Մեղեդիներից մինչեւ առասպել
«Ֆիզիկների» եւ «լիրիկների» բանավեճը, որ կարծես ավարտվում է առանց հաղթանակի ու առանց պարտության, այնուամենայնիվ, առկախ թողեց կասկածանքի մի հուշ, թե ունիվերսումի գիտականացմամբ արդյո՞ք բանաստեղծությունը չի սպառում իրեն։ Մինչդեռ, ահա, Վարդան Հակոբյանը անակնկալ է մատուցում, թե «բանաստեղծությունը, որի համար ծնվել է մարդը, դեռ ուշանում է»։ Ավելին, նա հավակնում է բանաստեղծությունը սահմանել ունիվերսումի չափանիշներով, գրական փորձագրությունների իր հատորն անվանելով «Բանաստեղծությունը եւ տիեզերական շարժումը»։ Այստեղ էականը ոչ այնքան հարցի տեսական ըմբռնումն է, որքան վաղորդյան թարգմանության այն հաճույքը, որով արթնանում են նրա պոետական զգացողությունների անավարտ արձագանքները.
Ծիծեռնակի բույնի նման
Սրտի դողով,
Հոգու շողով
Ու հողով է հյուսվում երգը,
Բայց նրա մեջ
ծվարում է.... տիեզերքը։
Եվ այսպես, մանկության հուշերի անվերադարձ կարոտից, թաքուն իղձերի տանջող հալածանքներից, հայրենի բնաշխարհի կանչող ձայներից եւ մենության ժամերի ինքնաբավ խոհերից Հակոբյանը հյուսում է բանաստեղծական շարքեր, ձեւավորելով պոետական մի աշխարհ, որն ավելի ներդաշնակ ու գունագեղ է, քան իրական աշխարհը։ Պոետական իր նախերգանքը նա անվանեց «Մեղեդիներ» /1969/՝ հոգեկան պահերի ինքներգության անավարտ խոհեր, որ ակնկալում են ռոմանտիկական անափ հեռուների երազանքը։ Ապա հաջորդում են «Սեր եւ ժպիտ» /1973/, «Շանթահար կաղնին» /1974/, «Ծառի անունից» /1978/, «Մի կռունկ անցավ» /1983/ , «Արցախա ծուխ» /1988/, «Ամարասի զանգերը» /1993/, «Տաճարն Աստծո» /1996/ եւ այլ շարքեր, որոնք հավաստում են, թե տաղանդի համար ինչ արժե «շարունակելին», որ բանաստեղծի խոսքով ասած, «կարելի է գրել կյանքի քարին, ցավի քարին, երգի քարին եւ անգամ /իր/ շիրմաքարին»։
Վարդան Հակոբյանի երեւույթը անխզելիորեն կապված է պատմական այն իրադարձությունների հետ, որ տեղի ուենցան Արցախում, անցյալ դարավերջի տասնամյակներին։ Խորհրդային միության կուսակցական ու պետական կառուցվածքի ազատականացումը ազդարար եղավ ազգային ոգու արթնացման եւ երկրամասը բռնկվեց ազատագրական պայքարի գաղափարով։ Ասպարեզ եկավ 60-ականների սերունդը՝ հեղափոխություն նշանավորելով Արցախի մտավոր կյանքում, գրականության ու հրապարակախոսության գաղափարն ուղղելով երկրամասի պատմության, մշակույթի, էթնիկական ավանդույթների վերածնությանը։ Տասնամյակներ շարունակ Արցախի բանաստեղծությունը ներփակված էր մարզային տարածքի գաղութային կապանքներում՝ օտարված իր պատմության ու ազգային ոգու հիմունքներրից։ Ղարաբաղը պատկերվում էր դրսից, քան բացահայտվում ներսից եւ ղարաբաղյան մոտիվը գերազանապես հնչում էր որպես էկզոտիկա, հայրենի եզերքի ռոմանտիկական նոստալգիա /հայրենաբաղձություն/։ Հեղափոխական վերելքի մթնոլորտում կազմավորվեց Վարդան Հակոբյանի գրական անհատականությունը։ Նրան վիճակվեց կատարելու ավելին, քան իր գրչակիցներից որեւէ մեկին։ Նա որակափոխեց արցախյան պոեզիայի ձեւն ու բովանդակությունը, նրա աշխարհայացքը, ժանրային կազմն ու փիլիսոփայական տեսահորիզոնը։
«Անդրադարձի տեսիլներ» ժողովածուն Վարդան Հակոբյանի ստեղծագործության ընտրանին է։ Սա գրողի կենսագրությունն է՝ որոնումների ու հայտնության բարդ անցուղիներում։ Հատորն ընդգրկում է քնարերգությունը՝ հինգ շարքերով՝ «Մեղեդիներ», «Մի կռունկ անցավ», «Տաճարն Աստծո», «Ասք մայրության», որոնք համակարգված են ոչ թե ըստ ժամանակագրության, այլ գեղագիտական ներքին հատկանիշի։ Մի ամբողջ բաժին են կազմում պոեմները՝ «Համանվագ», «Գողգոթա», «Երամականչ», «Աստծու տաճարը» եւ «Մաշտոցն Ամարասում»։ Վերջապես նաեւ «Քրիստոսի ծաղիկները» ասքը։
Ինչպես տեսնում ենք, առկա է գրական մի պատկառելի ժառանգություն, որն ինքնին արժանի է ուսումնասիրության՝ մասնավորապես արցախյան գրականության պատմության եւ նրա զարգացման հեռանկարների տեսակետից։ Այստեղ խնդիրն առնչվում է Վարդան Հակոբյանի բանաստեղծության պոետիկայի քննությանը՝ ուղեկից ունենալով ինքնաճանաչման իր իսկ սահմանումները։ Ի դեպ, ասեմ, որ նա տիրապետում է բանաստեղծության գիտությանը եւ իր էսսեներում ձեւաբանել է միանգամայն հետաքրքիր ու ինքնատիպ հայացքներ տաղաչափական արվեստի եւ բառի գեղագիտության վերաբերյալ։
«Յուրաքանչյուր անհատի ներքին զգացողություններում,և ասում է Հակոբյանը,և գործում է բանաստեղծը։ Բայց ոչ միայն անհատի։ Քարն ունի իր ներքին բանաստեղծը, ծաղիկն՝ իր, թռչունն՝ իր... որովհետեւ ամբողջական աշխարհի տրոհված մասնիկներն ենք բոլորս եւ բոլորիս սկիզբը... բանն է»։ Սա շատ ավելի խոր իմաստ ունի, քան կարելի է ենթադրել։ Եթե, հիրավի, ի սկզբանե էր բանն, ուրեմն ամբողջ տիեզերքն է ներձուլված բանաստեղծությամբ եւ բանաստեղծը կոչված է լինելու սոսկ տիեզերքի արձագանքը.
Իմ թեւերի մեջ հուշերն արթուն են,
Նրանք կպատմեն այն կարոտների
Լռության մասին,
Որ մենակ քեզ է թվում ՝ անխոս են,
Դու միայն լսիր։
Իմ թեւերի մեջ կարոտն արթուն է,
Նա քեզ կպատմի այն երազների
Հորդումի մասին,
Որ հովիտներում շաղվել, չեն կորել,
Դու միայն լսիր։
Իմ թեւերի մեջ երկինքն արթուն է,
Նա քեզ կպատմի սիրուս թեւերով
Արեւի գիրկը թռչող աստղերի
Առասպելները,
Դու միայն լսիր...
Հուշ-կարոտ-երկինք՝ տիեզերական այս երրորդության վերին միացնող արձագանքներում է Վարդան Հակոբյանը քնարերգում պոեզիայի գլխավոր մոտիվներից մեկը՝ բնության ու սիրո առասպելը։ Իսկապես որ` առասպել, եւ եթե օգտվելու լինենք Հակոբյանի պարադոքսներից, ապա նրա պոեզիայում բնությունը ավելին է, քան բնությունը։ Դա մի յուրատեսակ պանթեիզմ է, եթե ոչ բնության աստվածացման դեիստական պատկերացմամբ, ապա էսխատոլոգիական ռացիոնալիզմի նորահայտ ընկալմամբ, ուր այն գիտակցվում է որպես կեցության ձեւ, չարի եւ բարու թաքուն ուժերի սկիզբ ու նախապատճառ.
Հավքը կտուցին բռնել է երգը,
Երգով իմ խորքից ցավեր է հանում,
Մեղմում է օրվա վշտերն ու վերքը,
Եվ ինձ անտառի խորքերն է տանում։
Ինձ ձեր շարքերը ընդունեք, հավքեր,
Ծառեր, ընդունեք ինձ ձեր շարքերը,
Ոպես անմշակ վայրի ծաղիկներ՝
Ձեր կյանքով ապրեն թող իմ երգերը։
Հակոբյանն աշխարհը թարգմանում է բնությամբ՝ բնությամբ է արթնանում սերը եւ պատմությունն իսկ գործում է բնության խորհրդով։ Եվ այնքան գրավիչ է բնության հմայքը, որ նրա ռիթմից ծնվում է երգը.
