Նամուս/Առաջին/XII

կողմից սպասում էր կամավոր հաշտության, այժմ տեսնելով,

որ ամեն ինչ վերջացած է, մնաց շվարած։

Ուրեմն Սուսանին ուժով նրանից խլեցին։ Նա այլևս յուր սիրեցյալի երեսը չի տեսնելու։ Բայց ի՛նչ է մտածում ինքը Սուսանը նրա մասին։ Պետք է նրա հետ խոսել։ Սակայն ի՞նչպես տեսնել նրան, ցերեկները դուրս չի գալիս, գիշերներն էլ նույնպես փակված է։ Մի՞թե հավիտյան զրկվեց Սուսանից, մի՞թե այլևս չի՞ տեսնելու նրա գեղեցիկ դեմքը, չի՞ լսելու նրա քաղցր ձայնը։ Ինչպե՞ս, ո՞վ է ասում։ Չէ, հենց այս շաբաթ, հենց այս քանի օրերս Սեյրանը պիտի տեսնե նրան, պիտի իմանա նա էլ տանջվում է, թե չէ։ Ախ, եթե Սուսանը նրան սիրում է, նա գիտե ինչ կանե։ Ի՞նչ կանե։ Եթե Բարխուդարը չկոտրվի, նա Սուսանին կփախցնի։ Բայց ոչ, ոչ։ Նախ հարկավոր է աշխատել, որ բանը խաղաղությամբ վերջանա։

Այս մտածմունքներով էր զբաղված Սեյրանի գլուխը նույն օրերը, երբ որմնադրի ձեռքի տակ չարագուշակ պարիսպն արագ-արագ բարձրանում էր։ Սեյրանը հանգստություն չուներ, գիշեր ու ցերեկ մտածում էր Սուսանի մասին, մտաբերում էր այն երեկոն, երբ վերջին անգամ խոսելով Սուսանի հետ, համբուրեց նրան։ Չարաբա՛խտ համբույր։ Միթե դո՞ւ եղար պատճառն այդքան դժբախտությունների։ Միթե՞ ինքը հիմա, Սեյրանը չէ միակ մեղավորը։ Ի՞նչ էր ուզում նա Բարխուդարից, որ այդ մարդը այդ երեկոյից հետո հրավիրե՞ր նրան յուր մոտ, համբուրե՞ր ճակատից և ասեր․ «ղոչաղ տղա, լավ ես անում, որ իմ աղջկան գիշերները համբուրում ես»։ Ինչպես չէ, մի բան էլ ավելի։ Ոչ, ոչ։ Սեյրանը շատ վռազեց, չհամբերեց․ ա՛խ անզգուշություն։ Ի՞նչպես նա չկարողացավ առաջուց մտածել այդ ամենը․ աչքերն արյուն էին կոխե՜լ։ Դա բավական չէր, նա Բարխուդարի հետ էլ կոշտ վարվեց այն գիշեր։ Ո՛վ գիտե, կարելի է, եթե նա մեջտեղ ընկած չլիներ, Բարխուդարը կփոշմաներ ե էլի կշարունակեր իր բարեկամությունը։

Այսպիսի մտածմունքներով պաշարված, մի երեկո Սեյրանը իրանց բակում գլուխը կրծքին թեքած շրջում էր հետ ու առաջ։ Նա մտածում էր, որ մի հնար գտնի այդ երեկո Սուսանի հետ տեսնվելու։ Երկար, երկար նա պտտեց այս ու այն կողմ, վերջապես,

կանգ առավ պատի տակ։ Նրա աչքին ընկավ մի շարժական

սանդուղք, որ ձգված էր պատի տակ։ Սեյրանի գլխում մի միտք

ծագեց։ Մի քանի րոպե անշարժ կանգնեց, ինքն իրան կրկնելով. «անեմ թե չէ, անեմ թե չէ»։ Ի՛նչ որ լինում է, թո՛ղ լինի, — ասաց վերջապես, վճռական եղանակով, մոտեցավ սանդուղքին, բարձրացրեց երկու ձեռներով և զգուշությամբ պարսպի դեմ կանգնեցրեց։ Կատվի արագությամբ նա բարձրացավ պարսպի գլուխը և սկսեց նայել դեպի Բարխուդարենց տունը։ Դռները բաց էին, ճրագը վառ էր։ Բարխուդարը մեջքը պատին տված, նստած, չիբուխ էր ծխում։ Գյուլնազը նույնպես նրա դեմ ու դեմ նստած կար էր անում։ Սմբատը և Սուսանը չէին երևում։ — Երևի, նրանք քնած են, — մտածեց Սեյրանը, միևնույն ժամանակ Սուսանին որոնելով։ Հանկարծ սենյակի դռների սյամի վրա նշմարվեց մի կանացի կերպարանք։ Սեյրանի սիրտը թրթռաց։ Նա իսկույն ճանաչեց Սուսանին։

