Վերջաբան․ Լեւոն Տեր-Պետրոսյան՝ Հիմնադիր-նախագահ Հայաստանի Հանրապետության
| ← Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականի հայտարարությունը | Աշոտ Սարգսյան 2006 |
Անձնանունների ցանկ → |
Լեւոն Տեր-Պետրոսյան՝ Հիմանդիր-Նախագահ Հայաստանի Հանրապետության [խմբագրել]
Պատմության մեջ դարաշրջան բառը ժամանակի տեւողության չափման միավոր չէ։ Այն օգտագործվում է բնութագրելու համար այնպիսի մի ժամանակահատված, որն իր որակական հատկանիշներով ու արդյունքներով կտրուկ առանձնանում է նախորդ շրջանից, նաեւ էականորեն պայմանավորում հաջորդ շրջանի զարգացումների բնութագիրն ու որակը։ Այս իմաստով 1988 թվականի փետրվարից ծայր առած Հայկական համազգային ժողովրդավարական շարժումը, անտարակույս, դարաշրջանի սկիզբ էր։ Համաժողովրդական այս շարժման որակներից շատերն աննախադեպ էին մեր պատմության մեջ, մի մասն էլ շատ վաղուց չէր դրսեւորվել։ Համենայն դեպս, դժվար է հիշել որեւէ շրջան, երբ սեփական ճակատագիրը տնօրինելու խնդրով ոտքի կանգնած լիներ փաստորեն ողջ ժողովուրդը, միաժամանակ՝ նրա պայքարը լիներ այդքան միակամ, համառ, ամենօրյա, այդքան ջանադիր ու այդքան տեւական։ Նույն կերպ՝ շատ վաղուց մեր պատմության մեջ որեւէ քաղաքական ծրագրի ու պայքարի հիմքում չէին դրվել հանրահայտ ու իրական քաղաքական այնպիսի սկզբունքներ, ինչպես՝ կողմնորոշման մերժումը, սեփական ուժերին ապավինելը, իրատեսական քաղաքական հաշվարկը եւ այլն։ Եւ հենց այս երկուսով պայմանավորված՝ դարաշրջանն ստացավ իր երրորդ հատկանիշը՝ արդյունքների տեսքով. հաղթանակներ ու մնայուն ձեռքբերումներ, որ շատ վաղուց չէին եղել, եւ՝ անկախ պետականության ապահով հիմնարկեք։
Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը համաժողվրդական այդ շարժման առաջնորդներից ամենասիրվածն էր ու ամենահեղինակավորը։ Նա նաեւ նույն այդՀայաստանի Հանրապետության Հիմնադիր-նախագահի գործունեության գնահատումը միայն իր անձին չի վերաբերում։ Քանզի խոսքն իրականում ոչ միայն անհատի, այլ առաջին հերթին գործնական քաղաքականության հիմքում դրված նոր՝ մարդակենտրոն արժեքային համակարգի, ժողովրդի աշխարհընկալման ու ինքնընկալման նոր սկզբունքների ու չափորոշիչների, իրատես քաղաքական մտածողության եւ իրական քաղաքական դպրոցի, պետական մտածելակերպի ու պետական գործչի կերպարի հասարակական ընկալման մասին է։ Արժեքների եւ իրողությունների հասարակական ընկալման այն հիմքի մասին, որը երկրի ու ժողովրդի գոյատեւման, պետականության պահպանման, պետական ազգի զարգացման, բարգավաճման ու հարատեւման, յուրաքանչյուր քաղաքացու ու անհատի արժանապատիվ ու իմաստավորված կյանքի ապահովման նախապայմանն է։ Այսինքն՝ առաջին հերթին այս ամենը վերաբերում է Հայաստանի Հանրապետությանը եւ նրա յուրաքանչյուր քաղաքացու՝ ամենաառարկայական առումով ու ամենաուղղակի կապով։ Դրանով են պայմանավորված եղել մեր հաղթանակները, անկախ պետականության հիմնադրման եւ կայացման պատմությունը, դրանով է պայմանավորված մեզանից յուրաքանչյուրի այսօրվա կյանքը, դրանով են պայմանավորվելու մեր վաղն ու ապագան։
պատմությանը[1]։ Մինչեւ 1988 թ. նա արդեն լայն ճանաչում ունեցող գիտնական էր՝ հեղինակ տարբեր լեզուներով հրապարակված ավելի քան 70 գիտական աշխատությունների։ 1985 թվականից ԽՍՀՄ արեւելագետների ընկերակցության, 1988-ից՝ Հայաստանի գրողների միության, 1989-ից՝ Ֆրանսիական Ասիական ընկերության, 1991-ից՝ Վենետիկի Մխիթարյան ակադեմիայի անդամ է, 1990 թվականին ստացել է Լա Վեռնի, 1994-ին՝ Սոֆիայի, 1996-ին՝ Սորբոնի, նույն թվականին նաեւ Ստրասբուրգի համալսարանների պատվավոր դոկտորի կոչում։
Քաղաքական մկրտությունը Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն ստացել է 1960-ական թվականների ուսանողական շարժումներին ու բողոքի ցույցերին մասնակցելով, ինչի համար 1966 թ. ապրիլի 24-ին ձերբակալվել է եւ ենթարկվել 10-օրյա վարչական կալանքի։ Ղարաբաղյան շարժման առաջին իսկ օրերից, որպես Մատենադարանի «Ղարաբաղ» ենթակոմիտեի նախագահ, նահայտնվեց իրադարձությունների կենտրոնում, Շարժման առաջին ղեկավարների հետ եռանդուն համագործակցության մեջ։ 1988թ. մայիսից նա նոր ստեղծված «Ղարաբաղ» կոմիտեի («Ղարաբաղյան շարժման Հայաստանի կոմիտե») անդամ էր։ 1988 թվականի դեկտեմբերի 10-ին ձերբակալվեց եւ մինչեւ 1989 թվականի մայիսի վերջը «Ղարաբաղ» կոմիտեի մյուս անդամների հետ շինծու մեղադրանքով պահվեց Մոսկվայի «Մատրոսսկայա տիշինա» բանտում։ 1989 թ. օգոստոսին ընտրվեց ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր, ապա՝ ԳԽ Նախագահության անդամ։ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր է ընտրվել նաեւ 1990 թ. մայիսին։ Նույն թվականի օգոստոսի 4-ին, որպես ժողովրդավարական ուժերի ներկայացուցիչ, ընտրվեց Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ, ինչով եւ Հայաստանում վերջնականորեն արձանագրվեց ժողովրդավարական ուժերի հաղթանակը եւ կոմունիստական իշխանության ավարտը։ 1991 թ. Հոկտեմբերի 16-ին համաժողովրդական ընտրությամբ եւ ուղիղ քվեարկությամբ, ձայների ջախջախիչ մեծամասնությամբ նաընտրվեց Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ։ 1990 թվականից որպես նախագահ (1994-1995-ին որպես համանախագահ), ղեկավարեց Սահմանադրական հանձնաժողովը, որի«Ղարաբաղ» կոմիտեում
