Նարեկյան հակադրամիասնությունների փիլիսոփայական խորհուրդը։ Մետապատկեր
ԳԻՐՔ ԵՐՐՈՐԴ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՀԱՄԱՊԱՏԿԵՐՈՒՄ ՉԱՓԱՆԻՇՆԵՐԻ ԱՆՏԵՍՈՒՄԸ ՀՈԳԵՎՈՐ ԱՐԺԵՔՆԵՐԻ ԿՈՐՈՒՍՏ Է
ՆԱՐԵԿՅԱՆ ՀԱԿԱԴՐԱՄԻԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԱԿԱՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ։ ՄԵՏԱՊԱՏԿԵՐ
Նարեկի լավագույն վերծանողներից մեկը՝ գրականագետ Ս. Սարինյանը, այնուամենայնիվ, գտնում է, որ Նարեկն անվերծանելի է։ Ինչո՞ւ։ Ո՞րն է երեւույթի առեղծվածը։ Մանավանդ, երբ Մ. Աբեղյանից, մինչեւ Մ. Մկրյան ու Էդ. Մեժելայտիս, մինչեւ Ա. Մեժիրով, Լ. Մկրտչյան ու Պ. Խաչատրյան, յուրաքանչյուրը փորձել է յուրովի բացել Մատյանի խորհուրդը։ Ակադեմիկոսը, շարունակելով իր միտքը, ընդգծում է՝ ժամանակն է «Մատյանին վերադարձնել իր բանահյուսական անունը, քանզի չկա ավելի բարձր կոչում, քան Աղոթագիրքը՝ խոսք Աստծո հետ»։ Իհարկե, Աստծուն հառված յուրաքանչյուր հայացք՝ աղոթք հղելու համար առ Երկնայինը, մի ուրույն աղոթագիրք է, որը, եթե կարդացվի անգամ, ապա դժվար թե վերծանվի։ Եվ սա միայն Մատյանի դիտարկումը չէ։ Արվեստի ամեն մի ճշմարիտ խոսք, ի վերջո, վերջնական մեկնություն չունի, առավել եւս, երբ ասում ենք, որ անմահ է։ Ուրեմն եւ ապրելով՝ այն պիտի անընդհատ նորանա ժամանակի հետ։ Հետեւապես, եզրակացությունը առավել քան համոզիչ է դառնում՝ «հոգու միստիկական էկզալտացիան փոխաձեւում է գիտության, բնազանցական խոհը՝ փիլիսոփայության, պատկերացումը՝ բանաստեղծության»։
Որքան բարդ ու անսահմանելի է ինքը՝ Նարեկացին, որպես ունիկալ երեւույթ մեր մշակութաբանության մեջ, նույնքան էլ հակասական են նրա ստեղծագործության «բացման» վերաբերյալ գիտական թեզերն ու մոտեցումները, իսկ երբեմն՝ իրարամերժ։ Հիշենք, թերեւս, նարեկագիտության անվանի դեմքերից մեկի՝ Պ. Խաչատրյանի ուսումնասիրությունների շուրջ «Գրական թերթ»-ում վերջերս ծավալված բանավիճական ելույթները։ Սակայն վիճակն ամենեւին էլ նախանձելի չէր խորհրդային տարիներին՝ գաղափարաբանական միատարր խաղաղության մեջ, երբ յուրաքանչյուր դիտարկում կատարվում էր միայն մարքսիստական հայացքների տեսադաշտում։ Ասել է թե՝ Նարեկացին դիտվում էր մեկ եկեղեցական «անձուկ պատերից» ներս գտնվող հոգեւորական, աստվածապաշտ, մեկ Աստծո դեմ պայքարի ելած ռահվիրա։ Գրողին ընդհուպ բերում, հասցնում էին աթեիզմի։ Եվ ո՞րն է դրա գաղտնիքը։ Ի՞նչն է նման ծայրահեղությունների մղում։ Նարեկացին աստվածապաշտությունն ու աստվածամարտությունը իր ստեղծագործության մեջ ներկայացնում է բոլորովին անսովոր կերպարների մեջ, գրականությանը դեռեւս անծանոթ բարդ հոգեբանական իրավիճակներում՝ ջարդուփշուր անելով մինչ այդ հայտնի բոլոր կաղապարներն ու սխեմաները, բառի, գույնի ու ձայնի գեղարվեստական ալքիմիան հասցնելով գրեթե կատարելության։ Առեղծվածի բանալին տալիս է Վիլյամ Սարոյանը. «Պիտի դուն ստեղծես քու կրոն, որովհետեւ կրոնն է, որ քեզի կրնա ուժեղացներ... Նարեկի ուժը Աստված փնտրելու մեջն է»։
Նարեկացին, այո՛, ստեղծեց նաեւ իր Աստծուն՝ բոլորի համար, բայց ընդհանուր Աստծուց խիստ տարբեր, ստեղծեց իր բնությունը, իր երկիրն ու հավատը։ Նա հավատացյա՞լ է։ Անշուշտ։ Դա երեւում է հստակորեն. «Ով հավատում է, հավատավոր է նրան ամեն բան», «Հավատն անվրեպ կարող է ծովի խորքերը փոխարկել մեծամեծ լեռների», «Հավատում եմ լի հույսով աներկբա, որ Քրիստոսը ինչ որ կամենա, կարող է անել»։
Մարդը գնում է դեպի ինքն իրեն (թեպետ Նարեկացու մեծ զավակ Թումանյանը դարեր հետո արձանագրում է, որ «Դեռ հեռու է մինչեւ մարդը իր ճամփան») եւ դրանով Աստծուն մոտենում՝ հավաստելով մարդկայինի անկասելի ընթացքը։ Աշխարհի՞կ է Նարեկացին։ Անշուշտ։ Փորձենք դիմել նրա առաջին ստեղծագործությանը՝ «Մեկնություն «Երգ երգոց»-ին, ուր դեռեւս երիտասարդ վանականն, Աստծո առաջ «հոգի չծռելով», խոստովանում է. «Արդ չիք երկրի պատուականագոյն եւ առաւել, քան զսէրն առն եւ կնոջ»։ Կամ ավելի ուշ. «Լուսափայլ է ծոցը, կարմիր վարդով լցված»։ Իսկ ահա իր «Մեղեդի ծննդյան» տաղի մեջ, պոետն իր զգացումը ծաղկում է այսպես.