Ինչպես է դեղնել, լղարել, երևի խեղճը հիվանդ է։ Դուրս է գալիս, ձեռում ափսեներ կան, գնում է խոհանոց։ Ի՞նչ անեմ, թռչեմ, առաջը կտրե՞մ։ Բայց չէ, կվախենա։ Ի՞նչ անեմ, էհ, ինչ որ լինելու է, թող լինի, էլ ուրիշ հարմար ժամանակ գուցե չունենամ։

Մի ակնթարթում Սեյրանը պարսպի գլխից թռավ Բարխուդարանց բակը։ Պարիսպը բավական բարձր էր։ Սեյրանի ընկնելու աղմուկը հասավ Սուսանի ականջներին, նա վախեցած, գլուխը բարձրացրեց։ Տեսնելով, որ մի մարդկային կերպարանք մոտենում է իրան, Սուսանը կամեցավ ներս փախչել, բայց Սեյրանը նրա ճամփան կտրեց։

— Սուսա՛ն, Սուսան, աղաչում եմ, սպանիր ինձ, գլուխս կտրիր, դեն գցիր, բայց երկու րոպե ինձ լսի՛ր։

— էլի դո՞ւ ես, Սեյրան, ի՞նչ ես ուզում, հեռացի՛ր։

— Չեմ կարող, ես կգժվեմ, չոլերը կընկնեմ, սիրտ տուր ինձ։

— Գնա՛, եթե ինձ սիրում ես, էլի դուրս կգան, — պատասխանեց Սուսանը, երկյուղից դողալով։

Սեյրանը բռնեց նրա ձախ ձեռը։

— Ինձ վռնդո՞ւմ ես, Սուսան։

— Սուսանը լեզու չունի, Սուսանը աչքեր չունի, Սուսանը այս աշխարհում չի, Սուսանը մեռել է, դե, ձեռ քաշիր, — պատասխանեց

օրիորդը թույլ և դողդոջուն ձայնով։

Սեյրանը չհավատաց յուր ականջներին։ Միթե՞, միթե՞ նա

այս խոսքերը լսում է մի կենդանի արարածի բերանից, միթե՞ դա Սուսանն է կանգնած յուր առջև։ Նրան թվում էր, թե այդ հուսահատական ձայնը խավարի միջից արձակում է մի ուրվական։ Բայց ահա Սուսանը, ահա նրա ձեռը, որ սեղմած պահում է յուր ափերի մեջ Սեյրանը։ Սուսանն աշխատում է դուրս խլել յուր ձեռը, Սեյրանը բաց չի թողնում․ նա ավելի ու ավելի սեղմում է և փոքր առ փոքր մոտեցնում յուր շրթունքներին։

— Գիտեմ, որ քեզ շատ են չարչարել, Սուսան, ներիր ինձ, մեղավորը ես եմ։ Մեղավորը ես եմ և եկել եմ քեզ ազատելու։

— Ազատելո՞ւ, հըը, Սուսանին աստված միայն կարող է ազատել այս աշխարհից։

— Չէ, ես քեզ կազատեմ, կփախցնեմ։ Ես քեզ եմ սիրում, դու էլ ինձ։ Այնպես չէ՞։ Գնա՛նք ուրիշ քաղաք, Սուսան, գնա՛նք, փախչենք։

— Փախչե՞լ, բա՛ց թող ինձ, Սեյրան, դու գժվել ես։

— Չէ, խելքս գլխումս է, ես հասկանում եմ, ինչ եմ ասում։ Դու ինձ խոսք տուր, ես հենց այս շաբաթ կփախցնեմ քեզ։ Ես շատ ընկերներ ունեմ, նրանք ինձ կօգնեն։