Ես քեզ ասելու խոսքեր չեմ գտնում,
եւ իմ աչքերը աստղեր են քաղում,
եւ հավքի թեւ է դառնում հայացքը,
եւ հապաղում է օրը վայրկյանում,
եւ չես հասկանում անհասկանալին...
Ես քեզ ասելու խոսքեր չեմ գտնում,
եւ քեզ ասելու ասքեր չեմ գտնում,
եւ քեզ ասելու աստղեր չեմ գտնում,
եւ քեզ ասելու ծովեր չեմ գտնում,
եւ հասկանում եմ անհասկանալին...
«Ընդհանրապես դժվար կտեղավորվեմ որեւէ «տեսականիի» տակ։ Ես խռով մարդ եմ... իմ նյարդերի վրա կյանքը շատ է նվագում, ես ինձ մշտապես հանդիպում եմ ծայրագույն պահերի մեջ, եռման կիզակետում։ Մյուս իրավիճակներում ում հանդիպում եմ, նա ես չեմ։ Իմ ինքնակայացումը, դա իմ ինքնամարտն է». այստեղ արդեն ակնհայտ է պոետական բնավորության տարերային սկիզբը, անհատականության քմահաճ ազատությունը ներքին եւ արտաքին աշարհի հատման կետում։ Ահա թե ինչու նրա տաղանդի բռնկումը ուժեղ տատանումներ է գծում մեղմ, միագիծ քնարականությունից մինչեւ հախուռն, կրքոտ խոհականությունը, եւ տաղաչափական պարզ երգայնությունից մինչեւ չափաբերական բարդ կոնստրուկցիաները եւ վերջապես մետաֆորային պատկերավորությունից մինչեւ մետաֆիզիկական այլաբանություն։ «Անձնականն ու անանձնականը առանձինևառանձին գոյություն չունեն ինձ համար... Շրջապատող աշխարհում, լինի քար, ծաղիկ, ձի, աղջիկ թե լեռ, ես ամեն ինչ կարդում եմ։ Ապրում եմ ամեն շշուկ ու տառ։ Այս առումով ես ապրումի եւ ոգեւորության խելագար եմ », այսպես էլ իրերը, շարժման ակնթարթները, գոյության պահի վայրկյանները հատվում են բանաստեղծությամբ՝ հաճախ ձեւ տալով տարբերակների եւ հղացման անավարտ մոդելների, որոնք անվերջության պատրանք են հուշում՝ ձգտում է հասնել ինչևոր բանի, բայց չի հասնում, փորձում է գտնել, բայց չի գտնում եւ կարծես ճանաչման հաճույքը հենց անավարտության մեջ է.
Ժամանակը ձգվում է լարի պես,և
Նվագը երգ է գտնում իր համար,
Կարկաչն աղբյուր է գտնում իր համար,
Առվակը ձոր է գտնում իր համար,
Իսկ ես մաքառման անունն եմ փնտրում։
Ժամանակը զարկում է սրտի պես,և
Տագնապը սիրտ է գտնում իր համար,
Դողը կարոտ է գտնում իր համար,
Ցավը հայացք է գտնում իր համար,
Իսկ ես մաքառման անունն եմ փնտրում։
Ժամանակը թռչում է հավքի պես,և
Երկինքը թեւ է գտնում իր համար,
Թախիծը վարդ է գտնում իր համար,
Հողը երազ է գտնում իր համար,
Եվ ես անուն եմ դառնում մաքառման։
Թերեւս բանաստեղծության գիտության իր մտորումներում Հակոբյանին առավելապես հետաքրքրել է բառի գեղագիտությունը։ «Սիրում եմ բառը։ Բառը Աստծո տուրքն է։ Բանալին տիեզերական շարժման... Տանել չեմ կարող, երբ շահագործում են բառը, նրան բռնանալով, ակամա մասնակից դարձնում իրենց մեղքերին, կեղծիքին ու շահատակություններին, սուտ սերերին եւ սուտ ապրումներին, ոտնահարում բառի արժանապատվությունը, դարերում ամբարած մաքրությունը։ Ճշմարիտ բառն ունի իր աշխարհագրությունը եւ հոգեբանական պատկերը, իր դինամիկան, իր հիշողությունը, իր կենսագրությունը»։ Բայց բառի որոնումը հաճույք չէ, այլ տառապանք։ Եվ երբ անջատվում է զգացմունքի ու բառի սահմանը, սկիզբ է առնում անորոշության մղձավանջը եւ բառի անէացումը ապրումի ձեւույթում.
Ես հիմա քեզ տեսնում եմ պատկերներով
վերապրումի
եւ ոչինչ չեմ ասում քեզ:
Որովհետեւ վերապրելը ինչ էլ որ լինի, ապրել չէ ամենեւին,
Որովհետեւ վերապրելը ապրելու մի ձեւն է միայն
եւ, որովհետեւ, մեկ է` ասեմ, թե չասեմ,
բառերը թափվում են խոտերի պես,
ծաղիկների պես, տերեւների պես ու ձյունի
մազերիդ մեջ ոսկեարեւ ու ուսերիդ քնարավուն,
գետնին,
մնում են նրանից հատիկևհատիկ փշուրներ
ու դու գնում ես կոխկրտելով,
ոչնչացնելով...
Բառը ապրումի ծաղրն է, ոչնչություն, քանզի ապրումը «անծիրևանսկիզբևանվերջևանսահման է», իսկ բառերը՝ հասկանալի, հոգու բռնկումներ, որ ձգտում են դեպի անհայտը, անկռահելին, վերզգայականը, իսկ բառերը՝ կրկնված, սովորական, ձանձրալի։ Մնում է միայն «անբառ մոմ վառել, անբառ աղոթել»։ Պոետական այս զգացողության այլաբանությամբ բանաստեղծը կասի, թե «մարդը ի ծնե մենակ է։ Եվ, դժբախտաբար, նա ավելի շատ դա զգում է միայն աշխարհից հեռանալիս։ Միշտ տառապանքի մեջ է եւ փափագում է ցանկալի մեկին, որին կարող է վերջին խոսքը վստահել։ Բանաստեղծությունը պարտավոր է, կարծում եմ, լինել այդ սպասվածն ու միակ վստահելին...»։ Երեւի պատահական չէ, որ Հակոբյանն իր հատընտիրներից մեկն անվանել է «Մենարան»։ Եվ իր պոեզիան մի յուրատեսակ մենախոսություն է աշխարհի, տիեզերքի, մարդու հետ, մենախոսություն առանց պատասխանի, թափառող հոգու անհանգրվան դեգերում.
Անհասկանալի օրերի միջից ես ինձ գտնում եմ
հոգսով ծանրաբեռ, հոգով վիրավոր,
խաբված ամենքից
ու կարոտում եմ հեռու եզերքի, հեռու օրերի, մանկությանս, ինձ։
Ներել չեմ ուզում, ներվել չեմ ուզում, ուզում եմ հալվել,
անձանձիր հողի լռության մեջ խոր մերվել եմ ուզում,
ուզում եմ ձուլվել
հոգնած գետերի հանդարտությանը խորունկ, անհուզում...
Բայց հոգու դրաման իր հետագիծն ունի կենսագրության ժամանակի անցուղիներում։ Նախերգանքի վաղնջական մեղեդիներում աշխարհը ռոմանտիկ գունավորում ուներ, երկինքն անամպ էր, սերը՝ կարեկից, բնությունը՝ հասկանալի։ Փույթ չէ, թե ուղիները մոլոր են եւ որոնումի «ցավը նախնադարյան»։ Էականն այն է, որ «կա ծաղիկ, կա փուշ, ցավ կա՝ ուրեմն, կա սեր, ապրում եմ ու կամ»։ Այս ցավը տակավին թախիծ չուներ, այն թախիծը, որ «գրեթե ֆիզիկական ցավ է պատճառում»/Տերյան/։ Բայց տաղանդի հասունացման հետ խորացան ներքին ու արտաքին աշխարհի բախման հանգույցները եւ բանաստեղծը կռահեց անքննելին, թե ինչքան էլ դյութական լինի սերը, երազները լինեն անեղծ, բնությունը թովչական եւ արշալույսները գեղեցիկ, այնուամենայնիվ, տիեզերական սկիզբ ունի մեր ունայն գոյության ողբերգական թախիծը եւ մենք հոգեկան ձուլվածքով կրում ենք Մեծ Վերջնականի քրիստոնեական հոռետեսությունը։ Կուռքերի անկումը, հին աստվածների վերածնունդը, սոցիալևհասարակական մոդելների փլուզումը, այլմոլորակային այցելուների հարուցող տագնապը, էկոլոգիական համաճարակը, մարդկային հոգու ձեւի ու կշռի հայտնությունը, հին մարգարեությունների ու Նոստրադամուսի գուշակության ապոկալիպսիսը, որոնք գիտությունը հաշտեցնում են միստիկայի հետ, հեղաբեկում են բանաստեղծի էթիկական ընտրության բանաձեւերը եւ նրա պոեզիան տոգորում հեռացումի ու ընդվզման դեգերումներով։ Փոխվում են բառերը, փոխվում են դարերը, թախծի շիթեր են իջնում երազի վրա եւ խռոված հոգու հուշերն արձագանքում են զղջումի ու ապաշխարանքի հոռետեսական անդարձությունը.