Կամար կապած թեւերը գիրգ՝
Երգում էր նա ախորժալուր ու գեղգեղուն,
Ելեւէջներն հյուսում իրար,
Շարժվում հանդարտ ու ճեմում էր թիկնեթեկին։
Բերանն երկթերթ, շրթունքներից վարդն էր կաթում,
Լեզվի տավիղն էր քաղցրերգում հուզումնահորդ,
Շողում էին նույն կենսավառ
Սիրով չքնաղ ու գինեթույր
Ծամերն իրենց գիսակներով խոպոպավոր։
Որքան էլ այլաբանական համարենք նրա խոսքը, այնուամենայնիվ, պատկերը ճշմարիտ եւ նույնքան «անսխալ» զգացումներով տալու համար պե՞տք է որ այն ապրված լինի։ Ուրեմն, դառնանք ու շեշտենք՝ որպես քերթող, փիլիսոփա ու գեղագետ, Նարեկացին եւ խիստ հոգեւոր է, եւ խիստ աշխարհիկ։ Եվ եթե նա չլիներ այնքան հոգեւոր, չէր լինի այդքան աշխարհիկ։ Եվ՝ ընդհակառակը։ Ուրեմն, հենց նույն այս հակադրության զուգահեռի վրա պիտի փնտրել նարեկյան փիլիսոփայության տիեզերական խորհուրդը, այսինքն՝ հակադրամիասնության ներդաշնակության մեջ է ներկայանում Գրիգոր Նարեկացին։ Անխաթար կերպարով։ Երեւակայության հզոր թեւերը չէին կարող թույլ տալ, որ բանաստեղծը գամված մնար մի կետի, մանավանդ, որ Նարեկա վանքում ստացած նրա բարձր գիտելիքները, անտիկ շրջանի իմաստունների գործերի ուսումնասիրությունները, ժամանակի հայ եւ համաշխարհային մտքի տիտանների հետ պարբերաբար հաղորդակցվելը բացում էին անսահման հորիզոններ, ձեւավորում նրա աշխարհայացքը։ Հայ քրիստոնյան, որ հրաժարվել էր հեթանոսությունից, իրենից անկախ դեռ նրա տարրերից քիչ բան չէր կրում հոգում, առավել եւս՝ հայ երգը, որն իր զարգացման ճանապարհին որոնում էր ինքն իր ինքնությունը։ Տեղն է հիշելու անցյալ դարի մեր գրականագետներից մեկի, հիրավի, ճշմարիտ դիտարկումը՝ նորը, դա հնի զավակն է։ Ավելին, պլատոնականությանն այնքան հետամուտ «Գրիգոր փիլիսոփան», որ շատ հաճախ է խոսում ամբողջանալու մասին, չէր կարող անտեղյակ լինել մեծ իմաստասերի «այն պնդմանը», ըստ որի մարդ սկզբում եղել է ոչ այնպես, ինչպես կա, այլ ունեցել է մեկ իրան, մեկ պարանոց, երկու դեմք՝ հակառակ բեւեռների նայող, չորս ձեռք ու չորս ոտք (ի դեպ, այս պատմությանն իր նշանավոր վեպերից մեկում՝ «Տասնմեկ րոպե», անդրադարձել է նաեւ բրազիլիացի աշխարհահռչակ գրող ու փիլիսոփա Պ. Կոելոն)։ Եվ հունական խանդոտ աստվածները, տեսնելով, որ այդպես նրանք շատ ավելի ուժեղ են, ստիպված են եղել «ոչնչացնել» մարդու «այդ տեսակ» ամբողջականությունը։ Զեւսը կայծակի միջոցով հարվածում եւ բաժանում է մարդուն երկու մասի՝ կնոջ եւ տղամարդու։ Եվ ամբողջ կյանքում մի կեսը ձգտում է մյուս կեսին։ Կարդալով այս առասպելաբանական զրույցի մասին պլատոնյան ակնարկումները, անմիջապես հիշում ես Նարեկացու տողը. «Արդյոք կլինի՞, որ բաժանվածս մի տարածությամբ դարձյալ միանամ, կտեսնե՞մ, արդյոք, սիրտս վշտանգած ու բազմաթախիծ, նորից բերկրելիս»։ Այս հակասական գծերի վրա էլ պիտի դիտել Նարեկացու բերած բառն ու պատկերը։
Երկու զգացում միեւնույն սրտում,
Մեկը՝ կեղակարծ, խաբուսիկ հույսի,
Մյուսն՝ աներկբա, ստույգ կորստյան.
Ահագնատեսիլ մթին, մառնամուտ
Մի ամպ երկտարափ՝ նետեր ու քարեր.
