիզ օր^[1] կըգա, դուն անտուն, մենակ,
Կուչ կըգաս սրա-նրա պատի տակ․․․
Լցվեց, հեկեկաց Մեհրին դառնագին.
50 Սիրտ տվեց Մհեն.― «Բան չըկա, ա՛յ կին»․․․

II

   Մի աշնանային ցուրտ իրիկուն է.
Ծխոտ ու փլեկ հին գլխատուն է.
Ածխակոթերը մլում են տխուր.
Օջախի շուրջը նստոտած են լուռ.
Ծեր սկեսար կողքին հարսն է կուչ եկած,
Մհեն նստած է երկուսի դիմաց։
Հազիվ էր նկատվում նրանց դեմքերը.
Տխուր են մարդ ու կին, տխուր է ծերը,
Հոնքերի տակից փայլում էր թախիծ,
60 Եվ ահաբեկված մի գաղտնի վախից,
Բերանն անատամ, դողդոջուն ձայնով
Այսպես բաց արավ՝ իրան պահելով.
   ― Ո՞ւր ես կամենում գնալ, իմ Մհե,
Այնտեղ ի՞նչ կա, ի՞նչ, նպատակդ ի՞նչ է,
Ի՞նչու ես թողնում քո հոր օջախը,
Ալևոր հորդ, քո օղլուշաղը։
Ես ծերացել եմ, առաջվանը չեմ,
Որ ամեն ցավի ետևից թռչեմ.
Արդեն հասել են մահվանս օրերը,
70 Դուն էլ գնում ես, ո՞վ է մեր տերը։
Կաց այստեղ, որդի, հորըդ ականջ դիր,
Ձեռքդ չեն բռնում, այստեղ աշխատիր։
   ― Այստեղ ի՞նչ կա, հայր, որ այստեղ աշխատեմ,
Հենց թեկուզ, ասենք, մնամ, աշխատեմ,
Ի՞նչը կըպրծնի անօրեն թուրքից,―
Մարդու հացն անգամ խլում են ձեռքից։
   ― Ոչ ոք չի դիպչիլ քո արդար հացին,
Տուր փարեն՝ պրծիր չարեն, ասացին
Մեր լուսահոգի խելոք պապերը։
80 Կատարի՛ր, որդի, նրանց պատվերը.
Սոված չես մնալ, բախտավոր կըլնես,
Թուրքն էլ քաղցր աչքով միշտ կընայե քեզ։
   ― Աշխատանք չըկա, հայրիկ, աշխատանք,
Եղած չեղածն էլ որ թուրքերին տանք,
Իսկ մե՞նք ինչ անենք, սոված կոտորվե՞նք.
Մինչև ե՞րբ պիտի այսպես չարչարվենք։
   ― Մեր ցավն է, որդի, մենք պիտի տանենք,
Դուն ո՞նց ես ուզում, ուրիշ ի՞նչ անենք.
Եթե ձեռքիցդ մի բան է գալիս,
90 Դե արա՛, ու՞մ ես էլ մտիկ տալիս,
Թե չէ, ինչու՞ ես կորչում հողեց հող,
Ո՞վ է քեզ համար այնտեղ կտրել փող։
   ― Չըգիտես, հայրիկ, այդ ինչ ես ասում,
Այն երկրում փողը թիով են դիզում.
Դուն չես հավատում Մկոյի խոսքին,
Որ այնտեղ խանով են չափում ոսկին։
   ― Խանով^[2] ոսկին քեզ համար չեն չափում,
Ցնորքներ են, որդի, քեզ շլացնում, խաբում.
Դարձի՛ր այդ ճամփից, լսի՛ր ծեր հորդ,
100 Պանդխտության մեջ կըսևացնես օրդ։
   ― Ես չեմ ուզում, հայր, օրեր սևացնել,
Այլ մեր սև օրին մի ճար հասցնել.
Ես պիտի գնամ, և երբ որ աստծով
Կըվերադառնամ ջեբս լի ոսկով,
Կըգովես որդուդ, թե ինչպես ճարեց
Այդ հարստությունն, քեզ մխիթարեց։
   ― Դուն գիտես, որդի, գնա՛, տեր ընդ քեզ,
Բայց տե՛ս, մտիցդ երբեք չըձգես
Պապիդ օջախը, քո հայրենիքդ,
110 Ծերունի հորդ, ջահել կնիկդ.
Թե սրանց, Մհե, դուն կըմոռանաս,
Իմացի՛ր, թեկուզ թագավոր դառնաս,
Օր չես քաշելու քո արած մեղքից։
Բարի ճանապարհ. թող քեզ ուղեկից
Լինի այն հրեշտակն, որ երբեմն տարավ
Տովբիթի որդուն դեպի Մարաստան.
Իսկ ես հայրական սրտով վիրավոր
Մեզ համար աղոթք կանեմ ամեն օր―
Է՜հ, գնա՛, որդի, գնաս-գաս բարով․․․
120 Վերջացրեց խոսքը ծերունին զոռով․․․