Իջավ երկինքը, կապույտը դարձավ անօդ մի տարածք,և
եւ քարի ներսում ծաղիկը հանգավ՝ թեւը չբացած,
եւ առուն եղավ սովորական վազք՝ ջրիկ ու անջինջ,
եւ աստղից ընկած արցունքի խորքում շողը թալկացավ,
եւ իմ արյունով ծիլվորած տողը ես դեն նետեցի։
Ես` բիրտ ու սնանկ, ես՝ զավակ ցավի ու խոր տրտմության,և
օրվա աչքի մեջ չծաղկեց հոգուս ճախրանքը անզուսպ,
շուրթերս թողի սանձը կոխկրտած ձիու ոտքերին,
սատանան սիրո օրոցքում դրել՝ ինձ մահ է շրշում,
անցնելիք բոլոր ճամփեքիս վրա ականված եմ ես։
Վերցրեք ձեռքերս ու մասևմաս արեքևգրկել են մեղքը,և
իմ սեւ ծննդի համար Աստված էլ ներում է հայցում,
քարն էլ թաղեցեք՝ որին իմ սրտից արյուն է կաթել,
մարդկանցից հեռու, աղբանոցի մեջ վառեք երգերս,
ապաշխարեցեք, եթե երբեւէ բարեւել եք ինձ։
Ո՞վ եմ վերջապես... Հարցը փիլիսոփայական լուծում է գտնում հուշերի յուրօրինակ վերադարձի մեջ. կա գոյության եւ ստեղծումի տիեզերական մի խորհուրդ, որ կոչվում է կյանք, որ դրված է հողեղեն կերտվածքի կենսաբանական բջիջներում, ցեղի հարատեւության, բնության ապրումի հավերժական հոլովույթում, որ կարելի է թարգմանել միայն բանաստեղծությամբ։ Եվ այն, որ զգացմունքի արթնացման ռոմանտիկական հասակում հաճույք էր պատճառում իրերի ընթերցումը, այժմ արդեն իմաստ է ստանում բնության ու պատմության բնազանցական /մետաֆիզիկական/ ներհայեցության, եւ աշխարհն արդեն ոչ թե պատկեր է, այլ պատկերացում՝ «Ձինև սարերի մասին է եւ սարերից անմիջապես երկինք անցնող քայլերի...», «Քարըև ձեռքով ետ հրված պահերի մասին է եւ ծոցը մեղավորաբար չբացած հովիտների...», «Ծաղիկը և Անահիտի մասին է եւ Աստծո քայլերը հսկող մոր աչքերի...»։ Իսկ երբ պատկերը վերացարկվում է պատկերացումի, այլ էություններ են հայտնաբերում իրերը եւ երեւակայությունը ձեւաստեղծում է շարժման միստերիան.
Մոռացության թանձր ստվերների մեջ հասունանում են
չգիտակցված գիշերվա մեղքերը,
եւ աղջիկն իր երազների դղյակն ախոռներն է տեղափոխում։
Իշամեղուն խրախճանում է
եւ ապագա չի տեսնվում, քանզի չկա հայացք։
Սա երանություն է՝ ինքնամոռացության աստիճանի,
սա երջանկություն է՝
սատանայի ձեռքով մատուցվող թույնի քաղցր գավաթ,
որի վրա նկարազարդված են ամենաշքեղ երազանքները։
Իսկ դագաղը և վրան սովորական խաչ է դրված,և
տարուբեր օդում լողում է, ամեն պահի մեջ՝ բացակա,
չունի հանգրվան,
քանզի դագաղում պառկած է բանաստեղծությունըև
գեղեցիկ՝ ճիշտ եւ ճիշտ Աստծո ստեղծած քո կերպարանքով...
... /Երբ մեռնում է բանաստեղծությունը...
աշխարհում մեռնում է ամեն բան, քանզի ի սկզբանե էր բանն/...
Արցախյան շարժումը նորոգեց Վարդան Հակոբյանի պոեզիայի տաղաչափական կառույցները։ Փարատվում են խաբուսիկ պատրանքները եւ իրականությունը ներկայանում է դաժան մերկությամբ։ Արցախի ճակատագիրը դրվում է պատմության դատաստանի անողոք քննությանը.
Ինքն իրեն բացեց կապանքը ստի,
ավարտվեց ամեն դիմակահանդես,
գայլը գայլն է նույն բնույթով պատիր՝
գառան մորթու մեջ, թե որջում անտես։
Ատամը արյան համ առավ կրկին,
նորից երեւաց մռութը գայլի,
մոլոր աչքերում վառվում է ուժգին
ենիչերական մոլուցքը վայրի։
Ժանիքը խրել կողերը դարի
իր սեւ նախճիրն է տոնում անարգել,
չի ոռնում, սակայն, շեյթանավարի
վնգստում է սուտ մերձության խոսքեր։
Արդեն այլ գույներ են ներկում Արցախի բնանկարը, «սեւ ստվերներում խցանված գիշերներում», «քարերը չարագուշակ ճիչ են արձակում», «մութը ոռնում է խավար ոհմակում» եւ երկնի վրա լուսինն է գամվում որպես «արյունոտ կյանքի հետք»։ Արթնանում է հողի հիշողությունը եւ ոգու կանչի ղողանջներ են հղում Գանձասարի ու Ամարասի զանգերը.
Արցախադարձ երկնքից արեւը բոց է թափում, եւ
Արյան հետքը մայթերին ծաղկանց բաժակ է պարզել,
Ձեռագործում աղջկա մոսինի փողն է հյուսվում,
ծառի ջարդված թեւերում դեռ պահվում է թռիչքը.
Օգնական լեր, Տեր Աստված, հույսս միայն ես լինեմ։
...Ճերմակ վազքում լեռների վերքերը հուր են դառել,և
Քիրսի լանջին գյումրեցի Ավետիքը նինջ մտավ,
Մորմոքները նաիրյան կանթեղներ են հառնումի,
Որոտմունք են ձորերը, Շուշվա կրծքին՝ շուշան վարդ.
Օգնական լեր, Տեր Աստված և հույսս թող միշտ ես լինեմ։
Արժե դիտել, որ հայրենիքի եւ ազատագրական պայքարի թեման Հակոբյանը չի բանաձեւում հրապարակախոսական տիրադներով։ Երեւույթի մեջ նա ընկալում է փիլիսոփայականը, այն, ինչ մնայուն է, տիեզերական արարչությամբ սահմանված եւ կարգավորված ազատության բնական օրենքով.
Հայոց երկիրը՝ տաճար Աստծո...
Մոմի լույսն ահա փոխվում է հանկարծ,
Դառնում է աչքիս մի Սասնա Դավիթ,
Ու ինչ ասում եմ, ասում եմ նրան,
Ու ինչ չի ասվում՝ ասում եմ նրան,
վերադառնում եմ կամոքն իմ հողի։
Երբ վանք են մտնում, մտնում են տաճար,
ուրեմն ասելիք ունեն Աստծուն,
ուրեմն՝ պիտի պատգամներ լսվեն,
ուրեմն՝ լույսը դեռ բաց է մնում,
ուրեմն՝ հույսը դեռ հաց է մնում
եւ ոգու կանչ է ղողանջը զանգի։
Ոգու կանչի ղողանջները գեղարվեստական ավելի կատարյալ արտահայտություն են գտել Վարդան Հակոբյանի պոեմներում։ Այստեղ տեսադաշտն ավելի լայն է եւ պատմության ընդգրկումն ավելի համապարփակ։ Արցախյան ֆենոմենը սկիզբ է առնում նախապատմական առասպելաբանությունից եւ դարերի մաքառումներով հաստատում պատմաևէթնիկական իր ինքնությունը՝ թե իբրեւ ֆիզիկական սուբյեկտ եւ թե որպես ստեղծող հանճար։ Փիլիսիփոյական մի գեղեցիկ մենախոսություն է «Համանվագ» պոեմը։ Այստեղ բանաստեղծը հյուսում է երկիր արցախականի առասպելը, ուր բնությունը ձոնում է «ձգտումների անմահության» երգը, եւ ընդերքից հառնում է դարերի լինելության լեգենդը։ Լեռան ընդերքից ելնում է Արգիշտի արքան՝ աչքերում մի ամբողջ երկինք, հավերժությունը՝ Մաշտոցի մագաղաթե գրքով եւ մեր չմեռնող երազները՝ արեւի տեսքով.