Ահեղ որոտմունք՝ երկու պոռթկումով,
Մեկը՝ կարկտաբեր, մյուսն՝ հրացան.
Ցավագին գիշեր երկու վտանգի՝
Ողբի ու մահու.
Առավոտ սգո կրկնակի գուժով,
Մեկն՝ սպառնացման, մյուսը՝ սաստի.
Զույգ արեգակներ երկու ծագերից,
Մեկը՝ խավարի, մյուսը՝ կիզման։
«Նարեկացու ստեղծագործության բովանդակությանը,- իրավացիորեն նշում է Մ. Մկրյանը,- միանգամայն համապատասխան բանաստեղծական հնարանքներից են հակադրությունները։ Իբրեւ հանճարեղ բանաստեղծ Նարեկացին, ինչպես դրամատուրգիայի բնագավառում Շեքսպիրը, քնարական պոեմում մարդու ներաշխարհը ներկայացնում է հաճախ իրար հակասող երկու կողմերի անընդհատ պայքարում, որով եւ պայմանավորվում է խոհերի եւ զգացմունքների շարժումն ու առաջընթացը։ Դրականի եւ բացասականի հակադրության անվերջ մի շարք անցնում է պոեմով մինչեւ հակասությունների լուծումը, մինչեւ կողմերից մեկի հաղթանակը»։ Սակայն պիտի ավելացնել, որ հակադրությունները Նարեկացու Մատյանում ոչ միայն «բանաստեղծական հնարանքներ» են, այլեւ բանաստեղծի իրական կյանքի, պահվածքի ու կեցության արտահայտություն՝ դրանցից բխող հոգեբանական բազմաթիվ լուծումներով։ Իսկ ինչ վերաբերում է «դրականի» կամ «բացասականի» հաղթանակին, ապա նրանց պայքարը մշտնջենական է, քանզի հավերժական է գրողի «գնալ-չհասնելը», «ամպել-չանձրեւելը»։
Թող չպատահի ինձ հանկարծ՝ երկնել, սակայն չծնել,
Ողբալ՝ չարտասվել, խորհել՝ չհառաչել,
Ամպել՝ չանձրեւել, գնալ՝ չհասնել,
Քեզ ձայն տալ, եւ դու ձայնս չլսես,
Պաղատել, սակայն անտեսված մնալ,
Կողկողել, սակայն դու չողորմես,
Աղաչել քեզ, բայց չշահել ոչինչ,
Զոհեր մատուցել, բայց չճենճերել,
Քեզ տեսնել, սակայն ձեռնունայն դուրս գալ։
Եվ այդպես մոտենում ենք իրականի եւ իդեալականի, նյութականի եւ հոգեկանի, մարմնի եւ հոգու «ներքին կռվին», ուր, ինչպես Սարինյանն է նշում, բնազանցական խոհը դառնում է փիլիսոփայություն։ Իսկ փիլիսոփայությունը, որպես ե՛ւ գիտություն, ե՛ւ արվեստ (ըստ Ա. Շոպենհաուերի՝ արվեստ) ավելի շատ մետապատկեր է գեղարվեստական աշխարհայեցողության մեջ, քան պատկեր։ Ասել է թե՝ տեղի է ունենում էափոխություն՝ հակադրությունների ակունքի վրա։ Իսկ «Արվեստն սկսվում է էափոխությունից (transmutation) եւ շարունակում է կերպարանափոխությամբ (metamorpose)։ Այն Աստծո հետ խոսող մարդու բառապաշարը չէ, այլ Արարչագործության հավերժական նորացումը» (Ա. Ֆոսիյոն)։
Գրողը, սակայն, իր Արարչագործությունը կատարում է ժամանակի մեջ՝ կերտելով եւ իր ժամանակը, տիեզերական իր տարածությունը, կատեգորիաներ, որ ֆիզիկան, ի տարբերություն փիլիսոփայության, մինչեւ օրս չի ընդունել ու չի ընդունում։ Անտիկ շրջանին հաջորդած միջնադարը թելադրում էր իր չափանիշները, եւ, քանի որ, թիկունքում գեղարվեստական հարուստ արժեքներ ուներ, Նարեկացին իր հզոր հանճարով կանխում է Վերածննդի համաշխարհային տիտաններին՝ մի քանի դար առաջ։ Դա բնական օրինաչափություն է` քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն առաջինն աշխարհում ընդունած մեր ազգի համար եւ ոչ երբեք՝ զարմանալի։
Ժամանակին, անդրադառնալով Մատյանին, գրականագետ Լ. Մկրտչյանը զուգահեռներ է տարել Դոստոեւսկու եւ Նարեկացու միջեւ. «Նարեկացին ընդունում է Աստծուն, բայց չի ընդունում Աստծո կողմից ստեղծված աշխարհը։ Հիշենք, որ նույն արտահայտություններով է խոսում իր եւ աշխարհի ու Աստծո նկատմամբ ունեցած իր վերաբերմունքի մասին Ֆ. Դոստոեւսկու հերոսը՝ տառապող փիլիսոփա եւ խռովարար Իվան Կարամազովը. «Ես՝ Աստծուն չէ, որ չեմ ընդունում, հասկացիր դու սա, ես նրա ստեղծած աշխարհը չեմ ընդունում եւ չեմ կարող համաձայնել ընդունելու»։ Դոստոեւսկիական ձեւակերպումը՝ ընդունում եմ Աստծուն, բայց չեմ ընդունում նրա ստեղծած աշխարհը, ունի իր ընդհանուր փիլիսոփայական նշանակությունը, եւ այդ ընդհանուր փիլիսոփայական իմաստի մեջ շատ ճշմարիտ կերպով մեկնաբանվում է Նարեկացու ստեղծագործությունը, նրա խռովքը ընդդեմ իրականության»։ Ի դեպ, հետաքրքիր է, որ Ալ. Մեժիրովը առավել շատ հոգեւոր աղերսներ է տեսնում ոչ թե Նարեկացու եւ Դոստոեւսկու, այլեւ Նարեկացու եւ Լ. Տոլստոյի միջեւ։ Եվ դրանում մեծ ճշմարտություն կա, չէ՞ որ «բարության հանճարի» համաշխարհային հռչակ վայելող «Պատերազմ եւ խաղաղություն» վեպը նույնպես հոգու մաքառման եւ խիզախումի արտահայտություն է։