III

   Տանջվում էր, տանջվում խղճալի Մեհրին.
Խառնվում էին նրա վշտերին
Եվ սնունդ էին տալիս անհամար
Կասկածանքները տխուր ու համառ։
Սարսափում էր նա, երբ ամեն վայրկյան
Մտաբերում էր ժամըն անջատման.
Մի օր էլ մնաց, մի օրը վերջին,
Որ ճամփու դնե Մեհրին Մհեին։
Եվ արտասվելով խեղճ կինը կարեց
130 Մի սիրուն ղայլուխ^[3] ու վրեն շարեց
Գույնզգույն հուլունքներ վզի շարանից^[4],
Մարդուն հիշատակ տվեց իրանից։

IV

   ― Դե՛հ, մնաք բարով, ծերունի հայրիկ,
Նազելի Մեհրի, սիրուն հայրենիք,
Սրտակից տղերք, ընկեր-հարևան,
Մոտիկ բարեկամ, արյուն-ազգական․․․
   Ասաց սրտաբեկ երիտասարդը,
Եվ, անիծելով իրան չար բախտը,
Ճանապարհ ընկավ. այնինչ ջրատար
140 Մեհրին ետևից նայում էր երկար։
Մհեի հայրն էլ, զառամ ծերունին,
Դողալով հենված յուր գավազանին,
Բերանը բացած, ձեռքը ճակատին
Նայում էր ապշած Մհեի ճամփին։
Դեռ երևում էր սև կետի նման,
Այն էլ չքացավ, և ամենայն բան
Վերջացավ պրծավ. ծերուկն ու Մեհրին
Ապշած ու քշված, կանգնած մնացին։
Մհեին ճամփու դնելու համար
150 Հավաքվածները, իբրև մխիթար,
Մեհրուն ու ծերին հուսադրական
Խոսքեր խոսացին, կամաց հեռացան։
Բայց երկա՜ր, երկար, մի ձայն թույլ, չնչին,
Այսպես խոսում էր նրանց ականջին.―

* * *

   ― Սիրելի Մեհրի, մնացիր բարով,
Աչքերդ լցրած, տխուր երգերով
Չըհիշես էլ ինձ, մոռացիր, հոգիս,
Չըկանգնես երկար, չընայես ճամփիս.
Թե աչքդ մնա^[5], կըխաբե նա քեզ,
160 Թե հանկարծ շեմքում ոտնաձայն լսես,
Հանգի՜ստ, սիրելիս, գիշերվան ժամին
Գիտե միշտ խաբել խաբուսիկ քամին։
Գուցե թե գիշերն անքուն աչքերով
Ուզես իմանալ վիճակս աստղերով,
Եվ հանկարծ մինը ծոր տա ու թռչի^[6],
Մութ հորիզոնի սահմանում կորչի,
Խռոված հոգով և հազար ու մին
Մտածմունքներով մտնես անկողին,
Մի տխուր երազ կըգա կազդե քեզ,
170 Որ քո Մհեին էլ տեսնելու չես․․․

* * *

   ― Իսկ դուն, ո՜վ անբախտ և չարատանջ մարդ,
Դո՜ւն, իմ ծերունի հայրիկ ալեզարդ,
Երբ որ կըխնդրես արդեն չորացած
Քո բազուկներդ երկինք տարածած
Ու էլ չես գտնիլ ծերության նեցուկ,
Որքան արտասուք կըթափես ծածուկ.
Ո՜հ, ինչպես պիտի քո ճերմակ միրքի
Վրայից հոսեն հորդ արտասուքի
Աղի շիթերը, թրջեն վշտակոծ
180 Մազոտ, մերկ կուրծքդ, և ինչպես սև օձ,
Կըթունավորեն օրերդ ծերության
Գաղտնի կասկածներդ Մհեիդ մահվան։
Քո որդու ձեռքի հողին անբաժան
Կըխփես, հայրիկ, աչքերդ հավիտյան.
Անմխիթարանք և որդուդ կարոտ.
Բայց և քո տխուր գերեզմանի մոտ
Չի կանգնելու քո Մհեն երբեք․․․
Դուք այնտե՜ղ, այնտեղ իրար կըգրկեք․․․