Լեռների դուռը թող միշտ բաց լինի,
Լեռների մեջ իմ ոգին է ապրում։
Առհասարակ, Վարդան Հակոբյանի պոետական տեսողությանը յուրահատուկ է միստիկևտեսիլային ուրվապատկերումը։ Առարկաները, իրերը, երեւույթները նրա ընկալմամբ պարուրված են մտահայաց, մտասեւեռ, գերզգայական պատրանքի, հաճախ մղձավանջի հասնող խորհրդավորությամբ։ Նրա սյուժեներում գրեթե անէանում են գործողության շարժումը, ժամանակի ու տարածության չափումները, իրականությունն առնվում է սուբյեկտի ներհայեցությամբ պատկերված ուրվանկարի տեսիլքին։ «Գողգոթա» պոեմում տեսիլքի միստիկական մղձավանջի մեջ հայտնվում է նահատակի այրին, որ գիտե զոհողության արժեքը, բայց ցնորքի չարչարանքներով վերապրում է կարոտի ողբերգական ցավը.
Հայը չի մեռնոււմ։ Երեւի մենք, որպես ժողովուրդ, միակն
ենք, որ չենք մեռնում խաղաղ, տարիքն առած, բնական
մահով։ Մենք նահատակվում ենք, մենք զոհվում ենք...
Անցնում ենք սրբերի շարքը, եւ դրանով իսկ սրբանում է
մեր հողը։ Դրանից է, որ հայոց հողի վրա ծաղիկները
քաղցր են լինում ու չթառամող՝ որպես... սերը
Նահատակների։
Անկրկնելի։
Բիբլիական։
Գիտակցությունը փոխվում է ցնորքի. օրագրություններում պատմում է իր սպասումների, երազների ու վերադարձի թվացող պատրանքը, վերհիշում սիրո ու հավատարմության իրենց երդումը, որ կարծես ավելի հզոր ու անդիմադրելի է, քան մահը եւ անդարձության անդունդի մթագնած հուշերում Դանթեի ուրվականը խրախճանում է հողի ընդերքում պահված հոգիների հարությունը.
Երբ վազում էի դաշտով դեպի քեզ,
գնդացիրը կրծքիս կարմիր կակաչներ շարեց,
եւ ես տեսա, թե ինչպես պոկվեց գլուխս
ու գլորևգլոր հեռացավ ինձանից,
բայց ես վազում էի դեպի քեզ,
ոտքերս ջարդվել էին ամբողջովին,
բայց ես վազում էի դեպի քեզ,
մինչեւ որ կարոտների մեջ հավաքեցի ինձ
ու ամբողջացա քո տված ցավի մեջ՝
որպես ամենամենակ ծառը ամայի դաշտում,
ուր միայն ագռավներն էին կռնչում։
Ավարտվում է գողգոթան, նահատակների շիրմաթմբերից հառնում են աղավնիները, թռչում անհայտ, անօթեւան հեռուներ ու կինը՝ անհաղթ, սիրող ու անպարտելի «կանգնում է շիրմին՝ որպես հավերժ կենդանի մի խաչ»։ Ամբողջ այս միստերիան կատարվում է գործողությունից դուրս՝ հոգեկան էկզալտացիայի անգիտակից սեւեռումի պարագայում, որ առհասարակ բնորոշ է Վարդան Հակոբյանի ստեղծագործական խառնվածքին։ Այստեղ արժե վկայակոչել Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Աշճյանի բնութագրականը Հակոբյանի արցախապատումի վերաբերյալ. «Մենք հիացած ենք Ձեր խոսքի ուժգնությամբ եւ սրտի անկեղծությամբ։ Մենք ողջունում ենք, հանձին Ձեզ, Արցախի հայ ժողովրդի պահանջատիրության ոգու ամենից ուժեղ, իմաստուն եւ կորովի առաջնորդներից մեկին, սրտի զգացումի մարդուն, տեսիլքի ուխտավոր բանաստեղծին»։
Ես պետք է շարունակեմ այս հակիրճ բնութագրականը, ասելու համար, առ այսօր հայոց արցախապատումի գեղարվեստական չգերազանցված նմուշներ են մնում Վարդան Հակոբյանի «Տաճարն Աստծո» վիպերգը եւ «Քրիստոսի ծաղիկները» ասքը։ «Տաճարն Աստծո» պոեմը բաղկացած է չորս մասից, եւ ինչպես երեւում է, հեղինակը փորձում է վիպել արցախյան էպոսի մի ուրույն տարբերակ՝ ըստ մեր ազգային էպոսի ճյուղային պատումների։ Պոեմի գաղափարն ըստ հեղինակի այսպիսին է. «Վաչագան Բարեպաշտը իր Մհեր եղբոր օրինակով մտել է քարայր՝ Քիրսի մի լանջին, սպասում է, երբ բոլոր արցախցիները վերադառնան Արցախ, ինքն էլ այնժամ քարայրից դուրս կգա, որովհետեւ քարայրում մնալն արդեն անհնարին կդառնա։ Ու Արցախը կմնա Արցախ։ Իմ այս գործում՝ դիմելով պատմությանը մեր ապագան այսպես եմ ուզում տեսնել»։
Պոեմի առաջին մասը կոչվում է «Ընդերքներ»։ Մեր ինքնության նախերգանքի ներբողականով, բանաստեղծը հայացք է նետում անցյալին՝ որոնելու սկիզբը, արմատը, ակունքը՝ ճանաչելու ինքներս մեզ, ունկնդիր լինելու ճշմարտության ձայնին եւ թոթափվելու սին ու պատիր խոստումներից, որ «գալիս են նյուևյորքներից, փարիզներից, մոսկվաներից»։ Այս դասերից է, որ պիտի ծնվեր արցախա ծուռը՝ Առանը և Նոյ Նահապետի շառավիղը։ Պոեմի երկրորդ դրվագներում բանաստեղծը կոդագրում է օրերի տագնապալից դեպքերն ու սպասումները՝ կարմիր աստղակիր տանկերը, օմօնը, պարետային ժամը, կրակե օղակի մեջ առնված Արցախը։
Ճշմարտությունը ժամանակի մեջ ստուգվում է առասպելի ու պատմության դասերով։ Արցախի տարածքում կատարված պեղումներից գտնվել է մի ուլունք, որ մասնագետների վկայությամբ բերել էր ասորեստանյան արշավանքներին մասնակցած որեւէ իշխան կամ թագավոր։ Այս ավանդապատումևսյուժեի վրա է կառուցված վիպերգի երրորդ դրվագը՝ «Ուլունք Շամիրամա»։ Սա պոեմի ամենաբանաստեղծական դրվագն է։ Հին գուսանական երգերի հանգով Հակոբյանը ներբողում է Սաթենիկ օրիորդի գեղեցկությունը եւ աստվածները վեհաշուք հանդիսավորությամբ արարում են նրա եւ Առանի պսակը։ Սաթենիկը, կուսության ընծայաբերումի զոհողությամբ, զորավիգ է լինում Առանի հաղթությանը՝ Ասորեստանի դեմ։
Այդպիսին է տիեզերական մեր գոյության դիցաբանությունը։ Բայց կործանվեցին հին աստվածները եւ սկիզբ առավ պատմության նոր ժամանակագրությունը, եւ նոր աստվածը չկռահեց իրերի նախաստեղծ բնույթը՝ հայոց ոգու ձգտումն ուղղելով երկնային իմաստության։ Իսկ այստեղ, երկրի վրա հայտնված «մի շեյթան» անվանափոխում է մեր լինելության ձեռակերտերը, երկրամասի վրա դնելով վաչկատունի բարբարոս թաթը։ Պատմության այս հեգնանքը բանաստեղծը փորձում է մեկնել Վաչագան թագավորի տեսիլքում։ Կարդալով Գյուտ կաթողիկոսի թուղթևուղերձը Նահապետ Վաչեին, նա կռահում է ճակատագրական սխալը՝ որ առանձնանալով անապատում, իր հետ վերցնում է միայն Ավետարանը, մոռանալով Առանի նիզակը։ Արցախական աշխարհում ցամաքում են աղբյուրները, երկնքում փակվում են հավքի թեւերը, խլանում են զանգերի երանավետ ղողանջները եւ երազային տեսիլում հրեշտակը Վաչագանին պատմում է Մռակածի անտառներում խռոված Եղջերուի մասին, որին միայն հայտնի էր Առանի նիզակի գաղտնիքը։ Իսկ այդ նիզակը.