Նարեկացու հզոր անհատականությունը պիտի, անշուշտ, դիտել միայն ու միայն ժամանակի բոլոր ստանդարտներից դուրս՝ նրան ճիշտ ընկալելու համար, որովհետեւ Աստծո եւ իրականության հանդեպ նրա խռովքն ու պայքարը միայն աստվածայինը կյանքում կատարելության հասցնելու համար է, չէ՞ որ նա դիմելով Աստծուն՝ հավատում է արարչագործության հավերժությանը, ինքը եւս մասնակից դառնալով դրան, կերտելով իր Աստծուն՝ Մարդու կերպարով, Մարդուն՝ կերպարով Աստծո։
Ինձ, որ պատկերդ եմ մեղքով հնացած,
Քուրաներիդ մեջ ձուլիր վերստին խոսքիդ հրայրքով։
«Վերստին»-ը ժամանակի մեջ, բովանդակային առումով, հարակրկնության իմաստ է ստանում, որը եւ հավաստում է արարչության անվերջանելիության ու մշտնջենականության մասին։
Եթե անտիկ շրջանի պատմությունը առաջադրում է բազմաստվածության խնդիրը, ապա Նարեկացին իր ստեղծագործությամբ արդեն հաստատում է քրիստոնեական միաստվածությունը՝ ձեռք մեկնելով դեպի Աստվածամարդը, որը դարեր հետո Նիցշեի մոտ, բոլորովին ուրիշ հանգամանքներում ու սոցիալ-տնտեսական, հասարակական այլ կացութաձեւի մեջ, ներկայացվում է միանգամայն տարբեր տեսանկյունով՝ արդեն որպես գերմարդ։ Մարդը կանգնում է բնության մեջ, եւ բնությունը դառնում է Գերբնություն, Աստված՝ Գերաստված, Մարդը՝ Գերմարդ։ Նիցշեն փորձում է սպանել Աստծուն, որ մարդուն Գերմարդ դարձնի, մինչդեռ Նարեկացին, նրանից շատ դարեր առաջ, մարդուն աստվածացնելով է դարձնում Գերմարդ։ Իհարկե, այս ամենին ես մոտենում եմ զուտ փիլիսոփայորեն։ Թեեւ այստեղ կա նաեւ մի այլ տրամաբանություն՝ եթե Նիցշեն ասում է՝ Աստված մեռել է, ուրեմն՝ հաստատում է նրա գոյությունը, որքան էլ փորձի ժխտել։ Անսելմը, օրինակ, գտնում էր, որ «եթե կա Աստծո գաղափարը, ուրեմն կա եւ Աստված», եւ իր դրույթը նա հաստատում է հայտնի սաղմոսով. «Եվ ասաց խենթը սրտումն իր՝ Աստված չկա»։ Այսինքն՝ «խենթը եւս հասկանում է «Աստված» բառի իմաստը»։ Այս ամենը խոսում են այն մասին, որ «Աստծո նման մարդը հզոր է եւ կարող է հասնել բանականության եւ գեղեցկության բոլոր սահմաններին» (Ֆիչինո)։
Եթե գեղագիտական արտահայտչականություններին հասնելու միջոցներից մեկը ինքնանկարն էր Ռենեսանսի շրջանում, ինչպես ասում են, ապա մեզ մնում է մեկ անգամ եւս արձանագրել գրականության մեջ բազմիցս հիշատակվող փաստը, որ դրանից շատ ավելի վաղ՝ իր կյանքի հասուն շրջանում, ինչպես հետագայում Լեոնարդո դա Վինչին, Նարեկացին Մատյանով կերտել է իր ինքնանկարը, հոգեւոր-աշխարհիկ Նարեկացին։
Փրկագործություն՝ մեղքով գերվածիս,
Մերժվածիս համար բարի օրհնություն,
Շնորհի կնիք՝ արհամարհվածիս,
Կողոպտվածիս՝ կոչումի օծում,
Ընկածիս՝ նեցուկ, գայթածիս՝ սատար,
Գահավիժածիս՝ հզոր ապավեն,
Տարակուսածիս՝ վերելքի սանդուղք,
Եղկելուս առաջ՝ երանության դուռ,
Մոլորվածիս դեմ՝ անշեղ ճանապարհ,
Պարտվածիս համար՝ ներող թագավոր,
Լքվածիս՝ քաղցր հուսադրություն,
Կյանքի ձեռնկալ՝ տարագրվածիս։
Մ. Աբեղյանը, որն, իրավամբ, մեզանում առաջինը խիզախեց գիտական պարբերացման ու վերլուծության ենթարկել Նարեկացու կյանքն ու գործը եւ, փաստորեն, սկզբնավորել նարեկագիտությունը, գրում է. «Ուրեմն պետք էր «հանապազիկ կյանքով» մեռցնել մարմինը, կենդանի մեռնել, տանջանքների ենթարկել իրեն։ Եվ մարդ որքան ավելի ապաշխարեր, տանջեր իրեն քաղցով ու ծարավով եւ այլ միջոցներով, այնքան ավելի լավ՝ հոգու համար»։ Հենց այստեղ է, որ քնարական պոեմի մեջ հանճարի խոսքը ընկալվում է միագծորեն ու խիստ ուղղակի, ասել է թե՝ Նարեկացուն առանձնահատուկ ոգու հակասության պարագան անտեսվում է նրա խոսքում, չէ՞ որ աշխարհի մեղքերն իր վրա վերցնելն ու հոգին տանջարան դարձնելը ինքնանպատակ չէ։
Կամ ինչպե՞ս մեկնել միտքն այս առածի՝
«Սիրտն իմաստունի սգատան մեջ է,
Իսկ սիրտն անմտի՝ ուրախության տան»։
Նա, որ Ադամի սխալն իր անձին չի վերագրում,
Մեղքերն համայնի չի հաշվում իրեն,
Ինչպես երջանիկն այն արքաներից,
Որը իրենն էր համարում նաեւ
Ողջ հանցանքներն ու մեղքերն հայրերի,
Մեղանչած կլինի արդարության դեմ,
Ինչպես մեկը, որ անախտակիր է
Կարծում մարդկային բնությունը իր.