Ղարաբաղյան կամ Հայկական ժողովրդավարական շարժումը ղեկավարող «Ղարաբաղ» կոմիտեն հայ քաղաքական իրականության մեջ, կարելի է ասել, աննախադեպ հաջողված եւ կայուն քաղաքական թիմ էր։ Ավելի քան երկու տարի այն ղեկավարում էր համաժողովրդական մի շարժում, որը ոչ միայն առաջին ժողովրդավարական շարժումն էր ԽՍՀՄ կոչվող բռնապետությունում, այլեւ բոլոր առումներով՝ զանգվածայնությամբ, որակական հատկանիշներով ու արդյունավետությամբ առաջինն ու առաջամարտիկը մնաց մինչեւ կայսրության ու նրա ազդեցության ոլորտների վերջնական փլուզումը։ Որեւէ մեկը չի կարող վիճարկել այն իրողությունը, որ Հայկական ժողովրդավարական շարժման ու նրա ղեկավար մարմնի՝ «Ղարաբաղ» կոմիտեի առջեւ ծառացած խնդիրները տասնապատիկ ավելի ծանր ու բարդ էին, քան այդ տարիներին Խորհրդային Միության մյուս հանրապետություններում եւ արեւելաեւրոպական երկրներում ժողովրդավարական շարժումներից որեւէ մեկի առջեւ դրված հարցերը։ Որեւէ մեկը չի կարող նաեւ վիճարկել այն փաստը, որ նրա դեմ գործող ուժերը շատ ավելի ագրեսիվ էին ու վտանգավոր, քան այդ շրջանում մյուս երկրների ժողովրդավարական շարժումների դեմ գործողները։ Եւ որեւէ մեկը չի կարող վիճարկել, որ պատմականորեն իրեն տրված ավելի քան երկու տարի ժամանակահատվածում Կոմիտեն իր դերը կատարեց, դրված խնդիրները լուծեց բացառիկ արդյունավետությամբ։
Հարցերի քննարկման անկաշկանդ մթնոլորտ, աշխատանքի եւ բնագավառների բնական բաժանում եւ ներդաշնակություն կար այստեղ։ Դժվար է հիշել դեպք, երբ որեւէ հարցում Կոմիտեն հասարակությանը ներկայանար ոչ միասնական, ոչ հստակ, չպատճառաբանված ու չհիմնավորված դիրքորոշմամբ։ Դա, անշուշտ, արդյունք էր նախնական բազմաժամ քննարկումների, առողջ ու բանական բանավեճերի։Կոմիտեի աշխատանքային խոհանոցում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի կշռի ու խաղացած դերի մանրամասների մասին երբեւէ կվկայեն, թերեւս, դրա անդամները՝ իրենց գրելիք հուշերում[2]։ Մենք ունենք այդ դերի ու կշռի վերջնական ընդհանրական գնահատականը՝ 1990 թ. Գերագույն խորհրդի ընտրություններից անմիջապես հետո, նույն Կոմիտեի կայացրած որոշման տեսքով. Շարժման ղեկավար մարմինն իր պատմական առաքելությունն ավարտեց՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի թեկնածությունը որպես երկրի ղեկավարի՝ Գերագույն խորհրդի նախագահի թեկնածու առաջարկելու որոշմամբ։
Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի քաղաքական կերպարը Շարժման տարիներին ավելի շատ ծանոթ է հանրահավաքներից։ Արդեն իսկ նրա առաջին հրապարակային ելույթից հետո հաջորդին սպասում էին։ Եւ սպասում էին յուրաքանչյուր հանրահավաքում։ Սպասում էին՝ ոչ թե որովհետեւ ավելի կրակոտ ու համարձակ բաներ ասող չկար։ Սպասում էին, որովհետեւ նա, չզիջելով մյուսներին այդ հատկանիշներով, նաեւ ամեն ինչ հասկանալի ու ընկալելի էր ասում բոլորի համար։ Հայերենի, եւ գեղեցի՛կ հայերենի, կատարյալ տիրապետում, հռետորական բնատուր շնորհ, ձայնի հաճելի եւ երբեք չհոգնեցնող հնչերանգ, վստահություն ներշնչող կուռ տրամաբանություն, ասելիքի մատուցման զարմանալի պարզություն. սրանք նրա ելույթների բնորոշիչների ոչ լրիվ ցանկն են կազմում։
հիվ էր, որ Շարժումը տասնյակ հազարավորների համար դարձավ նաեւ քաղաքական դպրոց, ամենաիսկական բաց համալսարան։
Սակայն Շարժումը միայն քաղաքական կարգապահ դպրոց չէր։ Մարդկային զանգվածն ունի իր յուրատեսակ, անհատականից տարբերվող հոգեբանությունը։ Այն ավելի շատ հակված է լսելու պարզ կարգախոսներ, դժվարությամբ է տրվում տրամաբանական փաստարկների, եւ հեշտությամբ՝ պարզունակ կոչերի։ Ամեն պահի պատրաստ է դիմել չհաշվարկված ու չհիմնավորված գործողությունների, որոնք ճակատագրական կարող են լինել առաջին հերթին հենց իր համար։ Եւ «Ժողովրդի առողջ բնազդ» որակումը նման դեպքերում ավելի շուտ հաճոյախոսություն է նրա հասցեին, քան իրականություն։ Մի տեղում հավաքված մարդկային բազմությունը շատ արագ կարող է ամբոխանալ՝ ձեռք բերելով նույն այդ զանգվածը կազմող անհատներից տարբերվող հոգեբանություն ու մտածողություն։ Այն հեշտությամբ է տրվում սադրանքների, ավելի հաճախ ոչ թե սպասում է իրեն առաջնորդելուն, այլ ինքն է որոշում ուղղությունը եւ առաջնորդին հրում-տանում իր առջեւից, հակառակ դեպքում՝ ոտնատակ տալիս։ Շարժման տարիներին գերզգայական աստիճանի հասած ժողովրդին հարյուրավոր անգամ տրվեցին սադրիչ առիթներ թե՛ կենտրոնական ու տեղական իշխանությունների որոշումների, թե՛ լրատվամիջոցների հերյուրանքների, թե՛ ՊԱԿ-ի խոհանոցում թխված ապատեղեկատվության ու ասեկոսեների, թե՛ ոմանց անխոհեմ ելույթների, թե՛ Ադրբեջանի գրգռիչ գործողությունների տեսքով։ Տասնյակ դեպքեր եղան, երբ ժողովրդական հոծ զանգվածը հասավ անկառավարելիության եզրին, չուզեց ենթարկվել «հարթակին», եւ իր գործողություններով կարող էր հատել վտանգավորի սահմանագիծը։
Անշուշտ, ժողովրդական շարժում առաջնորդողի համար խիզախություն ու հերոսություն է՝ առաջին անգամ գործադուլի, երթի կամ վճռական մեկ այլ գործողության կոչ անելը եւ առջեւից գնալը։ Անգամ այն պարագայում՝ երբ դա չանելու դեպքում զանգվածը միեւնույն է, ինքն է դիմելու նույն գործողություններին։ Բայց այդ խիզախության ու հերոսության տասնապատիկն է պահանջվում նույն այդ պայմաններում բորբոքված մարդկային զանգվածին ու նրա տրամաբանությանը դեմ կանգնելու, չհասունացած ու արկածախնդրական քայլերից նրան տարհամոզելու ու հետ պահելու համար։ Ամենաանհույս նմանօրինակ իրավիճակներում «հարթակի» վերջին հույսը Լեւոն Տեր- Պետրոսյանն էր, ժողովրդական տրիբունի՝ նրա համոզիչՌիսկի եւ իրատեսության սահմանագծին
«Ղարաբաղ» կոմիտեն մինչեւ վերջ գործեց որպես համախոհների եւ հավասարների թիմ, ձեւական առումով չունեցավ իր ղեկավարը։ Թերեւս նաեւ դրա մեջ էր նրա ուժի, հեղինակության եւ հաջողությունների կարեւոր գրավականներից մեկը։ Կոմիտեի անդամներից յուրաքանչյուրը հսկայական ծանրություն եւ պատասխանատվություն էր ստանձնել, անմնացորդ կատարում էր իր գործը, փոխադարձաբար լրացնում միմյանց, ինչի շնորհիվ կայանում էր այն զարմանալի քաղաքական մոնոլիտը, առանց որի անհնար կլիներ Շարժման ընթացքն ու նվաճումները։ Ոլորտների նկատելի բաժանումը, թերեւս, տեղի էր ունեցել ինքնաբերաբար, ըստ յուրաքանչյուրի հետաքրքրությունների եւ ունակությունների, կարողությունների աստիճանի։