V

   ― Վարդիթեր քույրիկ, գիշերս երազում
190 Դռնիցն ականջիս մի ձայն է հասնում,
Տնքում է երկա՜ր և ծանր հառաչում,
Հանկարծ մի կամաց Մեհրի է կանչում։
Դուրս եկա, տեսնեմ՝ Մհեն է կանգնած
Մի սև ձի հեծած, թռավ ու գնաց.
Ետնուց կանչեցի՝ Մհե՜, կաց, արի՛.
Հենց այս կանչերումն աչքս բաց արի։
Էլ ետ չընայեց, սև ձիուն հեծած,
Սև շորեր հագած, սև ճամփով գնաց^[7].
Քամու նման էր այն սև ձին վազում.
200 Ի՞նչ է, Վարդիթեր, սև ձին երազում։
  ― Մեհրի, տեր աստված բարին կատարի,
Տիրամոր առաջ մի ջուխտ մոմ վառի։
   ― Երեք օր առաջ Շողերի գարին
Թեև մոտիկ էր ցույց տալիս բարին,
Բայց չար հարամին^[8] (նա այսպես ասաց)
Ճամփա չէ տալիս առաջը կտրած։
   ― Մեհրի, տեր աստված բարին հառաջի,
Գրավ խոստացի՛ր սրբի ու խաչի։
   ― Իսկ այս առավոտ մի ագռավ եկավ
210 Երդիկին վեր եկավ, սիրտս դող ընկավ,
Երբ բերան բացեց, գլուխն ուտե իրան,
Բոթաձայն կռավեց^[9] ճիշտ երեք բերան։
   ― Մեհրի, տեր աստված բարին կատարի,
Տիրամոր առաջ մի ջուխտ մոմ վառի։

VI

   Ճամփա է տանում դեպի Հայաստան․
Այն ճամփու վրա կա մի գերեզման,
Որ միշտ հայացքով լուռ, ողորմելի,
Անցվորից խնդրում է մի ողորմի։
Չունի այն քարը չարաշուք դրած
220 Ոչ տապանագիր, ոչ անուն գրած,
Որ մարդ իմանա, թե այս վայրենի,
Ամայի վայրում ո՞վ պիտի լինի
Հանգստանալիս անտաշ քարի տակ։
Արդյոք խստակյաց մի սուրբ նահատակ,
Փախած աղմուկից մեղքոտ աշխարհի,
Եկավ և այստեղ, այս ճանապարհի
Վերա հաստատեց իրան օթևան,
Իբրև աստծուց կարգած պահապան․
Թե չար մարդիկը, դեռ կիսաճամփի,
230 Կտրեցին թելը ճամփորդի կյանքի.
Գուցե մարդկանցից քշված, հալածված
Ավազակը վես յուր գլուխը ցած
Դրեց այստեղ, և այս ճամփու տակին
Ավանդեց իրան մեղավոր հոգին...

VII

   Մի օր մի քանի հայ անցվորական
Քրտնքամխած այն ճամփովն եկան,
Կանգ առան այնտեղ ու շունչ քաշեցին,
Փոշոտած դեմքից փոշին սրբեցին։
Դեպ այն շիրիմը նրանցից մեկը
240 Երկչոտությունով մեկնեց յուր ձեռքը
Եվ այսպես հորդոր կարդաց մյուսներին.
   ―Եղբայրք, ողորմի տվեք Մհեին.
Սրանից առաջ մի քանի տարի
Եկանք տեսանք, որ այս ճանապարհի
Վերա հավաքված գիշակեր թռչուն,
Գիշատող գազան, մի լեշ են ուտում,
Քշեցինք նրանց,― տեսնենք մի դիակ
Ի՜նչպես սոսկալի, ի՜նչպես այլանդակ
Շատ տգեղ էին և զարհուրելի
250 Սիպտակ շարքերը բաց ատամների.
Դատարկ աչքերի փոսից էլ, կարծես,
Տխուր հայացքով նայում էր նա մեզ։
Դեմքին ու լեշին երկար նայեցինք.
Վերջը շորերից միայն ճանաչեցինք,
Եվ պատառոտած նրա դիակը
Քարշ տվինք հասցրինք այն ծառի տակը։
Թաղեցինք այնտեղ և փախանք թաքուն։
   ― «Աստված ողորմի Մհեի հոգուն».
Մի բերան ամենքն ասացին սրտով
260 Եվ ահակալած հեռացան փութով։