Այդպիսի մարդու սիրտը չի բերկրի այն զվարթությամբ,
Որ պարգեւում է ավետումն հույսի,
Եթե Հիսուսի առաքյալների խոսքի համաձայն
Չկարողանա «տրտմել ըստ Աստծո»։
Այստեղ պիտի հաշվի առնել մի հանգամանք եւս. եթե համաձայն Տիրոջ «անսուտ վկայության Մարդու միտքը իր մանկությունից Հակամետ է միշտ չարիք գործելու» եւ այդ ճշմարտությունը ընդունում է «կենաց խոսքի ավետարանիչ Հովհաննեսն անգամ, որը մաքուր էր կատարելապես», ապա ինչպես ասեն մահկանացուները սովորական, թե «ոչ մի մեղք չունեն», չէ՞ որ «սուտ դուրս կգան» Աստծո առաջ։ Խոստովանությունը դառնում է քավարան։ Եվ այսպիսով, ասելը, տվյալ դեպքում՝ խոսքը ձեռք է բերում կերպար, մարմին ու հոգի եւ դառնում «խնկելի», այնքան որ՝
Այս խոսքի պատկերն համբուրում եմ ես
Ահա շուրթերով անեղծ հավատիս...
Պարզ է գրողի գեղագիտական դավանանքն ու հստակ նրա բարոյագիտական հայացքը, որը եւ տանում է, անշուշտ, դեպի գործնական իմաստասիրության խորհուրդը, դեպի լույսն այն, որ ճառագում է Մատյանից։ Ինքնաձաղկումի ու ինքնահաստատման այս զուգահեռի վրա Մատյանը ավետարանում է լույսը, բարին, հավերժականը, հավատը, հոգին։ Հիշենք Դոստոեւսկու խոսքը, Նարեկացուց գրեթե 1000 տարի հետո, իր հերոսներից մեկի մասին. «Օ՜, նա որքան երջանիկ կլիներ, եթե կարողանար ինքն իրեն մեղադրել»։
«Երբ Նարեկացին իրեն հակադրում է Աստծուն եւ այդ ժամանակ ամեն բացասական բան վերագրում իրեն, իսկ ամեն դրական բան՝ նրան,- գրում է Մ. Մկրյանը,- հաճախ ստացվում է այնպես, որ Աստծո վերցրած այդ դրական հատկությունների մի խոշոր մասը կարող էր մարդուն հատուկ լինել։ Աստված եւ Քրիստոս նրա գրչի տակ մարդկային լավագույն գծերով են ներկայանում։ Մյուս կողմից էլ իր մեջ մարդկային բացասական գծերը բացահայտելով ու ժխտելով՝ Նարեկացին ինքնըստինքյան ընթերցողի մեջ առաջացնում է դրանց հակադիր դրականի (ընդգծումը իմն է- Վ.Հ.) պատկերացումը»։ Հակադիր դրականի անտեսումը, կարող է հասցնել ոչ ճշմարտացի մեկնության, մանավանդ, երբ թե՛ Աբեղյանը, թե՛ հետագա բոլոր նարեկագետները միասնական են ու «մի կետի են խփում»` բնությունն ու կյանքը Նարեկացու կողմից իրական գույներով ու ամբողջական ներկայացվելու խնդրում։ Դա հաստատում է ինքը` Նարեկացին. «Կյանքդ ակունք է աղբյուր ու լույսի»։ Իսկ կյանքը միայն հոգին չէ ու միայն մարմինը չէ, բնականաբար, այլ հոգու եւ մարմնի ամբողջությունն է, քանի որ մարմնի տանջանքը հոգունն է, հոգու տանջանքը` մարմնին։ Հիշենք Սայաթ-Նովային, որի մոտ նույն «դիլեման» իմաստային ուրույն գծերով է ներկայանում. «Թե վուր հոքուտ կամքն իս անում, մարմինտ բեդամաղ է ըլում», կամ՝ «Բեզարիլ է հոքիս մարմնից»։ «Մատյանում», որքան էլ մարմինը նշավակվի իր ցանկությունների ու ախտերի մեջ, այնուամենայնիվ, դա լիարյուն կյանքի բաղձանքից է, որովհետեւ Նարեկացու մեջ ոչ թե անջատված են մարմինն ու հոգին, այլ երկփեղկված են մարմինն ու մարմինը, հոգին ու հոգին։ Հոգին մաքրագործում է մարմինը եւ ուզում է, որ մարմինն էլ անաղարտ պահի իր մեջ հոգին։ Եվ մարդու այդ աստվածավեհությանը հավատում է Նարեկացին՝ բնության մեջ (ուր տարրալուծված է Երկնայինը) չտեսնելով ավելի հզոր մի շունչ, քան մարդն է.