Հանրահավաքները միայն քաղաքական պայքարի ու նաեւ քաղաքական գիտելիքների ձեռքբերման դպրոց չէին։ Միայն Հայաստանում տարածվող մամուլի (որ, բնականաբար, միայն իշխանական էր) ընդհանուր տպաքանակն անցնում էր մեկ միլիոնը։ Դրան ավելանում էր ռադիոն ու հեռուստատեսությունը։ ̧րանցից որեւէ մեկով հանդես գալն անմատչելի էր Շարժման ղեկավարների համար։ Շարժման դեմ գործող քարոզչական այս հսկայական մամլիչին դիմակայում էին հանրահավաքները՝ որպես հավաստի տեղեկատվության միջոց։ Սակայն անգամ հարյուրհազարավոր մասնակիցներ ունենալը բավարար չէր, առավել եւս՝ երբ սահմանափակումները եւ արգելքները մշտական էին հանրահավաքների համար։ Իշխանական քարոզչական հսկայական հեղեղին հաջողությամբ դիմակայում էին «Ղարաբաղ» կոմիտեի անունից հրապարակվող թռուցիկները եւ այլ փաստաթղթերը, որարագ բազմացվում ու տարածվում էին երկրով մեկ։ Ավելին՝ դրանք տարածվում էին նաեւ աշխարհով մեկ՝ նույն հաջողությամբ դիմակայելով Շարժման նկատմամբ աշխարհում բացասական մթնոլորտ ստեղծելու՝ խորհրդային Կենտրոնի եւ Ադրբեջանի քարոզչությանը։ Անհավասար այդ պայքարում Շարժումը հաղթանակեց։ Կոմիտեի անդամների վկայությամբ, հարյուրից ավելի այդ նյութերի 90%-ը հեղինակել է Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը։
Երկուսուկես տարվա համաժողովրդական պայքարն ունեցել է դրվագներ, երբ անհրաժեշտ է եղել դիմել նաեւ մեծ ռիսկ, ընդհուպ՝ իրական վտանգ պարունակող քայլերի ու նախաձեռնությունների։ Ղարաբաղին ամենաբազմազան օգնության ապահովման, ինքնապաշտպանական խնդիրների կազմակերպման եւ իրականացման, զանազան մանր ու մեծ սադրանքները չեզոքացնելու գործողությունները «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամները երբեք գրասենյակից չէին ղեկավարում, այլ անմիջապես գտնվում էին ամենավտանգավոր տեղում, սահմանամերձ շրջաններում, խրամատներում։ Առավել մեծ մասշտաբի քաղաքական կտրուկ քայլերի, համարձակ նախաձեռնությունների ու ծրագրերի իրականացման մեջ ժողովրդական զանգվածին միշտ շրջահայացության կոչող, սթափության կոչնակ հնչեցնող Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը եղել է ոչ միայն առաջնորդ, այլեւ անձամբ հնարավոր վտանգի դեմ առաջին տեղում եւ առաջին պատասխանատուն։ Հիշենք թեկուզ 1988-ի նոյեմբերի 7-ին նրա առավել քան հանդուգն ելույթը, նույն ամսվա 24-ին Օպերայի շենքում Շարժման նախաձեռնությամբ հրավիրված Գերագույն խորհրդի նստաշրջանը, 1989-ի դեկտեմբերի 4-ին Գերագույն խորհրդի նստաշրջանում «Հայաստանում արմատական ժողովրդավարական վերափոխումների մասին հռչակագրի» համարձակ դրույթների ներկայացումն ու պաշտպանությունը եւ այլն[3]։
Բնական ընտրությամբ
«Ղարաբաղ» կոմիտեն, ինչպես ասվեց, ձեւական առումով չուներ ղեկավար։ Առավել եւս որեւէ մեկը երբեք չհավակնեց իրեն Շարժման առաջնորդի կամ ղեկավարի դեր վերագրել։ Սակայն, ինչպես բնության մեջ ամենուր, չէր կարող տեղի չունենալ բնական ընտրություն՝ բոլոր կարգի ընտրությունների մեջ ամենահավաստին, ամենաօրինականն ու ամենաանկողմնակալը։ Իսկ այդպիսի ընտրության հիմքում ընկած է լինում բերած իրական նպաստի, ունեցած իրական արժանիքների եւ դրսեւորած իրական կարողությունների՝ յուրաքանչյուրի կողմից տրված անաչառ գնահատականը։ Ըստ այսմ՝ Շարժման բազմահազար մասնակիցների ընկալումներում Կոմիտեի անդամների մեջ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի դերն ու կարգավիճակը հետեւողականորեն առանձնանում էր։ Դա անմիջապես նկատել է նաեւ դրսի չեզոք հայացքը. «Ղարաբաղ» կոմիտեն, բաղկացած լինելով 11 անդամներից… ձգտում է կազմավորվել որպես հստակ քաղաքական նպատակներ ունեցող շարժում։ Խոսքը կոլեկտիվ ղեկավարության մասին է, թեպետ ներկայումս Կոմիտեում իշխում է Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի անձնավորությունը, որի հավասարակշռությունը, իրատեսությունը եւ օժտվածությունը նրան դարձնում են Օպերայի հրապարակի հանրության նախընտրելի հռետորը»[4]։
Սակայն ոչինչ չօգնեց։ Բնական իր ընտրությունը վաղուց կատարել էր նաեւ ժողովուրդը։ Չնայած կոմունիստական իշխանության, նրա սպասարկուների եւ ,ազգային մտավորականության ե գործադրած համառ ջանքերին, Շարժումն ընտրություններում հաղթեց եւ խորհրդարանում հարաբերական մեծամասնություն ստացավ։
Հաղթանակը վերջնական կլիներ, եթե Շարժման ներկայացուցիչն ընտրվեր Գերագույն խորհրդի նախագահ։ Շարժումը, «Ղարաբաղ» կոմիտեն կանգնած էին դե-ֆակտո առաջնորդին դե-յուրե «բացահայտելու» անհրաժեշտության առջեւ։ Թեկնածության առաջադրման նախօրյակին բազմամարդ հանրահավաքն սպասում էր այդ հարցով «Ղարաբաղ» կոմիտեի ու ՀՀՇ վարչության որոշմանը։ Ճիշտ այնպես, ինչպես «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամները համարում էին, որ այդ հարցը լուծում են իրենք՝ քվեարկությամբ, նույն կերպ, նույն պահին նրանց որոշմանն սպասող հարյուրհազարանոց հանրահավաքի յուրաքանչյուր մասնակից նույն զգացումն ուներ ինքն իր մեջ։Առաջին դժվարին քննությունը
Հաղթանակը եւ իշխանության ստանձնումը դյուրություններ չէր բերելու։ Այն նախ բազմակի դժվարացնելու էր եղած խնդիրները, ավելացնելու էր նորերը, մեծացնելու էր պատասխանատվությունը։ Իշխանությունը կորցրած ուժը, չհաշտվելով կատարված փաստի հետ, երկրորդ գծում պայքարի նոր ձեւեր ու մեթոդներ էր մշակում, դեռեւս իր ձեռքում գտնվող իշխանության միջին եւ ստորին օղակներում դիմում նենգադուլի։ Անկախության դեմ պայքարող մյուս ուժերը, փոքր-ինչ փոխելով իրենց կարգախոսները,