VIII

   Գնում է ճամփան մտնում մի ավան,
Տխուր, կիսավեր հայի բնակարան,
Եվ այդ ավանի նույնիսկ առաջին
Տան շեմքում կանգնած դեռահաս մի կին,
Երեսը ծածկած բարակ քուշուշկով^[10],
Առաջին ճամփին նայում է ուշքով.
Այդ ճամփով մի օր նրա սիրելին
Գնաց հեռու տեղ, չըդարձավ կըրկին։

IX

   Տարիներ անցան, և աչքը ճամփին
270 Մնաց նայելիս նորահարս Մեհրին.
Ձեռքերը ծոցին, աչքերը լցված
Նայում էր, խոսում նա տարակուսած.
   ― Ա՜խ, մի ծիտ դառնամ, թռչեմ ու գնամ,
Գտնեմ Մհեիս, տեսնեմ մի անգամ.
Բայց ո՞վ կըտա ինձ թռչելու թևեր․․․
Երնեկ իմանամ, երնեկ մինն ասեր,
Թե այս րոպեին նա ինչ է անում։
Գո՞րծ ունի արդյոք, հաջո՞ղ է գնում,
Արդյոք մի անգամ ինձ միտն է բերում,
280 Գիտե՞, թե օրերն ինչպես եմ համրում.
Ով գիտե, գուցե այնտեղ մի սիրուն
Խանում կին սիրեց, մոռացավ Մեհրուն,
Կամ, գուցե, հիվանդ տնքում է հիմա,
Չորս կողմը նայում՝ յուր Մեհրին չըկա․
Թե չար թշնամին, ձեռքը չորանա,
Սուրը բարձրացրեց Մհեիս վերա.
Չըլինի թե վաղուց, Մեհրի ու աշխարհք
Մոռացած, թողած, նա սև հողի տակ․․․
Ա՜խ, ինչո՞ւ է, ինչո՞ւ այսքան տանջանքը,
290 Միթե սա՞ է, տեր, քո տված կյանքը.
Միթե ա՞յս էր ինձ համար պատրաստած,
Ի՞նչ արի քո դեմ, անարդար աստված։

X

   Գնաց ու գնաց, չըդարձավ կրկին.
Բայց, ահա, մի օր նկատեց Մեհրին,
Որ հեռվից մի բան սևին է տալիս.
«Ղարիբությունից ոքմին է գալիս»,
Մտքումն ասաց Մեհրին և ծովծով
Աչքերի արցունքը սրբեց գոգնոցով։
Սիրտը սկսեց արագ բաբախել,
300 Վաղուց էր, խեղճ կինն այդպես չէր եղել։
«Օ՜, տառապածի ողորմած աստված»,
Մրմնջաց Մեհրին աչքերը լցված,
Ուրախությունից արցունքը հետին
Ցավերը պիտի ողջ թափեր գետին։
Արդեն եկավորըն եկավ մոտեցավ,
Քանի մոտեցավ այնքան շատացավ.
Եվ ահա, մի խումբ թուրք ավազակներ,
Գյուղը քանդեցին, արին տակն ու վեր.
Լեղապատառ տուն ընկած Մեհրուն
310 Տանից հանեցին, նստեցրին ձիուն.
Նրա ալևոր սկեսրարն ընկավ
Թուրքերի սրից և իսկույն հանգավ․
Ծերի անեծքի հետ ի միասին
Տարան թուրքերըն յուր խոնարհ հարսին։

XI

   Ճամփա է տանում դեպի Հայաստան.
Այն ճամփու վրա կա մի գերեզման,
Գերեզմանի մոտ մի ծառ է կանգնած.
Այն հովանու տակ ահա մի հոգնած
Ձիավոր իջավ, և նորա թարքին,
320 Իրան փաթաթված, նստած էր մի կին.
Եվ տղամարդը զենքերում կորած,
Կանաչ խոտերում երբ ձիուն թողաց,
Դարձավ դեպի այն վաստակած կինը,
Ցույց տալով մատով մոտիկ շիրիմը.
   ― Մեհրի, ճանաչի՛ր իգիթ Օսմանին.
Նայիր առաջիդ այդ գերեզմանին.
Այդտեղ թաղած է, մի քանի տարի
Առաջ, իմ ձեռքով մեռած գյավուրի
Հոտած մարմինը. երբ որ նրան ես
330 Թալանում էի, հայհոյում էր մեզ։
Շատ համարձակ էր այն լիրբ գյավուրը,
Բայց երբ Օսմանի կտրուկ կեռ թուրը
Նրա գլուխը ուսերից պոկեց,
Էլ բան չըխոսեց և խելոք պառկեց։
Գրպանում, ծոցում ոչինչ չըգտա,
Աղքատի մինն էր, միայն այս առա.
Ասաց գրպանից հանեց ղայլուխը,
Մեհրու արյունը տվեց գլուխը.
   ― Ես պիտի քնեմ, Մեհրի, դու մնա,
340 Լավ նայի՜ր, որ ձին հեռու չըգնա.
Մինչև հովն ընկնի, այնպես վեր կենանք,
Աստըծուն կանչենք, մեր ճամփեն գնանք։