Զի եթե մի լիճ, ծովերը նույնիսկ թանաքի փոխեմ,
Թե բազմասպարեզ դաշտերն իրենց ողջ
Անսահմանությամբ դարձնեմ մագաղաթ,
Եվ եղեգների շամբ ու պուրակներն, անտառներն ամբողջ
Կտրելով միայն գրիչներ շինեմ,
Դարձյալ չեմ կարող բարդված իմ անթիվ անօրինության
Մի չնչին մասնիկն իսկ գրի առնել։
Եթե անգամ ողջ մայրի անտառներն այն Լիբանանի
Զոդելով դարձնեմ կշեռքի լծակ
Եվ մի նժարին իբրեւ կշռաքար Արարատ լեռը դնելու լինեմ,
Դարձյալ չի կարող նա իր ծանրությամբ
Իջնելով հասնել, համազուգակցել ու հավասարվել
Մյուս նժարի հանցանքներիս հետ։
Եվ ոգին է, որով բնության տարերքի մեջ մարդը ներկայանում է որպես հզոր ու անհաղթելի, այլապես ինչպե՞ս նա կդիմանար այնքան մեղքերին։ Նարեկացու կերտած հերոսը նույն այդ ոգեղեն մարդն է, ոգեղենությունն է նրա բոլոր հակասությունների միասնության ներդաշնակությունն ապահովում։ Աստված արդարացվում է (թեոդիցիա) գերերկրային վշտերի ու տառապանքների մեջ մաքրագործվող մարդու վերածննդով, վերաարարումի անվախճանությամբ, ոգու անմեռնելիությամբ։ Այսինքն, Նարեկացին` դիմելով Աստծուն, կենտրոնանում է մարդու վրա։ Դիմենք մեր ժամանակի ականավոր փիլիսոփաներից մեկին՝ Կանկեին. «Միջնադարյան մարդակենտրոնություն-մարդը ոչ միայն փոքր տիեզերք է (միկրոկոսմոս), այլ Աստծո կողմից ստեղծված արտոնյալ էակ, իր համար արարված ամեն ինչի տիրակալ։ Փիլիսոփայության (եւ կրոնի) գլխավոր պրոբլեմը ոչ թե տիեզերքն է, այլ մարդը։ Մարդը, ինչպես համարում էին անտիկ հանճարները, ունի ոչ թե երկու չափում՝ մարմին եւ հոգի, այլեւ՝ երեք։ Առաջին երկուսին ավելացվում է «ոգին» (հոգեւորությունը)՝ աստվածայինի հետ հաղորդակցվածությունը հավատի միջոցով։ Բարձրագույն առաքինությունը` բանականությունը, միտքը չէ, այլ բարի կամքը, Աստծո պատվիրանին հետեւլը։ Հետեւելով Աստծուն՝ մարդը մասնակցում է բարու արարմանը, մարդու էությունը հավատը, հույսը, սերն է, «սակայն նրանցից առավելը սերն է» (Պողոս Առաքյալ)։ Մարդ լինել՝ նշանակում է ապրել Քրիստոսի Լերան քարոզով տրված պատվիրաններով»։
Որքան անսահմանելի է մարդ արարածը, նույնքան հակասական է եւ աշխարհը։ Գրիգոր փիլիսոփան, ինչպես նրան անվանում էին ժամանակակիցները, փորձում է տալ նաեւ «Ինչից է ամեն ինչը» դեռեւս անտիկյան հարցի պատասխանը՝ իր աշխարհայեցողության մեջ դրսեւորելով կրեացիոնիզմի հատկանիշներ. «Ստեղծողդ ամեն ինչի՝ ոչնչից», «Միակ արարիչ միակ գոյության՝ անգոյությունից», «Սկիզբն իմ եղելության, որը կատարվեց արարչի ձեռքով՝ անէությունից»։ Նարեկացու Մատյանը, սկզբից մինչեւ վերջ, մարտնչող լույսի արտահայտություն է, մարմնի եւ հոգու ապաշխարհությամբ՝ մարդու ոգեղենացում, արարչագործ բարության անկասելի ընթացք, որը, մեզ բազմածալ ու բազմախորք պատկերներից տանում է դեպի մետապատկեր։
Կյանքս այս աշխարհում նման է սաստիկ մրրկածուփ ծովի,
Ուր բազմակոհակ ու ալեխռով
Հորձանքների խոլ, անդուլ, անընդմեջ ընդդիմախուժմամբ՝
Տարուբերվում է, ցնցվում է հոգիս
Մարմնիս շինվածքով, ինչպես նավակում։
Այս օրինակով պատկերեց նաեւ
Եսային՝ պարսիկ հրոսակներից
Երուսաղեմի ու Սամարիայի
Անսպասելի կործանումն անդարձ,
Որ զուգաձայնել սխալ չէր լինի
Հոգեւոր անլուր իմ խորտակման հետ։
Խարույկը, դա պատկերն է, լուսախառն հուրն ու ջերմությունն ու դրանց արտացոլումն էությանդ մեջ արդեն մետապատկեր են։ Սակայն երբ խոսում ենք կրակի մասին, Նարեկացու դեպքում երեւույթը չի ներկայանում իր ամբողջական խորքով, հետեւապես այստեղ առավել ճշգրիտ ու գործառնական պետք է դարձնել («կրակի» փոխարեն) «հոգու լավա» արտահայտությունը։ Եվ այդ գծի վրա նրան ավելի են հարազատանում ե՛ւ Սայաթ-Նովան, ե՛ւ Իսահակյանն ու Շիրազը, ե՛ւ մեր ոգու մյուս մեծերը։ Եվ հենց«մետա»-ի մեջ էլ պիտի փնտրել Նարեկացու փիլիսոփայության բարոյական եւ, հետեւապես, պրակտիկ-գործառնական նշանակությունը, սակայն դա հիմք չի տալիս եզրակացնելու, թե այն զրկված է իմաստասիրության գիտական եւ զգայական-գեղագիտական դերից, պարզապես, ինչպես ասում են, «փիլիսոփա-բարոյագետը որպես իր գործունեության նպատակ ընտրում է բարու (ոչ թե չարի) իդեալը»։
Նոճիներն ու արոսենին նորաբողբոջ
Շողում էին՝ հեւքով հուշիկ
Գգվելով վարդ ու շուշանին.