այնուամենայնիվ շարունակում էին բացահայտ պայքարել ԽՍՀՄ կազմում մնալու համար։ Այդ նպատակով էլ նրանք նոր իշխանությանը, եւ առաջին հերթին նրա ղեկավարին, օր առաջ վարկաբեկելու, նրանց քայլերը խոչընդոտելու խնդիր էին դրել՝ դրա համար խտրություն չդնելով բնագավառների եւ միջոցների մեջ։ Մյուս կողմից էլ, ՀՀՇ-ի օգնությամբ խորհրդարան մտած մի քանի մանր կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, իրենց ինքնահաստատման խնդիրը լուծելու եւ դիմագիծ ձեռք բերելու համար, ,արմատական ե լուծումներ էին պահանջում ինչպես անկախության հռչակման, այնպես էլ Ղարաբաղի հարցերում։ Երկու դեպքերում էլ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը զիջումներ չարեց։ Զիջումներ չարեց ո՛չ ԽՍՀՄ կազմում մնալու ջատագովներին, ո՛չ էլ նրանց, ովքեր, «հայրենասիրական» ցուցադրանքին տրված, պահանջում էին դուրս գալ քաղաքական եւ օրինական լուծումների անխոցելի ճանապարհից, օր առաջ անկախություն հռչակել՝ հաշվի չառնելով իրավիճակը եւ խորհրդային ու միջազգային օրենքները։Հավատարիմ մնալով քաղաքական առումով անխոցելի ճանապարհով անկախության ձեռքբերման իր որդեգրած ուղուն, Հայաստանը չմասնակցեց 1991 թ. մարտի 27-ին կազմակերպված ԽՍՀՄ հանրաքվեին եւ նշանակեց իր՝ Անկախության հանրաքվեն։ Կենտրոնը եւ Ադրբեջանը բացահայտ ագրեսիայի դիմեցին՝ հստակ (եւ փաստաթղթերով ապացուցված) նպատակ ունենալով բռնի տեղահանել Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչությանը։ 1991 թ. ապրիլի վերջին սկսված «Կոլցո» լայնածավալ ռազմական գործողության հետեւանքով կորսվեցին ԼՂԻՄ -ին սահմանակից հայկական Գետաշեն ու Մարտունաշեն գյուղերը, գյուղեր դատարկվեցին նաեւ Լեռնային Ղարաբաղում, եղան տասնյակ մարդկային զոհեր։ Գործադրելով ինքնապաշտպանական բոլոր միջոցառումները, բայց նաեւ առաջին տեղում դնելով ակտիվ եւ եռանդուն քաղաքական պայքարը եւ դիվանագիտական աշխատանքը, հնարավոր եղավ լուծել երկու անլուծելի թվացող խնդիր. Խուսափել Կենտրոնի հետ բացահայտ առճակատումից, ինչպես նաեւ՝ կանխել Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության տեղահանման նրա ծրագիրը։ Կորսված տարածքների մեծ մասը հետագայում հետ բերվեց։
Քաղաքականապես գրագետ քայլերի եւ վճռականության շնորհիվ Մոսկվայի հետ հարաբերությունները հետեւողականորեն որակական փոփոխություններ էին կրում եւ վերաճում գործընկերայինի։ Տպավորիչ ուԻնքնիշխանության եւ ժողովրդավարական չափանիշների հաստատման, տնտեսությունը ազատ շուկայական հարաբերությունների հիմքի վրա տեղափոխելու հետեւողական եւ տպավորիչ քայլերը հնարավորություն էին տալիս նաեւ արդյունավետ արտաքին քաղաքականություն վարելու, միջազգային ասպարեզ դուրս գալու համար։ Լեւոն Տեր- Պետրոսյանի իրականացրած եռանդուն արտաքին քաղաքականությամբ Հայաստանը, որպես պետական ինքնուրույն միավոր, քայլ առ քայլ ընդունվում էր Արեւմուտքի կողմից։ Նա անսխալ էր տեսնում քաղաքական իրավիճակների անատոմիան, գործընթացների էությունն ու ուղղությունը։ Աշխարհաքաղաքական զարգացումները ճշգրիտ կռահելու եւ կառուցողական դիրքերից դրանց նպաստելու առավելագույն ջանքեր գործադրելու շնորհիվ Հայաստանի ղեկավարի քաղաքական կշիռն ու հեղինակությունը աճում էր նաեւ միջազգային ասպարեզում։ Առաջինն արժանանալով բարձր մակարդակի ընդունելությունների՝ տեւական մի շրջան Հայաստանի ղեկավարը միջազգային ասպարեզում, ըստ էության, հանդես էր գալիս որպես անկախության ուղին բռնած հանրապետությունների պատվիրակ։ 1990-91թթ. ԱՄՆ-ի Նախագահ Ջորջ Բուշի եւ Ֆրանսիայի Նախագահ Ֆրանսուա Միտերանի, տարբեր երկրների ղեկավարների ու դեսպանների հետ հանդիպումների ժամանակ նա հետեւողականորեն փորձում էր համոզել, որ ԽՍՀՄ-ը դատապարտված է, եւ Արեւմուտքը պետք է անմիջական գործընկերային հարաբերություններ սկսի հաստատել անկախության ուղին բռնած հանրապետությունների հետ։ Արեւմտյան երկրների ղեկավարները երկար ժամանակ տատանվում, դիմադրում էին, մինչեւ որ, արդեն ակնհայտ իրողությունների դեմ հանդիման, հենց այդպես էլ անում էին։
Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի կանխատեսումը ճշգրիտ էր նաեւ ԽՍՀՄ անվտանգ փլուզման ձեւի հարցում։ Այս դեպքում այն ոչ թե կանխատեսում, այլ ծրագիր էր, այն միակ բանական ուղու մատնանշումը, որով կայսրության փլուզումը կարելի էր դարձնել քաղաքակիրթ, ԽՍՀՄ ժողովուրդների
Եւ այդուամենայնիվ, նա հավաքեց ավելի քան 83% ձայն։ Երկրորդ տեղն զբաղեցնող Պ. Հայրիկյանը՝ 7%, Սոս Սարգսյանը (սիրված դերասանի իր համարումով, դաշնակցության «համբավով» եւ վերջինիս տրամադրած՝ այդ տարիների համար հսկայական ֆինանսական ժանդակությամբ հանդերձ) Հայրիկյանին զիջեց երկու անգամ։ Ընտրության արդյունքներն ու օրինականությունը որեւէ կերպ եւ որեւէ մեկի կողմից չվիճարկվեց։ Անգամ Պ. Հայրիկյանը այն յուրօրինակ ձեւով վավերացրեց՝ սեւ դրոշներով կազմակերպած սգո զավեշտական ցույցով։
Ճիշտ չի լինի ասել, թե Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի նկատմամբ այդ վստահությունը միայն շարժման տարիներից եկած իներցիայի արդյունքն էր։ Ընդհակառակը՝ արդեն շուրջ 14 ամիս նա հանրապետության ղեկավարն էր, հասարակության աչքում՝ կատարված ամեն ինչի պատասխանատուն։ Սա փաստորեն հենց այն միջին ժամանակամիջոցն էր, որ այլ հանրապետություններում բավարար էր եղել նոր իշխանությունների ղեկավարների վարկաբեկման եւ քաղաքական ասպարեզից դուրս մղման համար։ Հայաստանում պատկերը ճիշտ հակառակն էր։ Այդ վստահությունը Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը վաստակել էր արդեն ոչ թե որպես համաժողովրդական շարժման առաջնորդ եւ ժողովրդական տրիբուն, այլ որպես երկրի ղեկավար, որպես պետական գործիչ՝ իր ավելի քան մեկ տարվա իրական, գործնական աշխատանքի արդյունքով, որ անհնար էր չնկատել ու չգնահատել։
Պետականության ապահով հիմնարկեք