— Տեսնում ես, որ Սուսանը մեռած է, ո՞րտեղ պիտի տանես նրան։ Տես ի՛նչ օրն եմ ընկել։

Նրանք կանգնած էին խոհանոցի դռների առաջ։ Ճարպի մոմը, որ վառվում էր ներսում, թույլ կերպով լուսավորեց Սուսանի դեմքը, երբ վերջինը երեսը շուռ տվավ դեպի խոհանոց, որպեսզի ցույց տա Սեյրանին յուր դեմքը։ Սուսանը նիհարել էր, դեղնել։ Նրա առաջվա բոցավառ այտերը հալվել էին, կաշին թուլացել էր ու տեղ-տեղ ծալծլվել։ Նրա շրթունքները կապտել էին և սեղմվել, իսկ խոշոր աչքերի մեջ փայլում էր խորին հոգեկան տանջանք։ Երբ Սեյրանը նրա երեսին նայեց` մարմնով անցավ մի սարսուռ։ «Տեր աստված, տեր աստված, Սուսանը ձեռիցս դուրս է գալիս», անցավ նրա մտքով, բայց նա աշխատեց զսպել յուր երկյուղը։

— Գնա՛, գնա՛, Սեյրան, թող ինձ, որ ցավերովս խեղդվեմ ու մեռնեմ։

— Գնալով, իհարկե, կգնամ, քանի որ դու ինձ չես սիրում,

էլ ինչո՞ւ պիտի մնամ, — պատասխանեց Սեյրանը դառնացած։

Տիրեց մի քանի վայրկյան խորհրդավոր լռություն։

— Սուսան, հենց միայն մի խոսք, մի խոսք ասա, ասա՛, որ դու ինձ չես սիրում, էլ այնուհետև ես գիտեմ։

— Աղաչում եմ, գնա՛, Սեյրան, հայրս դուրս կգա։

Սուսանը անդադար նայում էր սենյակի դռներին։

— Գնա՛, մոռացի՛ր ինձ, Սեյրան։

— Ի՞նչ, մոռանամ։ Հըմ, հասկացա, ուրեմն օրս լավ տեղ մթնացրի։ Ուրեմն Սեյրանը քո աչքից այնքան ընկել է, որ դու փախցնում ես էլի։ Լավ, Սուսան, ես կգնամ, բայց ի՛նչ որ ինձ պատահի, մեղքը քո վզին։

Այս ասելով, Սեյրանը դեմքը շուռ տվավ, որ հեռանա։ Սուսանը բռնեց նրա թևից․ նա իսկույն կանգ առավ։ Կարծես, Սեյրանը հենց սպասում էր, որ Սասանը չի թույլ տա իրան հեռանալու։

— Լսի՛ր, Սեյրան։ Տեսնում եմ, որ դու նեղանում ես ինձանից։ Քանի որ այդպես է, թող կարճառոտ պատմեմ քեզ միտքս, դու կհասկանաս ինչու համար եմ ասում, որ դու ինձ մոռանաս։ Գնա՛նք խոհանոց, այստեղ վտանգավոր է։

Սուսանը բռնեց Սեյրանի ձեռից և քաշեց ներս։ Նա ափսեները գետնին դրավ, մազերը ուղղեց, և յուր նիհարած ձեռը դնելով Սեյրանի ուսին, սկսեց․

— Սեյրան, ես քեզ սիրում եմ, ուզում ես` հավատա, ուզում ես` մի հավատա, բայց ես քեզ սիրում եմ։ Մտիկ արա ինձ, դա քո սերն է, որ ինձ այս օրն է գցել։ Բայց ես պարտավոր եմ, որ քեզանից բաժանվեմ։

— Սիրում եմ, բայց պարտավոր եմ բաժանվել, — կրկնեց Սեյրանը դառը հեգնանքով։

— Համբերիր, լսիր մինչև վերջ։ Գիտես, որ հայրս, եթե նրան սպանես, կախ տաս, քեզ աղջիկ տվող րի։ Այդ դու պիտի լավ հասկանաս, եթե նրան ճանաչում ես։ Գալով փախչելուն, դա մեր կողմից հիմարություն կլինի, որ ոչ դու ես կարող անել, ոչ էլ ես