Շողշողում էր շուշանն հովտում,
Շողում էր դեմն արեգակի։
Առանց երկրային սերն ապրելու, անհնար է պատկերել երկնայինը։ Առավել եւս՝ նման պատկերավորության հասնելը։ Սա բացարձակ ճշմարտություն է։ Սակայն առավել կարեւոր են այն ապրումները, զգացական այն տեսիլներն ու տրամադրությունները, որ ծաղկում են պատկերների շուրջ, ինչպես լույսն է բուրվառում արեւից։ Տեսնել պատկերը զուտ այլաբանության մեջ՝ առանց արարչության հոգեբանական ակունքների, նշանակում է, փակ աչքերով անցնել երեւույթի մոտով, որովհետեւ Նարեկացու ամեն բառն ունի իր խիստ առանձնացնող հետագիծը, որով եւ նա կարեւորվում է, որտեղ նա անհատականանում է։ Ասել է թե՝ խոսքը, մանավանդ՝ գեղարվեստական, ոչինչ է, եթե չունի մտքի ու հոգու մնայուն տեսիլք, արձագանք, այն, ինչը կապվում է բնազանցության հետ եւ վերարտադրվում է զուտ որպես բանաստեղծականություն։ Ի վերջո, երեւույթների հակասության ներդաշնակության մեջ է արտահայտվում պատկերի փիլիսոփայական կոնցեպցիան, այլ բառով ասած՝ երեւույթ-հետպատկերը, տպավորությունը։
Այդ ով լուսեղեն զգեստների տեղ Քուրջեր հագավ միշտ՝ ու չնվաղեց, Ով չթառամեց սիրելու սգից։
Հոգեբանական-փիլիսոփայական այս ելակետերի վրա էլ Նարեկացին կառուցում է իր Մատյանը։ Ըստ նրա՝ «կատարելագոյն իմաստությունը» մասն է հավատի։ Նարեկացին Աղոթագրքի յուրաքանչյուր բառով հասնում է մարդու խորքերը, անգամ այնտեղ, որ նույն այդ մարդուն դեռ անհասանելի է, դրանով իսկ ձեռք բերելով մի հավատ, որը Մատյանը դարձնում է Աղոթագիրք, Նարեկ, բուժարան։ Իսկ աստվածաշնչյան անունները մի հանճարեղ նախշազարդով ներքին բանաստեղծություն են հյուսում պոեմում։ Անունների սիմվոլիկան, ինչպես ասում են, նրանց զուգադրումն ու միեւնույն ժամանակ՝ հակադրումը, նպաստում են, որպեսզի խոսքը դառնա ավելի դինամիկ, իմաստասիրական խոհը՝ գերտարողունակ.