Մինչդեռ հետագայում որեւէ մեկի մտքում երբեւէ հարց չառաջացավ. ինչպե՞ս է, որ գտնվելով ելակետային ամենաաննպաստ պայմաններում, փաստորեն բոլոր չափորոշիչներով մի քանի անգամ զիջելով Ադրբեջանին, կարողացանք նրա նկատմամբ հասնել այն առավելությանը, ինչն արձանագրվեց 1994-ի զինադադարով եւ առկա էր մինչեւ 1998-ը։ Այդ ընթացքում կատարեցինք ամենաարմատական ու ամենադժվար վերափոխումները եւ կարողացանք ճանաչվել որպես ժողովրդավարական երկիր։ Ո՞րն է եղել հաջողությունների հասնելու այդ մեխանիզմն ու գրավականը…
Թերեւս դեռ «Ղարաբաղ» կոմիտեի շրջանից ունեցած փորձից օգտվելով՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը միշտ մեծ տեղ էր տալիս ղեկավարման կոլեգիալության սկզբունքին։ Նա անհրաժեշտ էր համարում մինչեւ որոշում ընդունելը լսել բոլորին, ամեն տեղ՝ Գերագույն խորհրդում, նրա Նախագահությունում, կառավարությունում, Անվտանգության խորհրդում, միջազգային տարբեր վեհաժողովներում Հայաստանը ներկայացնող պետական պատվիրակություններում, Սահմանադրական հանձնաժողովում, ՀՀՇ վարչությունում։ Կարեւորագույն հարցերը քննարկվում էին անբռնազբոս, երկարատեւ, համբերատար, բոլոր մանրամասներով։ Քննարկման մասնակից էր դարձվում խնդրին տեղյակ եւ առնչվող ամեն ոք։ Ամեն մեկն ուներ ազատ արտահայտվելու ոչ միայն հնարավորություն, այլեւ պարտավորություն։ Գիտնականից, հետազոտողից քաղաքական գործչին անցած լայնախոհությունը, մանրուքներով չտարվելու, գլխավորը երկրորդականից զատելու ունակությունը օգնում էր գտնելու հարցերի լուծման առավել ճիշտ տարբերակը։ Հաճախ այն կարող էր չհամընկնել հայտնված կարծիքներից եւ առաջարկված լուծումներից եւ ոչ մեկին, սակայն, որպես կանոն, ամենապարզն էր եւ համոզում էր բոլորին։ Այս աշխատաոճի մաս էր կազմում նաեւ պետության բոլոր կառույցների եւ պաշտոնյաների համար օրենսդրությամբ նախատեսված իրավունքների եւ իրավասությունների իրակաՍակայն սա պայմանների միայն մի մասն էր՝ խնդիրների արդյունավետ լուծումներն ապահովելու համար։ Կարեւորագույն հանգամանք էր քաղաքական թիմի որակը, որի կորիզն առանցքային պաշտոններ էր ստանձնել։ Պետականության կառուցման կարեւորագույն բնագավառները ղեկավարող պաշտոնյաներն ունեին անհրաժեշտ ունակություններ, նրանք լիակատար կարողանում էին օգտվել օրենքով նախատեսված իրենց բոլոր իրավասություններից, ըստ այդմ էլ՝ ունեին նաեւ քաղաքական պատասխանատվություն, ինչը ապահովում էր աշխատանքի արդյունավետությունը եւ ընդհանուր ներդաշնակությունը։ Նկատի ունենք մասնավորապես օրենսդիր մարմինը, կառավարությունը, պաշտպանությունը եւ ներքին գործերը։ Այս հիմնասյուների վրա էր առաջին հերթին հենվում ու կառուցվում պետությունը։
Առաջին Գերագույն խորհուրդը շեշտված յուրահատկություններ ուներ։ Յուրահատկություններից մեկը՝ պարզապես երբեւէ օրենսդիր մարմնի նախադեպը չունենալը, օրենսդրական աշխատանքի ավանդույթի իսպառ բացակայությունն էր։ Կոմունիստական շրջանի նույնանուն մարմինն իր ե՛ւ կազմով (մասամբ՝ կուսակցական նոմենկլատուրա, մասամբ՝ կթվորներ, հովիվներ, բանվորներ), ե՛ւ աշխատանքի մեթոդներով (միաձայն դակում էր կուսակցական մարմիններում գրված օրենքները եւ որոշումները) շատ հեռու էր եղել իրական օրենսդիր մարմին լինելուց եւ չէր կարող այդօրինակ դրական որեւէ ավանդույթ փոխանցել։ Գեթ սկզբնական շրջանում պատգամավորների մեծագույն մասը հեռու էր ոչ միայն օրենսդրական աշխատանքը պատկերացնելուց, այլեւ իրենց իրավունքներն ու պարտականությունները ճանաչելուց։ Գերագույն խորհրդի նախագահ Բաբկեն Արարքցյանից տիտանական համբերությունից սկսած մինչեւ մանկավարժական հմտություններ ու նրբանկատություն էր պահանջվում այս, ըստ էության ամենադժվարին օղակը ղեկավարելու, այն իր գործառույթին բերելու, բնական, նաեւ արհեստածին հակասություններն ու հակամարտությունները հարթելու, իշխանության թեւերի միջեւ լիազորությունների համար վտանգավոր պայքարը կանխելու, անհրաժեշտ եւ որակյալ օրենսդրական արտադրանքն ապահովելու համար։
Կառավարությունը, որպես ՀՀՇ-ի քաղաքական ծրագիրն իրականացնող գործադիր մարմին, որոշ խարխափումներից հետո վերջնականապես իր դեմքը գտավ Հրանտ Բագրատյանի օրոք։ Կենսապահովման, ռազմաճաՊաշտպանության եւ բանակի կազմավորման խնդիրը դրված էր Վազգեն Սարգսյանի վրա։ Նախորդ տարիներին ինքնապաշտպանական ջոկատների զանգվածային առաջացումը մի կողմից, թվում էր, դրական նախադրյալ էր ստեղծել խնդրի լուծման համար, մյուս կողմից սակայն ավելի մեծ խնդիրներ առաջացրել։ Ֆիդայականության, ավելի հաճախ՝ կեղծ-ֆիդայականության որոշակի հատկանիշներ որդեգրած այդ ջոկատներից եւ զորակոչով հավաքած նորակոչիկներից կանոնավոր բանակ ստեղծելը պարզագույն խնդիրներից չէր։ Մանավանդ, որ դրա հետ միասին շարունակվում էին պատերազմական գործողությունները Ղարաբաղում եւ Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններում։
Կենսականորեն անհրաժեշտ էր ապահովել հասարակական կարգը եւ օրինականությունը։ Կոմունիստական իշխանության մայրամուտին, ոչ առանց հեռահար հաշվարկի, բազմաքանակ զենք էր անցել տարբեր մարդկանց, այդ թվում նաեւ հանցագործ տարրերի ձեռքը։ Ոմանց համար «ֆիդայությունը» դարձել էր արհեստ ու զբաղմունք՝ Երեւանի փողոցներում եւ հանրապետության ճանապարհներին։ Բացահայտ կողոպուտը դարձել էր այդ խմբերից շատերի հիմնական գործը։ Գիշերները, երբեմն նաեւ ցերեկները, քաղաքի փողոցներում ու արվարձաններում կրակոցներ էին հնչում։ Լինում էին նաեւ մարդկային զոհեր։Կրիմինալը սպառնում էր դառնալ երկրի փաստական տերը։ Ոստիկանությունը, Շարժման տարիներից ի վեր բարոյալքված, անհուսալիորեն անզոր էր թվում հասարակական կարգի պահպանության իր գործառույթն իրականացնելու համար։ Վանո Սիրադեղյանի համառ ջանքերի եւ կտրուկ միջոցառումների շնորհիվ կարճ ժամանակում իրավիճակը կարգավորվեց։Էներգետիկ բնագավառում կատարված արմատական բարեփոխումների շնորհիվ, արդեն 1996 թվականից՝ ռազմական լայնածավալ բախման սառեցումից կարճ ժամանակ անց, հնարավոր եղավ ապահովել շուրջօրյա էլեկտրամատակարարում (ինչին առ այսօր շատերը, օրինակ՝ հարեւան Վրաստանը, դեռ չեն հասել)։ Որպես տնտեսական աշխուժացման եւ ապագայի հեռանկարի ապացույց վկայում էր այն փաստը, որ սկսեցին արագորեն աճել անշարժ գույքի գները։ Արտագաղթի տեմպերը դանդաղեցին, իսկ 1996–97 թթ. վերադարձողների թիվն արդեն գերազանցում էր արտագաղթողների թվին։ Վերջնական խաղաղության հաստատումը այս եւ մյուս դրական գործընթացները դարձնելու էր անշրջելի։