կանեմ։ Մեր փախուստը անպատիվ կանի մեր ծնողների անունը, որ

առանց այն էլ իմ պատճառով անպատված է։ Ես չեմ ուզում, որ

ինձ համար ծնողներս ամոթից սևերես մնան ուրիշների առաջ։ Ես գիտեմ, որ հայրս հենց մեր փախչելու օրն իրան կախ կտա։ Նա այդպիսի մարդ է, ես ճանաչում եմ նրան։ Քյոխանց Բարխուդարը նամուսի գերի է։ Թող ես չարչարվեմ, տանջվեմ, սառը գերեզմանը մտնեմ, այդ ինձ համար ավելի լավ է, քան թե հորս խայտառակությունը։ Ճշմարիտ է, նա ինձ թակում է, աչքով աչք չունի ինձ տեսնելու, բայց ես սիրում եմ, որովհետև հայրս է։ Գիտե՞ս, Սեյրան, ի՛նչ ասել է ծնողներ։ Լա՛վ մտածիր, նրանք ինձ լույս աշխարհ են գցել, մեծացրել են, լավ թե վատ կրթել են, այս հասակին են հասցրել, վերջապես, նրանք ինձ սիրում են։ Չե՞ս հավատում, որ սիրում են։ Չէ, սիրում են և շատ են սիրում։ Սեյրան, մտիկ արա՛ հորս երեսին, տես այս կարճ ժամանակի մեջ նա ինչպես է փոխվել, ծերացել, լղարել, փորը մեջքին է կպել, թշերը ներս են ընկել, աչքերը խորը փոսերի մեջ կորել, մեջքը երկու ղաթ ծռվել։ Դա իմ պատճառով է։ Այն օրից, երբ ձեզ հետ կտրել է բարեկամությունը, ոչ մի անգամ կուշտ փորով հաց չի կերել, ոչ մի անգամ մորս հետ կարգին չի խոսել։ Օրը ախ ու վախով է անցկացնում, հանգստություն չունի, մարդու երես չի ուզում տեսնել, կարծում է, որ ով որ պատահի, պիտի իրա երեսին խոսի։ Գիշերները մի տեղ նստել չի կարողանում, չիբուխը բերնին, ծխում է ծխում մինչև կեսգիշեր, առանց խոսելու։ Դե՛, հիմա դու ինքդ ասա՛, Սեյրան, բաս դա մեղք չէ՞ մեր կողմից։

— Իսկ մայրս, ախ աստված, ի՛նչ է մնացել նրանում։ Խեղճ կնիկը հորս երեսին մտիկ անելով, մի կտոր մոմի պես հալվում է։ Առաջվա այն գյոզալ կնիկը կուչ է եկել, պառավել է, հենց իմանաս, որ այս երեք ամիսը նրա համար երեսուն տարիներ են եղել։ Մայրս քեզ սիրում է, Սեյրան, շատ է սիրում։ Խեղճ կնիկ, նա շատ չարչարվեց, որ հորս կակղացնի, բայց չեղավ, չկարողացավ հորս ծռել։ Ո՞վ կարող է ծռել Քյոխանց Բարխուդարին, երբ բանը նրա նամուսին է վերաբերում։ Հիմա, տեսնելով, որ էլ ճար չկա, խեղճ կնիկը լռել է, ցավերը թաքցրել կրծքի տակ․ այդ ցավերն այսօր մղմղ ուտում են նրան։ Տեսնո՞ւմ ես, Սեյրան, տեսնո՞ւմ ես

այս ամենը, հիմա ինքդ դատիր, ես ի՛նչ անեմ։ Մտիկ եմ տալիս

նրանց երեսին` ջիգերս է կտրատվում, սիրտս է մղկտում,ախր չէ

որ նրանց ցավերի պատճառը ես եմ։ Չէ, Սեյրան, ինչ ուզում ես արա, բայց ես չեմ կարող նրանց այս հալումը թողնել ու քեզ հետ գալ, ինչ է, որ ես պիտի ուրախ ապրեմ։ Թող ես չարչարվեմ, մեռնեմ, միայն թե ծնողներիս չսպանեմ։

Սուսանն ամբողջ ժամանակ խոսում էր թույլ, հանդարտ, բայց դողդոջուն ձայնով։ Նրա շարժվածքի, արտասանության մեջ երևում էր ներքին դառն հոգեկան տառապանք։ Երբ նա կանգ առավ, Սեյրանը յուր ձեռքն հեռացրեց նրանից, թեքեց գլուխը կրծքին և վշտալի ու հուսահատական եղանակով արտասանեց.