Անձրեւի լաց կա նիզակի վրա,
քարը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա։
Դարերի շունչ կա նիզակի վրա,
քարը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա։
Կարոտի բույլ կա նիզակի վրա,
քարը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա։
Առանի ձեռքի հետք կա նիզակին,
հետքը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա։
Եղջերվի աչք կա Մռակած քարին,
աչքը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա...
Երբ պատմությունը դառնում է լեգենդ եւ այլաբանվում բնության երեւույթներով, ուրեմն հավերժության խորհուրդ ունի։ Վաչագան Բարեպաշտը Անահիտ թագուհու հետ ելնում է որոնելու Եղջերուին եւ խոսող ծաղկի կոկոնում ցոլանում են Մռակածում թափառող հալածականի աչքերը։ Արձակվում է Առանի աղեղը եւ կախարդական դյութանքով ցայտում է Վարարակնը։ Վերածնվում է կյանքը լեռնաշխարհում՝ բարբառելով պատգամը ճշմարտության, թե «Առանի նիզակի ծայրին է մեր գոյության աղբյուրը»։
Ինչպես տեսնում ենք ամբողջ պոեմը ներհյուսված է դիցաբանության, հեքիաթի, տեսիլքի ու երազի այլաբանական պատկերներով, որոնք ընդլայնում են աշխարհի իմացության փիլիսոփայական պարագծերը եւ պատմության ու ժամանակի ըմբռնումը հղում դեպի հավերժականն ու բացարձակը։ Վիպերգի պոետիկային առանձնահատուկ գրավչություն է տալիս բնության գեղագիտությունը։ Հակոբյանը բնությունն օժտում է բանականությամբ։ Նա պատմականացնում է բնությունը, պատմությունը սուզում բնության ոլորտը, որպես ազգային արժեք, փիլիսոփայական կեցություն։ Դաշտերը, հովիտները, անտառը, աղբյուրները, զեփյուռը, ծաղիկը, քարերը շնչավորված սուբյեկտներ են, որոնք խոսում են արցախյան բարբառով, նորոգում պատմության հիշողությունը եւ արարում առասպելներ։ Եվ այսպես.
Ես իմ Աստծո անձեռակերտն եմ,
եւ իմ արձակած նետի սուր ծայրին
հայոց աշխարհում
բարձրանում, ելնում եւ
վերընձյուղվում է
Տաճարն Աստծո։
Ես փորձեցի տրամաբանական համակարգի ենթարկել վիպերգի սյուժեն, որը սակայն չի արտացոլում նրա բովանդակության ամբողջ հարստությունը։ Բանն այն է, որ պատումը կատարվում է բանաստեղծ-սուբյեկտի ուղղակի եւ ուղղագիծ հայեցությամբ, հանգամանք, որ սյուժեի ընթացքը միջնորդվում է քնարական զեղումներով, անակնկալ անցումներով, դեպքերի փաստական նկարագրությամբ, առասպելների մեկնության անձնական միջամտությամբ, որոնք խախտում են թե տաղաչափական համակարգը եւ թե գործողությունների բնականոն ընթացքը։
Արցախապատումի գեղարվեստական ընդգրկումը գրավիչ է ոչ միայն առասպելապատմական այլաբանությամբ, այլ սյուժեների միանգամայն իրական ընտրությամբ։ Փորձը ավելի քան հաջող ստացվեց։ Նկատի ունեմ «Քրիստոսի ծաղիկները» /2001/ ասքը, որ, անշուշտ, մի առաջընթաց քայլ է Վարդան Հակոբյանի ստեղծագործական որոնումներում։ Վիպերգը բարդ կառուցվածք ունի՝ թե ըստ ձեւի եւ թե ըստ բովանդակության։ Այն սկսվում է «Երկիր դրախտավայր» փիլիսոփայական նախերգանքով՝ բանաստեղծի ձգտումը ինչևինչ հեռավոր եզերքում որոնելու «տիեզերական այս թոհուբոհի մեջ բզկտվող աշխարհի ամենամեծ սերը»։ Նա ժամադիր էր եղել հավերժության վայրկյանին, բայց քանի որ հանդիպման վայրկյաններն անվերադարձ են, Աստծու շնորհած վրձինով նկարում է իր տեսիլքի «արյունոտ դրախտավայրը», որ գոյանում է Գողգոթայի ծաղիկներից, եւ պատրանքի մեջ կայանում է լուռ ու անխոս մի հանդիպում՝ հեթանոս աստվածներից շնորհված սիրո նախնադարյան բռնկումով։ Եվ այսպես, գտնելով իր «արքիմեդյան կետը» տիեզերական ժամանակի ու տարածության մեջ, բանաստեղծը հայտնվում է «երկրային ժամանակում», եւ միֆ դարձած անունների խորհրդով կռահում օրերի ողբերգկան պահը. «Սեւ սամումը եղեռնական մոլեգնում է Արցախա սուրբ լեռների մեջ»։
Նախերգանքին հաջորդում են «Դադարները», որոնք զրույց-մանրապատումներով բանահյուսում են պատմական մեծ շրջադարձի եղելությունները։ Ժամանակը Արցախի ազատագրական պայքարի տարիներն են՝ մարդիկ եւ ճակատագրեր, որոնք հետադարձ հայացքով վերլուծում են կատարված դեպքերի իմաստը, կարծես հայտնաբերելու ոգու վերադարձի չկռահված ճշմարտության փիլիսոփայականը։ Վարդան Հակոբյանը, որ բնիկ արցախցի է եւ արցախյան շարժման առաջատար դեմքերից մեկը, ասացողի հմտությամբ եւ խոսքի գրավչությամբ պատկերում է մի իրական առասպել, ուր բնաշխարհը եւ մարդիկ կերտում են տիեզերական իրենց գոյության ավետարանը։ Այստեղ է ահա արցախյան ֆենոմենը, որ կարծես հառնում է հողից, տոհմիկևցեղային կերտվածքի կենսաբանական մղումից, ինչպես գոյության կռիվը բնության օրենքում։ Ճակատագրի ի՞նչ հեգնանք է, որ բիբլիական մի ժողովուրդ՝ ոգով հանճարեղ եւ բնավորությամբ ստեղծագործ, գերի պիտի լիներ անապատակյաց մի ելուզակի, որ բռնության օրենքով կոչված էր ապացուցելու ունայն գոյության անիմաստ վերջավորությունը։ Ահա այս գիտակցությունն է, որ արթնացնում է Արցախի ոգին, որի կանչով Զառունց Անդրին, Ստեփանանց Ավետիսը, Վանին, Ակոփը, Մալխասանց Սուրենը, Շուշան մայրիկը, Ալոշը, քարինտակցի տղաները՝ Վաչոն, Գրիշան, Գարիկը, Հենոն, Կարոն, Աբոն, կենաց ու մահի կռվի են ելնում, նահատակությամբ սրբագործելու ցեղի եւ ազատության լեգենդը. «Պատմում են՝ այդ օրից սկսած, ամեն օր լուսաբացից առաջ, արծիվները գալիս, երամով շենի շուրջ կանգնում են՝ ամեն մեկը մի ժայռի վրա, հսկում Քարինտակի առավոտը, իսկ լույսը բացվելուց հետո, թռչում են երկինք։ «Էն մեր սուրբ նահատակների արթուն ոգիներն են, տղերք»։
Ու կարծես նահատակների ոգու կանչից ծնվում է «Հաղորդություն» բանաստեղծական մեներգությունը՝ «Երգ երգոցի» բնաբանով. «Ես պարիսպ եմ. եւ իմ ստինքները աշտարակների նման են. ուրեմն նորա աչքի առաջ կլինիմ խաղաղություն գտածի նման»։ Եթե «Դրախտավայրի թունավոր ծաղիկ» փիլիսոփայական նախերգանքում սերը միֆականացված է, ապա «Հաղորդությունը» հուշում է զգացմունքի աշխարհիկ վայելքի հմայքը՝ թե աղջիկներն Արցախում ժպտում են անթերի եւ դրա համար հողի մեջ կենսավիշը շատ է, եւ մայրերը հղիանում են կրկնակի.