XII

   Մեհրին քարացած, որպես շանթահար
Այն գերեզմանին նայում էր երկար
Ուշքը վերացած, ոչինչ չէր տեսնում.
Ուրիշ երկրում էր ականջին հասնում
Անլուռ աղմուկը մոտիկ առվակի,
Արձագանքն իրանց պատող ծմակի.
Այնինչ աչքերը փայփայում էին
350 Զվարթ երեսով առողջ Մհեին։
Նայում էր Մեհրին, նայում էր միայն,
Եվ ահա բարակ, ողորմուկ մի ձայն
Հասավ ականջին այն գերեզմանից.―
«Առ իմ այրունը, Մեհրի, Օսմանից»։
Սարսափեց, դողաց ու միանգամից,
Ինչպես որ հանկարծ զարթնում են քնից,
Սթափվեց Մեհրին, նայեց դես ու դեն,
Ինչպես նայում է վախեցած երեն,
Եվ մի միտք նրա դեմքըն այլայլեց.―
360 Խոշոր աչքերում վրեժը փայլեց,
Վայրենի ձևով, զգույշ ու կամաց
Մի քանի քայլով թուրքին մոտ գնաց,
Ձեռքերը փռած, քնած էր թուրքը,
Ծանր ու երկար շնչում էր կուրծքը.
Կամաց խանչալը պատենից քաշեց,
Օսմանը հանկարծ բազուկը շարժեց,
Թեթև թռիչքով ետ թռավ Մեհրին,
Խանչալը պահեց գոգնոցի տակին
Եվ անշարժ մնաց, մինչև որ դարձյալ
370 Օսմանը սկսեց հանգիստ խռըմփալ։
Փայլեց պողպատը վառ արևի տակ.
Եվ Մեհրին, ինչպես հոգեհան հրեշտակ,
Խանչալը ձեռքին մնաց խոր քնած
Իգիթի գլխին մի րոպե կանգնած.
Դարձյալ դես ու դեն խենթի պես նայեց,
Զգույշ կորացավ, շունչն իրան պահեց,
Խանչալի ծայրը դնելով կրծքին
Յուր բոլոր ուժով հարեց դաստակին։
Օսմանը գոռաց, վեր թռավ տեղից,
380 Մեհրին սարսափած փախս առավ վախից.
Վագրի թռիչքով ցատկեց Օսմանը,
Հասավ ու բռնեց թիկունքի ծամը.
Ետ դարձավ Մեհրին ահից կատաղած,
Դարձյալ թուրքի դեմ խանչալը շողաց,
Մռնչաց ուժգին. մազերը թողած,
Կրակոտ աչքերն արյուն կոխած,
Կիսաշունչ թուրքը թուրը պտտեց.
Ծղրտաց Մեհրին, աչքերը մթնեց.
Վայր իջավ թուրը, նրա հետ Մեհրին
390 Մի թույլ ճիչ հանեց, խանչալը ձեռին,
Կուրծքը պատառած, արյունաթաթավ,
Մհեի շիրմի վերա վայր ընկավ.
Վայր ընկավ նաև Օսմանը,
Եվ երեք դարձավ մի գերեզմանը։
Դեռ իրար կողքի հանգչում են այնտեղ
Չար սպանողն ու սպանվողն անմեղ.
Եվ ամեն տարի գարունը գալով
Հավասար պճնում է նրանց դալարով։

1890

---

Տողատակեր

1. Ազիզ օր— տոն օր, հանդիսավոր օր։
2. Խան— ցորենի չափ է։
3. Ղայլուխ— փողի քսակ։
4. Շարան— հուլունքներից և զանազան փայլուն իրերից կազմած շարած բան է, որ կանայք իբրև զարդ կրում են վզին։
5. Թե աչքդ մնա— աչքի մնալը ճամփորդի, գնացածի գալու նշան է։
6. Եվ հանկարծ մինը ծոր տա ու թռչի— աստղի թռչելը մահու նշան է։
7. Սև շորեր հագած, սև ճամփով գնաց— երազում սևը տրտմություն է, մահ է, մանավանդ վերև հիշած երեքը։
8. Հարամի— ավազակ, մարդասպան։
9. Բոթաձայն կռավեց— ագռավի կանչը չարագուշակ է։
10. Քուշուշկ— հարսնական քող, շղարշ։