Պատժակից ես դու ավեր Սոդոմին,
Լալկված՝ Նինվեի դատախազի պես,
Բիրտ ու բարբարոս շատ ավելի, քան տիկինն հարավի,
Քանանից վատթար եւ Ամաղեկից համառ, կամակոր,
Կուռքերի քաղաք անամոքելի,
Հին Իսրայելի ապստամբության ողբալի բեկոր,
Հիշատակարան պահված՝ Հուդայի ուխտագնացության։
Հանդիմանված ես Ծուրից ավելի,
Ծայդանից էլ խիստ լքված, տարամերժ,
Գալիլիայից՝ խարդախաբարո,
Անհավատ ու պիղծ Կափառնաումից՝ անարժան ներման,
Պարսավելի ես Քորազինի պես,
Բեթսայիդայի հետ՝ նախատելի,
Եփրեմի ճերմակ մազերն ես, ծաղկած անպարկեշտությամբ։
Անունների մետաֆորային եւ համեմատական «կիրառումներին», Նարեկացուց հետո, մեր գրականության մեջ առավել հաճախակի դիմեց եւ «գուսանաց գուսան» Սայաթ-Նովան, որի պոետիկան ներքին աղերսներ ունի Նարեկացու «Մատյանի» ու տաղերի հետ։ Նշենք, որ Նարեկացու շատ գործեր ժամանակին նույնպես հնչեցվում էին երաժշտական գործիքների նվագակցությամբ։ Նարեկացին իր գործերում հիմնականում դիմում է Գրքի անուններին, բայց ահա Սայաթ-Նովայի հակումներին ավելի շատ բնորոշ են, ինչպես Մ. Հասրաթյանն է նշում, միֆականի ու վիպականի հետ, պատմական անունները՝ աշխարհագրականի հավելումներով, Սողոմոն իմաստունից, Լեյլի եւ Մեջնունից, Ռուստամ եւ Զալից մինչեւ Հինդուստան, Հաբաշ, Քիոս ու Եգիպտոս... Անշուշտ, «Երգ երգոցի» սրբազան ակունքներից հեռու չէր կարող մնալ եւ Սայաթ-Նովան։ Եվ միանգամայն իրավացի է անվանի սայաթնովագետը, հիրավի, «Երգ երգոցի» «հովտաց շուշանն» ու «ծովային ծաղիկը» համեմատության անկրկնելի միջոցներ են ծառայում երգչի համար. «Սայաթ-Նովան սովորական հետեւորդ չէ, այլ ինքնուրույն վարպետ, եթե «Երգ երգոցի» Ե գլխում ասված է. «Ես ննջեմ եւ սիրտ իմ արթուն կա», նրա խաղերից մեկում կարդում ենք. «Յիս զարթուն իմ, սիրտս է քնած»։
Փաստորեն, Քրիստոսի փրկչական գործունեությունն է ծավալում Նարեկը։ Ժողովրդի տառապանքներից փակ լեզուն Աղոթագրքում բացվում է խոստովանություններով ու ապաշխարհանքով։ Պոեմը, կարելի է ասել, Աստվածաշնչի հետ, որին այնքան շատ է դիմում Նարեկացին, կազմում է մի զուգագիրք։ Հայոց ոսկե միջնադարում Խորենացու «Ողբն» էր արդեն մաքրագործում մարդուն, Նարեկացուց ինը դար հետո Աբովյանի «Վերքը» ստանձնեց նման առաքելություն։ Այսինքն՝ մեծ գեղագետները չասվող վիշտն ու տառապանքը բառավորում են Աստծո առաջ՝ ազգին, ինչու չէ՝ նաեւ մարդկությանը մաքրագործության տանում։ Եվ գեղարվեստական ողբասացության այս միտումը շարունակեց զարգացում ապրել հետագա ժամանակներում՝ Ֆրիկի «Գանգատից» մինչեւ Դուրյանի, Վարուժանի ու Թումանյանի, Շիրազի, Սեւակի խռովքի, տրտունջի եւ հոգեհանգստի երգերը։ Նարեկացու ազդեցությունը մեծ է նաեւ համաշխարհային գրականության վրա։ Հիշենք, թերեւս, Սեն-Ժոն-Պերսի «Ծովեզերքները» եւ նրա հեղինակի «հիացական արձագանքը հայ բանաստեղծի «Մատյանի» ֆրանսերեն թարգմանության ընթերցումից հետո»։
Մեր քերթողական արվեստի մեջ Նարեկացու ստեղծագործությունը եղավ մի աննախադեպ գեղարվեստական հեղափոխություն՝ թե՛ բովանդակության, թե՛ ձեւի առումով։ Մտքի ու երեւակայության հզոր թռիչքը ազատություն տվեց բառին, բնազանցական խոհը, հիրավի, թոթափեց իրենից ամեն տեսակի (կրոնական եւ աշխարհիկ) կաշկանդումները, այնքան որ՝ գեղարվեստական խոսքի անզուգական Կախարդն արդեն կարողացավ, ջուրը գինի դարձնող Հիսուսի օրինակով, հավատի զորությամբ «կենդանություն պարգեւել անգամ մորթված» աղավնիներին (այդ մասին կա հանրահայտ ավանդություն), առասպելաբանությունը զուգահեռել իրականին, պատկերը դարձնել համապատկեր՝ նրանում ներդաշնակելով երկրային ու երկնային բոլոր հակադրամիասնությունների փիլիսոփայական խորհուրդը։ Եվ եթե Նոյն առաջինը հայոց աշխարհի քարն է զոհասեղան դարձրել ու անդրանիկ զոհը մատուցել Աստծուն բիբլիական լեռան լանջին, ապա Նարեկացին եղավ այն անկրկնելի գաղտնատեսն ու անսահմանելին, որ Նարեկավանքում կերտած իր Մատյանով մասնակիցը դարձավ տիեզարական արարչության։
Թող ողբերգության մատյանն այս, բարձրյա՜լ,
Որ սկսել եմ գրել հանուն քո,
Կենաց դեղ լինի արարածներիդ
Մարմնի ու հոգու վիշտն ու ցավերը
բուժելու համար։
Սկսածս դո՛ւ հասցրու ավարտին.
Թող որ քո հոգին խառնվի սրա հետ,
Մեծիդ ներգործող շունչը միանա
Քո՝ ինձ շնորհած բանաստեղծության,
Քանզի դու ես լոկ տալիս զորություն վհատ սրտերին
Եվ ընդունում փառք ամենքից. ամեն։
Եվ, սակայն, ի վերջո, Նարեկացին է, որ իր շնչի մեջ թրծելով կավը՝ ավարտին է տանում Աստծո սկսածը՝ ինքն իր հավատի, հույսի, սիրո եւ դարերի առաջ երբեք չմեղանչելով. «Մի մատյան եմ ես, մատյան շնչավոր»...
2003թ.