Լեռնային Ղարաբաղի հարցում
Տարածված թյուր պատկերացում կա, թե Նախագահի՝ Լեռնային Ղարաբաղի հարցի խաղաղ կարգավորման 1997թ. աշնանը պաշտպանած ծրագիրն անակնկալ էր, ուստիեւ նրա քաղաքական թիմի մի քանի առանցքային անդամներ ընդդիմացան եւ ընդվզեցին։
Իրականությունը ճիշտ հակառակն է, տրամագծորե՛ն հակառակը։ Անակնկալը, ոչ թե հակամարտությունը կարգավորելու՝ Հանրապետության Հիմնադիր-նախագահի ծրագիրն ու այն իրականացնելու վճռականությունն էր, այլ նրա քաղաքական թիմի այդ մի քանի անդամների անսպասելի ընդդիմացումն ու դրսեւորած վարքագիծը։
Լեռնային Ղարաբաղի հարցը միշտ եղել էր Նախագահի առաջին եւ ամենակարեւոր խնդիրը։ Սակայն ռազմական առճակատումից ու պատերազմից ուսափելու եւ խնդիրը փոխզիջումների հիման վրա քաղաքական ճանապարհով օր առաջ կարգավորելու իրական ձգտումն է հենց այն կենտրոնական առանցքային գիծը, որ նրա իշխանության ողջ ընթացքում՝ սկզբից մինչեւ վերջ, անընդհատ եւ բոլորի համար տեսանելի անցնում էր Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի քաղաքականության միջով։ Դա կարելի է ցույց տալ տասԱրդեն 1990 թ. սեպտեմբերին, հանրապետության ղեկավարի պարտականություններն ստանձնելուց ընդամենը մեկ ամիս անց, Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն արձանագրում էր, որ Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծման համար կարող է լինել երկու հնարավոր ռազմավարություն՝ առճակատման եւ փոխզիջումների։ Նա չէր ժխտում, որ մինչ այդ առճակատման ռազմավարությունը լուրջ հաջողությունների հանգեցրել է, սակայն համարում էր, որ նոր իրողությունների պայմաններում այն այլեւս իրեն սպառել է, որ նույն կերպ շարունակելն այլեւս նոր արդյունքներ չի բերի։ Եւ առաջարկում էր փորձարկել երկրորդ՝ դիվանագիտական ճանապարհով խնդիրը կարգավորելու ճանապարհը. «Առճակատման փուլին, երբ կողմերը տեսնում են, որ այն հանգեցնում է ճգնաժամի, բոլոր նմանատիպ հակամարտությունների դեպքում, հետեւում է մի նոր ռազմավարություն՝ համաձայնության եզրերի որոնում։ Դա միանգամայն բնական է քաղաքականության մեջ» (տե՛ս էջ 137)։Եւ համոզված առաջարկում էր որոշակի ծրագիր ու քայլեր։ Խոսքն, անշուշտ, Լեռնային Ղարաբաղի խնդրից նահանջելուն չէր վերաբերում, այլ նրա լուծման նոր մեթոդներ եւ նոր ուղիներ փնտրելուն։ Նա համարում էր, որ դա է ճիշտ ու հեռանկարային ճանապարհը։ Իսկ խնդիրը մնում էր նույնը՝ Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության՝ իր հողում խաղաղ ու անվտանգ ապրելու ու ազատ զարգանալու հնարավորության եւ երաշխիքների ապահովումը. «Մեզ համար այսօր ամենակարեւորն այն է, որպեսզի կարողանանք ապահովել արցախահայության գոյությունն Արցախում» (տե՛ս էջ 121)։
1992 թվականին, երբ դեռ անհայտ էր, թե ընթացող պատերազմում ո՞ւմ կուղեկցեն վերջնական հաջողությունները, Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը ոչ միայն հրապարակավ շարունակում էր պաշտպանել փոխզիջումների հիման վրա խնդրի խաղաղ ճանապարհով կարգավորման սկզբունքը, այլեւ արդեն վերջնական եզրակացության էր եկել դրա իրականացման մեթոդաբանության հարցում, համարելով, որ դա հնարավոր է փուլային տարբերակով. «Դուք գիտեք, աշխարհում նմանատիպ բազմաթիվ հարցեր կան, որոնց շուրջ բանակցությունները նույնիսկ տասնյակ տարիներ են տեւում։ Գլխավորն այսօր Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության անվտանգության ապահովումն է եւ Լեռնային Ղարաբաղի՝ որպես տնտեսական-քաղաքական միավորի, նորմալ կենսագործունեությունը։ Եթե սրանք ապահովվեն, մնացածԸնթերցողի համար ամենեւին դժվար չէ նկատել, որ հայտնի «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն. լրջանալու պահը» հոդվածի հիմնական կոնցեպցիան, որ, իբր, անակնկալի բերեց շատերին, երբեմն ընդհուպ բառացի, համընկնում է բերված քաղվածքներին. «Ղարաբաղի հարցի լուծման միակ տարբերակը փոխզիջումն է, որը նշանակում է ոչ թե մի կողմի հաղթանակ եւ մյուսի պարտություն, այլ հակամարտության հագեցման վիճակում ձեռքբերված հնարավոր համաձայնություն» (տե՛ս էջ 627–628)։ Եւ եթե 1990 թվականից ի վեր հնարավոր չեղավ իրականացնել փոխզիջումների հիման վրա խնդրի խաղաղ, քաղաքական կարգավորումը, եւ առճակատումը շարունակվեց, ապա՝ միայն Ադրբեջանի չկամության, անիրատեսության, քաղաքական սխալ հաշվարկների, ռազմական ճանապարհին նախապատվություն տալու պատճառով։ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը սկզբից եւեթ չէր բացառում նաեւ այսպիսի ընթացքը, սակայն ոչ թե որպես խնդիրը լուծելու, այլ՝ հակառակ կողմին բանակցությունների սեղանի շուրջ նստեցնելու միջոց։
Չմտնելով հայտնի դեպքերի մանրամասների մեջ, արձանագրենք, որ զինական հաջողություններից հետո, 1994 թ. գարնանը ազատագրված էր1998 թվականից ի վեր արմատապես փոխվեց Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի փիլիսոփայությունը։ Այն տեղափոխվեց «հայ ավանդական քաղաքական մտքի»՝ պատմական իրավունքի, պահանջատիրության հարթություն, հռչակվեց «Հայ Դատի» մաս, ինչի հետեւանքով հետագա տարիներին արձանագրվեցին հետեւյալ կանխատեսելի կորուստները.