Անունդ շշնջում եմ սարերին,
լանջերը զմրուխտ են հագնում,
ձիերը վարգում են երկնքով,
մեղուն նեկտար է հավաքում,
իսկ դու ասում ես՝ անունս մի՛ տուր։
Անունդ շշնջում եմ հանդերին,
քարերը տաղեր են ասում,
ջրերը արծաթ են հոսում,
հատիկը հողում ծլում է,
իսկ դու ասում ես՝ անունս մի՛ տուր։
«Դադարների» շարունակությունը նոր անակնկալներ է բացահայտում արցախյան բնաշխարհի հոգեւոր ու ֆիզիկական կազմույթում։ Աներեւույթ մի ուժ մարդկանց մղում է դեպի ինչևոր բարձունք, նպատակ եւ նրանք իրենց էության անգիտակից բնազդներում հայտնաբերում են տակավին անհայտ ինչևոր նվիրում, կամքի գերագույն լարում եւ ինքնակայացման անդիմադրելի ձգտում։ «Մարդն ինքը ճանապարհ է, անցնում է բոլոր մարդկանց միջով. անցնում է բոլոր ծառերի, քարերի, ջրերի, ծաղիկների, տիեզերքի, ամեն մի հյուլեի միջով։ Եվ միայն ու միայն այդ ճանապարհին են կատարվում աշխարհի ամենամեծ հայտնությունները՝ կրակի գյուտից մինչեւ Էյնշտեյն ու Հրանտ Մաթեւոսյան, մինչեւ արցախյան ժենգյալով հաց, մինչեւ ատոմային ռումբ ու մինչեւ... սերը»։ Այլապես որտեղի՞ց եւ ի՞նչ հրաշքով պիտի ծագեր ԷրիկևՃուտոյի եւ Սիրունի ինքնաստեղծման ու ինքնաարարման հեքիաթը, մի իսկական սիրավեպ՝ հայտնության պես գեղեցիկ եւ առաջին մեղքի պես մերկ ու անդիմադրելի։ «Մի գիշերում երեք անգամ խնձորենին ծաղկեց... Առավոտյան խնկահոտն ու թեթեւ մոմածուխը սենյակը լցրել էին ախորժելի բուրմունքով։ Ճուտոն հրաժեշտի համբույր տվեց Սիրանին, ասես ծաղկի կոկոնի էր կպչում, վախենում էր, թե թերթիկը կընկնի։ Եվ ժամանակ հետո, երբ Սիրանը ռազմաճակատ ապսպրեց՝ թե «բան ունեմ ասելու», Ճուտոն կռահեց իսկությունը։ ...«Կռիվ է։ Ո՞վ կարող է ասել, թե դրանից հետո ինչ էր մտածում Ճուտոն, երբ նստեց տանկի իր օթյակում, ոչ ոք չգիտե, բայց մի բան անկասկած է։ Նրան հաղթել չի լինի»։
Այստեղ «Դադարները» հատվում են եւս մի պոեմևնախերգանքով, որ կոչվում է «Քրիստոսի վերջին խոսքից առաջ եւ հետո»։ Պոեմի հերոսը լեգենդար Մոնթե Մելքոնյան և Ավոն է։ Ավելի ստույգ՝ ոչ թե հերոս, այլ խորհրդանիշ։ Ոչ սյուժե, ոչ գործողություն, ոչ ժամանակ ու տարածություն՝ այլ հոգեբանական պահի մենախոսություն աշխարհի, մարդու, ճակատագրի տիեզերական խոհերով, ուր կյանքն ու մահը նույնարժեք են եւ անսկիզբ ու անվերջ ժամանակի հոլովույթում ճակատագիրը գուշակում է ունայն վերջավորություն, իսկ հավերժականն արձագանքում է «Շուշան սարեր, մանուշակ քարեր ևՂարաբաղ»։ Նկատենք, որ պոեմի պատկերային համակարգը բարդ է՝ հաճախ միստիկայի հասնող բնազանցական այլաբանությունների անկռահելի շրջադասությամբ։
Հիրավի, կյանքն ու մահը նույնարժեք են տիեզերական ժամանակի մեջ, ուրեմն՝ ամեն բան հանգում է «աշխարհևհարաբերականին»։ Մեկ բան է միայն հավերժական՝ բնությունը, որ զոհված զինվորի արյան կաթիլների ոսկեղեն կրակներից Քրիստոսի ծաղիկներ է աճեցնում՝ թարմ պահելու անհայտ կորածների վերադարձի կարոտը։ Կարոտի այս աղոթքով է ձոնված «Կապարե դար» վերջաբանի նախերգանքը։ Ինչո՞ւ «Կապարե դար», ակամա կծագի հարցը։ Դա քաղաքականացված դարի դաժան ու կոպիտ օրենքներով խճողված իրականությունն է, որ բացահայտ դարձրեց իր դեմքը՝ «ետպատերազմյան կյանքի երեւույթներով՝ գողություն, պոռնկություն, սպանություն, թալան, ուրացում»։ Իշխանությունը դարձավ առուծախի առարկա, շքանշաններ շնորհեցին անհայտ ու կասկածելի արկածախնդիրների եւ եռաբլուր տարան Վազգենին, Ավոյին, Ասկոլկային, Արթուրին` թիկունքից ստացած դավաճանի գնդակով։ Եվ այս ամենը պատմության մեծագույն հեղաշրջումից ու հաղթանակի տիեզերական բացառությունից հետո։ Վարդան Հակոբյանը շրջանցում է «Կապարե դարի» ազգային հոռետեսությունը։ «Հողը պինդ է եւ երկինքն ամուր։ Եվ կյանքն անխուսափելի»։ Ապաքինելով արյան կտրված երակները, Արցախը, հայացքը հառած ապագային, «սիրո ավիշ ու կորով է ներարկում դաշտերին, շտկում ընթացքը օրերի», եւ իր ինքնությունը հաստատում ոգու բանաստեղծական գեղեցկությամբ.
Ես չգիտեմ՝ ինչի վրա է կառուցված աշխարհը, բայց կուզենայի
այն սկսվեր ուղիղ այս ծաղկած ծիրանի ծառի մոտ, Արցախում,
որտեղ ոչ մի զույգ դեռ սիրո սուտ երդում չի տվել երբեք,
որտեղ Աստծո «Բարի լույսն» ու «Բարի երեկոն»
անարատևնախնական են՝
ինչպես Եվայի եւ Ադամի ժամանակներում,
այնքան, որ նրանցով շուրթեր են սրբագործվում անգամ,
որտեղից նույնիսկ չի երեւում
հորձանուտը ժայռի մոտ ծունկ տված գետի...
Վարդան Հակոբյանը բարդ անհատականություն է եւ իր բանաստեղծությունն անընդգրկելի։ Նա իր ուրույն տաղաչափությամբ, պոետական իր աշխարհով, բառի իր փիլիսոփայությամբ եւ տաղանդի անհատականությամբ ու գեղարվեստական փորձի ընդհանուր համարժեքով կանգնած է արդի հայ բանաստեղծության առաջատարների շարքում։
Այս բնութագրումը կարելի էր սպառիչ համարել, եթե տեղի չունենար այն թռիչքը, որ բանաստեղծն ի հայտ բերեց պոետական իր նոր շարքերով: «Քրիստոսի ծաղիկները» ասքի չափածո միջնորդումները (ընդհատումները) տաղաչափորեն մի անհատ էին գծում, որի գաղտնիքը հայտնի էր միայն բանաստեղծի ներզգայությանը: Պատկերացումի մետաֆորն այստեղ գծում է միստիկական անուրջի, բառերը կարծես անջատվում են նյութական խտությունից եւ նույնանում երեւակայությամբ միայն բանաձեւելի խորհրդանիշի: «Երկիր դրախտավայր» փիլիսոփայական նախերգանքում Հակոբյանը ասում է, թե ինքը ժամադիր լինելով հավերժության վայրկյանին, ձգտում է հեռավոր եզերքներում որոնել «տիեզերական այս թոհուբոհի մեջ բզկտվող աշխարհի ամենամեծ սերը»: Վերերկրային այս եզերքի հայտնությունը եղավ «Թեւերի հեռուն» շարքը:
Ինքնին ուշագրավ է շարքի բնաբանը. «Բանաստեղծությունը, որի համար ծնվել է մարդը, դեռ ուշանում է», գրավիչ մի ասույթ, որ իմաստավորում է ձգտման անվերջությունը: Այլ կերպ չէի բնութագրի բանատողի ոճը, քան ակադեմիական, ուր բանաստեղծությունը ներհյուսվում է իմաստասիրությանը: «Արվեստի եւ փիլիսոփայության հակասությունը, - ասում է Ալբեր Քամյուն, - բավական կամայական է: Ճշգրիտ իմաստով նույնիսկ սխալ»` որպես մտավոր գործունեության երկու ձեւերի տարբերակված բնորոշում: Կասկածելին թերեւս մտքի եւ զգացմունքի սահմանագիծն է, որ արդի պոեզիան ներդաշնակում է յուրովի.