— Կորավ Սեյրանը, փչացավ, էլ ի՞նչ օրվա համար է ապրում, որ Սուսանը նրան չի սիրում։

— Սուսանր Սեյրանին չի՞ սիրում։ Մտիկ տուր, Սեյրան, Սուսանի երեսին, մտիկ տուր ու հետո ասա։ Տե՛ս, Սուսանը ի՛նչ օրն է ընկել ու մտածիր, ում պատճառով։

— Դու քո հոր նամուսը ինձանից շատ ես սիրում։ Ես այդպես չէի իմանում, ես կարծում էի, որ քո աչքում այս աշխարհում Սեյրանից թանկ բան չկա, բայց, ինչպես տեսնում եմ, խաբված եմ եղել։

— Ես քեզ ամենը ասացի, Սեյրան, դու ինձ չես հավատում։ Վնաս չունի, իմ մահը քեզ մի օր կհավատացնի։

— Ինչո՞ւ ես մեռնում, ապրի՛ր, փառք աստուծո, ի՞նչ կա, լսել եմ, որ քեզ համար նոր նշանած են ճարել և շուտով պիտի պսակեն, — ասաց Սեյրանը դառն հեգնությամբ։

— Ճշմարիտ է, բայց ոչ թե մենք ենք ճարել, ինքն է ճարվել։ Ես չեմ էլ ճանաչում նա ով է, ի՛նչ մարդ է, բայց ես գլուխս քաշ արած պիտի նրան գնամ, պիտի ծնողներիս կամքին հնազանդվեմ։

— Պիտի գնամ, պիտի հնազանդվեմ, — կարողացավ միայն կրկնել Սեյրանը։

— Հա՛, Սեյրան, ես պիտի անպատճառ պսակվեմ։ Դու գիտե՞ս, որ մեր անզգուշությունը սաղ քաղաքում խայտառակել է իմ անունը։

— Դրանով ի՞նչ ես ուզում ասել։

— Այն, որ ես մեկի վրա պիտի պսակվեմ, ծնողներիս և իմ

անունից լվանամ այն կեղտը, որ իզուր տեղից կպցրել են ինձ չար լեզուները։

— Եվ ուրիշի՞ վրա պիտի պսակվե՞ս։

— Եթե քեզ վրա պսակվեմ, մարդիկ կասեն «կոտրված ամանը կոտրողին տվին, որ ինքը կոծկի»։ Հասկանո՞ւմ ես, թե չէ։ Ես կպսակվեմ ուրիշի վրա և երբ կհաստատվի, թե ես «կոտրած աման» չեմ, այնուհետև կանցնեն մի քանի ամիսներ, ամենաշատը մի տարի, դու ինձ կգտնես հողի տակ։

— Սիրտս, սիրտս հենց վկայում էր, որ դու ինձ չես սիրում, — կրկնեց Սեյրանը դառնագին, երկու ձեռներով յուր գլխին խփելով։

— Համբերի՛ր, կտեսնես։

— Համբերեմ, որ տեսնեմ, թե ինչպես իմ սիրածին ուրիշն է տանում, չէ, Սուսան, այդ տանջանքը ես տանել չեմ կարող։

— Դե հերիք է, Սեյրան, էլ ուրիշ ասելիք չունեմ։ Մի բան եմ խնդրում քեզանից, Սեյրան, եթե ինձ սիրում ես, այսուհետև էլ ինձ վրա նամակներ չգրես։ Այն օրվա քո նամակը իմ ձեռը չէր ընկել։ Դու երեխայաբար պատուհանից էիր ներս գցել հենց այն ժամանակ, երբ հայրս պատուհանի առաջ կանգնած էր։ Նա վերցրեց նամակդ և տվավ եղբորս կարդալու։ Ես նրա մեջ գրված տողերի չափ հարվածներ ստացա։ Դե, էլ այսուհետև չսխալվես։ Ես առանց նամակի էլ գիտեմ քո դրությունը։ Ե՛կ, մոտեցիր, վերջին անգամ մնաս բարով անենք։

Սուսանը ուժով թեքեց Սեյրանի գլուխը դեպի յուր կուրծքը և մի տաք համբույր դրոշմեց նրա ճակատին։ Արտասուքի երկու խոշոր կաթիլներ, գլորվելով նրա վաղաթառամ երեսով, ընկան Սեյրանի այտերի վրա։

— Քարասի՛րտ աղջիկ, քանդեցի՛ր տունս, մնաս բարով, ի՛նչ որ ինձ պատահի, այսուհետև մեղքը քո վզին, — ասաց Սեյրանը, երեսը շուռ տվավ և խոհանոցից դուրս եկավ։

— Մի՛ նեղանար, համբերիր և կտեսնես, գնաս բարով, — պատասխանեց

Սուսանը խեղդված ձայնով։