ա) փաստորեն ինքնակամ կորցրեցինք Լեռնային Ղարաբաղի՝ որպես հակամարտության եւ բանակցային կողմի, դժվարությամբ ձեռք բերված կարգավիճակը (հիմա ապարդյուն փորձում են այն վերականգնել),
բ) Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրն ինքնորոշվող սուբյեկտի հարցից միջազգային հանրության համար վերածվեց վիճելի տարածքի պարզունակ հարցի (իսկ դրա լուծման բանալին տարածքային ամբողջականության պահպանման սկզբունքն է),
գ) Հայաստանին ստիպեցին ստորագրել միջազգային կարեւորագույն փաստաթուղթ՝ Ստամբուլի «Խարտիան», որ ըստ էության նշանակում էր նաեւ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչում (իսկ դա կարող է կանխորոշել Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակը Ադրբեջանի կազմում),
դ) անխոհեմաբար, ժամանակ շահելու համար, բանակցությունների սեղանին դրվեց Մեղրիի հարցը (որը հետ վերցնելու համար արդեն ինչ-որ համարժեքով ստիպված պետք է լինենք փոխհատուցել),ե) Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ «տեղական զինված կազմավորումների» կողմից զբաղեցված տարածքները սկսեցին դիտվել որպես «Հայաստանի կողմից» գրավված տարածքներ (եւ դրանով իսկ կորցրեցին բանակցություններում հաղթաթուղթ լինելու իրենց հատկանիշը),
զ) տնտեսական զարգացման տեմպերով եւ ընդհանուր պոտենցիալով էականորեն հետ մնացինք Ադրբեջանից (իսկ հավասարազորությունը կարեւոր փաստարկ էր բանակցություններում),
է) միջազգային զանազան փաստաթղթերում եւ բարձր պաշտոնյաների բառապաշարում Հայաստանի համար սկսեցին օգտագործվել եւ սովորական դառնալ «օկուպանտ» եւ «ագրեսոր» որակումները (իսկ դրանք որոշակի մտայնություն են արտահայտում)։
Իրատեսությունը որպես հաջողությունների հիմնական գրավական
Հայոց պատմության որեւէ շրջանում, եթե իջնելու չլինենք նրա հեռավոր խորքերը, դժվար է առանձնացնել որեւէ տասնամյակ, որը միաժամանակ պարունակի 1988–1998 թթ. Հետեւյալ հատկանիշները. այդքան հարուստ ու հագեցած լինի իրադարձություններով, այդքան համընդգրկուն ու տեւական լինի ժողովրդական զանգվածի մասնակցությունն ու դերակատարությունը քաղաքական գործընթացներում, այդքան արդյունավետ լինի ձեռքբերումների առումով։
Ինչո՞ւմ էր հաջողությունների գաղտնիքը։
Ազգի, ժողովրդի գոյատեւման ու հարատեւման ապահովումը հենվում է երեք հիմնական պայմանների վրա։ Առաջինը միշտ էլ նրա մեջ առկա որոշակի ներուժն է, որն անհրաժեշտության դեպքում ու ճակատագրական պահերին կարող է արթնանալ ու գործի դրվել։ Միշտ չէ, սակայն, որ պատմության ընթացքում առկա է լինում երկրորդ պայմանը՝ հարմար, նպաստավոր իրավիճակներ, երբ այդ ներուժը գործի դնելով կարելի է դրական արդյունքների հասնել։ Այս երկուսն ըստ էության կարելի է համարել նաեւ օբյեկտիվ պայմաններ։ Սակայն դրանք ո՛չ երկուսը միասին, ո՛չ, առավել եւս, դրանցից յուրաքանչյուրն առանձին, բավարար չեն դրական արդյունքների հասնելու համար։ Անհրաժեշտ է երրորդ՝ սուբյեկտիվ պայմանը. հարմար կամ նպաստավոր պահին ազգի ներուժը գործի դնելու, քաղաքականՀաջողությունների հասնելու համար այս երեք անհրաժեշտ պայմաններն էին, որ միաժամանակ առկա էին մի ամբողջ տասնամյակ՝ 1988-ից ի վեր, ու այդտե՛ղ պետք է փնտրել հաջողությունների գաղտնիքը։ Այդ պայմաններից նորը եւ կարեւորագույնը, այնուամենայնիվ, երրորդն էր՝ սուբյեկտիվը, իրատես քաղաքական մտքի առկայությունը։ Դրանով էր տարբերվում «Ղարաբաղյան շարժման Հայաստանի կոմիտեն» Շարժման առաջին երեք ամիսների ղեկավարությունից։ Դրա շնորհիվ էր, որ հնարավոր եղավ ապահովել Շարժման ու պայքարի շարունակականությունը։ Այո՛, իրատես քաղաքական մտքի առկայության պայմանն ապահովելու հատկանիշով է, որ Շարժումը, ապա նրա քաղաքական իշխանությունը հակադրվում էին պատմական անցյալին։ Ուստի եւ դրանում էր, ինչպես ճշգրիտ նկատում է Հանրապետության Նախագահը, առարկայացել նույն այդ տասնամյակի ներքաղաքական գաղափարական պայքարը. «Իսկ դաշնակների հետ մեր գաղափարական տարբերությունն այն էր, որ նոր շարժումը Հայոց պատմության մեջ առաջին անգամ, իրոք, որոշել էր իրատեսորեն նայել իրականությանը. մենք մեզնից ի՞նչ ենք ներկայացնում, ո՞ւմ հետ գործ ունենք, ինչպիսի՞ն են մեր ուժերը եւ ովքե՞ր են մեր հարեւանները» (տե՛ս էջ 299)։
Իրատես քաղաքական մտքի երկարամյա բացակայությունը ու, դրան հակառակ՝ «քաղաքական ռոմանտիզմի» նույնքան երկարամյա գերիշխանությունը, բնականաբար, որոշակիորեն ազդել էին հասարակական պատկերացումների վրա։ Ըստ այդմ՝ քաղաքական գործիչը պետք է միայն ժողովրդի ծանր անցյալից, պատմական իրավունքից ու սեփական հայրենասիրությունից խոսի, հողեր պահանջի, վրեժի, կենաց ու մահվան կռվի, մահապարտ դառնալու կոչ անի։ Եւ ազդել էր այնքան, որ առավելապաշտաԼեւոն Տեր-Պետրոսյանը սենտիմենտալ չէ, զերծ է նախապաշարումներից, սառնասիրտ։ Նրա համար իրատես քաղաքականության սկզբունքն ակնհայտորեն եղել է ամենակարեւորը, որին նա երբեւէ չի դավաճանել։ Նրա քաղաքական կենսագրության մեջ այս հիմքի վրա բազմաթիվ համարձակ ու արդյունավետ քայլեր կարելի է հիշել ինչպես Շարժման տարիներից, այնպես էլ իշխանության շրջանից՝ թե՛ ներքին, թե՛ արտաքին քաղաքականության մեջ։ Նրան հաջողվեց ստեղծել հայ–ռուսական եւ հայ–իրանական փոխշահավետ հարաբերություններ եւ դա ծառայեցնել Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգության ապահովմանը։ Հայ–ռուսական զինական դաշինքը եւ հարաբերությունները (ինչի մասին այդքան շատ է խոսվում վերջին 300 տարվա համար) առաջին անգամ նրա շնորհիվ ու նրա ղեկավարման տարիներին է, որ իրական բովանդակություն ձեռք բերեցին՝ ժողովրդի եւ պետության, ստորակայի ու գերակայի հարաբերություններից վերածվելով երկու հավասարազոր պետական սուբյեկտների միջեւ գործընկերային հարաբերության։