Ձիեր անցան մտքիս միջով,
Մենք ընդամենը մեր հիշողությունն ենք,
այսքանը,
Ոչ ավել, ոչ պակաս.
Անորոշության գիտակցումը,
դեռ վերջնական փրկություն չէ անորոշությունից`
եթե չես փնտրում:
Զգացմունքն այստեղ պատկերի հոգեբանական արձագանքն է խոսքի ներքին ռիթմում: Բայց միայն զգացմունքով անհնարին է սպառել տողանցումների հաղորդումը եւ այն կապը, որ միացնում է խոսքի միավորների (բառ, տող, քառատող) անջատումը.
Ոչինչ այնքան խոցելի չէ, որքան
ծառի լռությունը նոյեմբերին…
Պարզապես հաճույք է պատճառում հարցականը` թե ինչու՞ հատկապես նոյեմբերին: Թերեւս այդ պահին է, որ
Ծառի ճյուղերը ծանր ու թեթեւ են անում
կապույտն անկշռելի: Եվ երկինքը ծանրանում է`
երբ հավք չկա օդի մեջ…
Փորձում եմ կռահել պատկերի իմաստը եւ երեւակայությունս բախվում է այլաբանության անկշռելիությանը, որ հանգում է բանաստեղծական միֆոլոգիզմի: Այստեղ է հավերժության խորհուրդը, որ գիտակցելի է միայն բանաստեղծությամբ: «Ծառը փորձում է մեկնել, վերհիշել ցամաքած առվի վերջին շշուկը», «վարդի թերթիկը աղավնու կտցից ընկնում է ուղիղ // ճահիճների մեջ // եւ երազ աղջիկը կորցնում է իր կացարանի դուռը», «ծառը իմ մենության գաղտնիքներն է մեկնում», «Երազներն ապրում են անհասանելի հորիզոններում… Իսկ սերը ծաղկում է լռությունից, բառից եւ հորիզոնից այնկողմ», «Ես մշտապես քայլում եմ հերարձակ հորիզոնը պահած թեւերիս վրա // հիշեցնելով տիեզերքի ամենաբարձր կետում // ողբերգությունը», այստեղ բանաստեղծությունը վերացարկվում է միստիկայի, կառուցելով անբանաձեւելի մետաֆիզիկական մոդելներ, ինչը բանաստեղծության բարձրագույն ձգտումն է: «Հեռուն ծնում է թախիծ, // Հեռուն ծնում է երազներ» եւ շարունակության մեջ երեւակայությունը ձգտում է փիլիսոփայական հաճույքի.
Տխուր եղանակ, անհատակ անցյալ,
ծառերի ծանոթ մտերմաշրշյուն-
քո ձեռքը մթության մեջ ինձ միշտ տեսնում է: Եվ
առվի հետհասցեն ծաղիկներն են դարձյալ:
«Կրիան ոչ մի տեղից, ոչ մի ժամանակ չի ուշանում»,-
տիեզերական հրթիռի ետեւից
Աղունց աղբյուրից առած զուլալ ջուր է շպրտում
Սարինյանը: Ողջույն
Նոստրադամուս: Կանտ: Պըլը-Պուղի:
Հեռուն ծնում է թախիծ,
քամին բացում է անթիվ ծրարները կապույտի եւ ամպի եւ
ամեն մեկի մեջ միայն մի բառ է` Արցախ:
«Պոեզիան բանաստեղծության ազատագրումն է բառից»- այս բնաբանով է Վարդան Հակոբյանը խորհրդանշում «Քարի շնչառությունը» ժողովածուն, որի մոտավոր սահմանը «Տարածության զարկերակը» նախերգանքն է.
Անհայտ կիճի մեջ, ուր չի թափանցում
արեւի շողը, մութը
բորբոսնել է: Եվ ես բառերին չեմ դիմում, որ
նրանք ինչ-որ բան ասեն,
Ես բառերն իրար մոտ եմ բերում, որ նրանց
արանքում գտնվող
Ճերմակ տարածությունը խոսի:
Ուզում եմ բառն ապրի իր… գրվելը,
ինչպս ծառն է ապրում իր ծաղկումը:
Սա ավելին է, քան նախորդի տարբերակը: Ինտելեկտուալ հոսքը, հայացքի անսահմանությունը, իրերի բնույթի ընկալման ազատությունը, մետաֆորի ու այլաբանության բնազանցական կոդագրումները երեւակայության հղումները տանում են դեպի վերերկրային հեռուներ:
Գիտակցության հնարավորությունները, ասում է Ջոյսը, ավելի մեծ են, քան ենթագիտակցականը: Թերեւս: Սակայն «Քարի շնչառությւնը» կարծես համատեղում է երկու անհայտով այդ հավասարումը.
Ես միշտ մեկնում եմ այնտեղ, ուր ապրում է
մենակությունը: Ոչ մեկն իրականում ինքն իր
մեջ չէ, բոլորը թափառում են իրենցից
դուրս եւ հետեւապես.
բացառվում է հանդիպումը որեւէ մեկի հետ.
Երբ նայում էի չերեւացող հեռվից, հանկարծ զգացի որ սիրում եմ:
Անսահմանությունը միշտ սահմանից այնկողմն է,
եւ աստղագիտությունը սկսվում է սիրահարների աչքերից:
Իսկ քո աչքերի մեջ կա մի գաղտնիք, որ, երդվում եմ,
մեզ ստեղծող Աստվածն անգամ չգիտե:
Խոսքի միավորների տրամաբանական կապն ու գիտակցական ընկալումը անզոր են արտահայտելու ներզգայական շարժումը, ուր զգացմունքի պատմության հոգեբանական վիճակի դեստրուկտիվ հաղորդումը ձգտում է Անհայտին: «Հորիզոնը թեւեր ունի հրեշտակի», «Լույսը տխրության տողանցումն է եւ միաժամանակ բաժանումն է խավարի», «Ամպերը տառապած առուների կարոտն են», «Երբ վայրի երաժշտությունը խառնվում է արյան հետ, ռիթմը անհասկանալի ստվերներ է նկարում քարայրի պատերին», այսպես բանաստեղծը տարրալուծում է «ժամանակի ընթացքը իրերի մեջ» եւ պատմում «ձանձրույթ տիեզերականի» հեքիաթը` «Աղանց ընկուզենու տակ» բալլադում.
Աղանց ընկնուզենուն իջած սեւ թռչունը տեսնես ինչ
լուր է բերել,-
ասում է գյուղի ծերունիներից մեկը` կոշկոռոտ
ձեռքին մի ցաքհատ,
ծմակից նա նոր է եկել, էշին նստած ոտքերը տափով
քարշ տալով
ու դեռ «բարի օր»-ից հետո չի հասցրել իջնել
ավանակից…
Շուրջը ծմակ է: Կանաչ ծառերը երկնքից իջած
հրեշտակներ են,
եկել են չսիրողների մեղքերը մեղմացնելու,
որովհետեւ
պոռնկությունը ծնվում է չսիրողների հանդիպումներից,
իսկ Արցախը սուրբ է, Ավետյաց երկիր դրախտավայր:
Լեռան ծաղկոտ լանջը բացվում է աղջկածոցի նման:
Մարդը բնությունից սերված հակաբնություն է,
մարդը չմարդ է, վստահելիս զգույշ, թեեւ
լավը կորսվում է ավելի
լավի որոնումներում: Ձեռքս մոտեցրի
առվի սառը ջրին` վառեց:
Հեքիաթի փակագծերում բանաստեղծը փորձում է իրերի էությունից զատել մնայուն արժեքներ, սակայն երազի ու իրականության եզրերը մնում են անջատված, քանզի Անհայտը կրկնություն չունի, Հայտնին բաց դուռ է տիեզերքի ափի մեջ եւ երեւակայությունը բախվում է բանականությունից անդին նախաստեղծ ողբերգության:
Թվում է, թե այստեղ է Վարդան Հակոբյանի բանաստեղծության սահմանը: Բայց, ահա, «Քարի շնչառության» բառարանում մի դարձված կա, թե «Սահմանը գեղեցիկ է, երբ խախտում ես», որ երեւի ակնարկ էր պոետական դիվանի լրացումը մի երրորդ շարքով` «Բանաստեղծությունը սահմանից դուրս»: Բնաբանը որքան հասկանալի է շարադասությամբ, նույնքան անկռահելի է իմացաբանորեն.
Ես պարզապես հեղափոխում եմ բառը
եւ փորձում կարդալ նրա
աննյութական,
դեռեւս չբացահայտված իմաստը:
Ասում են բանաստեղծությունը լեզու է` գեղարվեստական խոսքի կատարյալ ներդաշնակությամբ` հնչյունի, ներքին ռիթմի, հուզական ներշնչումի արտասանական գրավչությամբ։ Այստեղ ձեւը իշխում է բովանդակությանը, բովանդակությունը հանդես է գալիս որպես ձեւի հատկանիշ։ Ժամանակն ու տարածությունն այստեղ այլ չափում ունեն եւ գործում են տրամաբանությունից դուրս, ավելի ճշգրիտ՝ ներհյուսվում են միացնող օղակներից զատված տրամաբանությամբ, «սյուժեն» պատմություն չի ստեղծում, այլ միայն տեսիլք, օտարվում է գաղափարը պատրանքի ստվերում։
Իմ ապրած կյանքի մեջ կան վայրկյաններ, որ փաստորեն
ինձ շրջանցել են։ Եվ երբ նայում եմ քեզ, չգիտեմ, թե
ուր եմ նայում։ Ամեն ինչ երեւում է վերջում, բայց վերջից։
Հուզական ապրումի այս նախերգանքը ձգտում է ամբողջացման եւ զգացմունքի «պատմության» օղակները միացվում են անակնկալ անցումներով. «Ծառ, արի ինձ վառեմ// դու մի քիչ տաքացիր»։ Իսկ պատկերացումը նշմարում է տիեզերական գծերի նոր բեկումներ. «Ընդդիմադիր գծերի հայր Խուան Միրոյի տիեզերական քմծիծաղը // կախվել է երկնքի քիվերից՝ որպես կրակի ստվեր...», «Ճանապարհները մարդուց դուրս են մնում, որ նա կարողանա հասնել // ինձ հավերժ անհաս մնացին գագաթները, որոնց ես հասա»։ Մտքի ու երեւակայության թափառումները միջնորդվում են այլ խորհրդանիշերով, մոմը՝ աղոթք առ երկինք, Աղավնին սպասումի կարոտ Մասիսի վրա։ Թվում է, թե Ծառ, Մոմ, Աղավնի խորհրդանիշերի տեսիլային մեկնությունները կտանեն դեպի հասարակական մի գաղափար եւս, սակայն, խոհերը սուզվում են հեռուների անորոշության մեջ.
Ծառերն ընթանում են ջրերից արագ։ Լուսաստղն ինքն իրենից
ուշացավ։ Ծաղիկներ վերցրու քեզ հետ, որ ուղին ընթանա անսխալ։
Իսկ ես ուզում եմ անպայման գնալ մի տեղ, ուր չի կարելի գնալ։
Ես փորձեցի ներկայացնել բանաստեղծության բնագրային վերլուծությունը, հաստատելու համար, որ այն չի ենթարկվում վերլուծության «դասական» եղանականերին, քանզի անսյուժե տողանցումները կարելի է միայն ներզգայել, որ գրեթե անմեկնելի են տրամաբանությամբ։ Մնում է գիտակցել այն եւ սահմանել նրա տեսությունը։ Ի վերջո, ամեն մի բանաստեղծ կառուցում է աշխարհի իր մոդելը, բառի ու պատկերի իր սեմանտիկան։ Հակոբյանի պոետական իրականությունը իռացիոնալ է, մետաֆորն այլաբանորեն հակադարձված, ուր ընկալման օպտիկան ամենուրեք խախտում է իրերի տեսիլքը. «Հայացքդ այնքան է թափառել հեռուներում, որ // աչքերդ դարձել են բոլորովին կապույտ». «Յուրաքանչյուր բառ յուրովի խռովարար է, իսկ// մութը դա սեւ լույս է պարզապես։ // Անձրեւը քարերի վրա վարդեր է հյուսում արծաթե թելերով // եւ ձեռագործում է աղավնիներ ու աչքեր»։
Երբ Էյնշտեյնը հայտնագործել է ժամանակի իր տեսությունը, գյուտը նրան պատճառել է խորը հոռետեսություն, քանզի փլուզվել է երկրային մի հասկացություն, որ մինչ այդ եղել է ամբողջական, հասկանալի ու վերջավորված։ Չկա ժամանակ, չկա եւ տարածություն, այլ օրենքներով է շարժվում տիեզերքը, նյութականը սոսկ միստիկական պատկերացում է։ Հարաբերական այս կախվածությանն է ունկնդիր Վարդան Հակոբյանի բանաստեղծության ժամանակը.
Իսկ ժամանակը չի կարող իմ նկարը դառնալ,
որովհետեւ նրա յուրաքանչյուր պահի մեջ
ես մեկն եմ, որին
ուրիշ ոչ մի վայրկյան բացարձակապես չգիտե։
Շատ ավելի բարդ է բացահայտել երեւույթի սոցիոլոգիան, հասկացություն, որ անվերապահորեն օտարվել է արդի քննադատության բառապաշարից։ Ես որոշակի միտումով եմ առաջադրում հարցը, ընդգծելու համար, որ մտավոր գործունեության ամեն մի ձեւ ուղղակի թե անուղղակի, զուգահեռ թե միջնորդված հասարակական գիտակցության արդյունք է, հետեւաբար ունի իր սոցիոլոգիան։ Որ գրականությունն ապագաղափարայնանում է, որ նա «կտրում է» կապը սոցիումի հետ, բնավ չի նշանակում, թե բացառվում է առհասարակ սոցիոլոգիական ճանաչման անհրաժեշտությունը։ Խնդիրը միայն հասկացության փոխաձեւումի մեջ է։ Այս իմաստով կարելի է ասել, որ ազատ լինելով սոցիումի պարտադրականությունից, Վարդան Հակոբյանի բանաստեղծությունն արձագանքում է երկիր մոլորակի աշխարհաքաղաքական հեղաբեկումների եւ բաց հասարակության անհատի ազգային, սոցիալական, կրոնական ներհայեցության հոգեբանական տագնապներին։ Սոցիալական հասարակության դրաման սոսկ անցյալի հուշ չէ։ Սկիզբ է առնում փիլիսոփայական մի հաշտություն, որ ավելի ողբերգական է, քան սոցիալական հասարակության դրաման։
Աշխարհը Վարդան Հակոբյանի պոետական ընկալմամբ տրոհված է, չկա միացնող կապ իրերի միջեւ, դրականն ու հակադրականը հարաբերական կախման մեջ են, կան ու չկան, դեգերում են համատարած անորոշության մղձավանջում. «Բառը բանաձեւում է արյունը՝ ծաղիկներ նետիր // ապագայի մեջ, քանզի // անցյալի 100 տարին թեթեւ է կշռում գալիքի մեկ վայրկյանից»։
Կարելի է միայն երեւակայել վայրկյանի տեւողության հոգեբանական ժամանակը, որ ինքնին չափազանց նեղ է մարդկային գոյության կենսասֆերայի ամբողջությունը պահպանելու համար. «Իմ ապրած ժամանակի մեջ կան վայրկյաններ, որ փաստորեն ինձ շրջանցել են»։ Եվ սակայն ունիվերսումի օրենքներն այնքան անընդգրկելի ու ամենազոր են, որ նրա բոլոր ենթականերն ունեն իրենց պատկերն ու հակապատկերը եւ քանի որ իրականի ու իդեալականի հակադրությունը բացարձակ է, ուստի ինչ-որ տեղ այդ հակադարձությունները միանում են։ Արվեստի ու փիլիսոփայության հանդիպման այդ կետում Վարդան Հակոբյանն ստեղծում է իր ուտոպիան, իր հոգեւոր կացության հանգրվանը, որի միացնող գաղափարը բանաստեղծությունն է.
Կյանքի ու մահվան սահմանագծում կա մի
անանուն ծաղիկ
դա բանաստեղծությունն է կարող եք կոչել նվիրում
Կյանքի ու մահվան սահմանագծում կա մի
անթառամ ցավ
դա բանաստեղծությունն է կարող եք կոչել տառապանք
Կյանքի ու մահվան սահմանագծում կա մի
թունավոր մոռացում
դա բանաստեղծությունն է կարող եք կոչել սեր
Կյանքի ու մահվան սահմանագծում կա մի
արարչություն տիեզերական
դա հավերժությունն է կարող եք կոչել բանաստեղծություն:
Եվ այսպես, Վարդան Հակոբյանի բանաստեղծությունը հայտնվել է սահմանի վրա, իսկ թե ինչ կլինի սահմանից անդին, դժվար է գուշակել, առավել եւս, որ պոետի մոտեցումն այդ հարցում միանշանակ է. «Սահմանը գեղեցիկ է, երբ խախտում ես»։
ՍԵՐԳԵՅ ՍԱՐԻՆՅԱՆ
Հայաստանի ԳԱԱ ակադեմիկոս