Քաղաքական հաշվարկի ու քաղաքական կանխատեսման արվեստի տիրապետման շնորհիվ նրա կանխատեսումները ճշգրիտ էին եւ քննություն էին բռնում նաեւ միջազգային ու աշխարհաքաղաքական հարցերում։ Այսպես, 1991 թ. օգոստոսյան «պուտչի» տապալումից անմիջապես հետո, երբ շատերը, եւ ոչ միայն ԽՍՀՄ-ում, դեռ վերջնական էին կողմնորոշվում, Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի նախագահը միակն էր,Ամենաարմատական ժողովրդավարական շարժման առաջնորդին, այդ ընթացքում վեց ամիս խորհրդային բանտերում արգելափակված գործչին, հստակ ու հաստատակամորեն անկախության ուղի որդեգրած երկրի նորընծա ղեկավարին կարծես թե ավելի բնական կլիներ շատերի նման տեսնել ցնծության մեջ՝ ԽՍՀՄ փլուզման արդեն տեսանելի հեռանկարի մասին խոսելիս։ Սակայն բոլորովին այլ էր Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի՝ իրատեսության սկզբունքին խարսխված մեկնակետը, ըստ այդմ՝ նաեւ մտահոգությունը. «Մեզանից այսօր միայն մեկ բան է կախված, եւ ոչ միայն մեզանից, այլեւ Խորհրդային Միության բոլոր ժողովուրդներից ու համայն մարդկությունից՝ որքան հնարավոր է անարյուն, անցավ դարձնել այդ փլուզումը, անարյուն, խաղաղ դարձնել անցումը դեպի մի նոր վարչակարգ։ Եւ Արեւելյան Եւրոպայի երկրների փորձը վստահություն է ներշնչում, որ դա հնարավոր է, որ խորհրդային ղեկավարներն ու նաեւ հանրապետությունները կդրսեւորեն այնքան հանդուրժողականություն եւ գիտակցություն, որ գործը չեն հասցնի լուրջ առճակատման եւ խոշոր ցնցումների» (տե՛ս էջ 143)։ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, որպես Հայաստանի Հանրապետության ղեկավար եւ ԽՍՀՄ Ֆեդերացիայի խորհրդի անդամ, այն լայնախոհ գործիչներից էր, որոնց առավելագույն ջանքերի շնորհիվ ԽՍՀՄ փլուզումն ընթացավ հենց այս՝ անվտանգ,անարյուն, խաղաղ ճանապարհով։
Հայաստանն իր անկախությունը նվաճեց եւ միջազգային հանրության ընտանիք մտավ արդեն որոշակիորեն ձեւավորված դրական վարկանիշով, բայց նաեւ ներքին ու արտաքին քաղաքական ծանրագույն խնդիրներով։ Եւս մի քանի տարի, եւ այդ խնդիրները հիմնականում լուծված էին։ Իսկ այն հարցադրումը, թե՝ ինչպե՞ս եղավ, որ նյութական, մարդկային, դաշնակիցների եւ այլ ռեսուրսների առումով էականորեն զիջելով հակառակորդին, գտնվելով շրջափակման մեջ ու աղետի գոտու բեռի տակ, առարկայացան հայտնի հաջողություններն ու հաղթանակները, ունի հետեւյալ պատասխաՈրպես ամփոփում ասենք հետեւյալը. համաշխարհային քաղաքական մտքի պատմության մեջ նորություն չէին ո՛չ իրատեսության սկզբունքը, ո՛չ իրատես քաղաքականությունը, ո՛չ սեփական ուժերին ապավինելու սկզբունքը, ո՛չ քաղաքական հաշվարկի կարեւորության գիտակցումը եւ այլն։ Ավելին՝ դրանք նորություն չէին նաեւ հայ քաղաքական մտքի պատմության մեջ, այն տարբերությամբ սակայն, որ դրսեւորվել էին միայն անհատ գործիչների մոտ ու որոշ պատմաբանների աշխատություններում եւ, տեղի տալով հասարակության կարծրացած պատկերացումների պատնեշին, չէին դրվել գործնական քաղաքականության հիմքում։
Շարժման, նրա քաղաքական կառույցի եւ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ամենամեծ խիզախումն այդ պատնեշի հաղթահարումն էր։
Նախագահը եւ իր ընդդիմությունը
Անկախության նվաճման, պետականության կայացման եւ Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգության ապահովման խնդիրների բարեհաջող լուծումը հնարավոր դարձավ նաեւ նոր իշխանության բազմաբնույթ ընդդիմության նկատմամբ ճիշտ վերաբերմունքի շնորհիվ։ Այդ վերաբերմունքի առաջին հատկանիշը, թերեւս, ողջամիտ հանդուրժողականությունն էր, որ գալիս էր առաջին հերթին Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի լայնախոհությունից։ Նա տեղի չտվեց ընտրություններում հաղթած, իր իսկ ղեկավարած քաղաքական ուժի՝ ՀՀՇ-ի բնական ու հասկանալի ձգտմանը՝ զբաղեցնել բոլոր պետական պաշտոնները։ Նրա օրոք կազմված կառավարություններում եւ այլ պետական պաշտոններում, ըստ իրենց մասնագիտական կարողությունների եւ ունակությունների, լայնորեն ներկայացված էին ինչպես անկուսակցականներ, այնպես էլ իշխանությունը կորցրած կոմկուսի նոմենկլատուրայի բազՆրա վերաբերմունքը ընդդիմության նկատմամբ երբեք թշնամանքի չվերածվեց, անկախ այն բանից, թե հաճախ պայքարի ինչպիսի անընդունելի ձեւերի էր դիմում վերջինս։ Հանրապետության Նախագահը հարցերն ու հարցադրումները կարողանում էր տեղափոխել քաղաքական հարթություն, դրանով իսկ ստիպում, որ պայքարը մղվի այդ հարթության վրա։ Բայց այստեղ նրա ընդդիմությունը պարտվում էր, ուստի իր հերթին խուսափում էր նմանօրինակ խնդիրների առարկայական քննարկումներից եւ դիմում հերյուրանքների, խեղաթյուրումների, ասեկոսեների տարածման, վերագրումների, ակնհայտ իրողությունների կեղծման, պիտակավորումների ու նմանօրինակ այլ միջոցների։ Բոլոր հրապարակներն ու փողոցները նրանց առջեւ մինչեւ վերջ բաց մնացին երթերի ու հանրահավաքների համար, նույնիսկ պատերազմի ամենածանր շրջանում այդ իրավունքը չսահմանափակվեց։ Ազատ էր մամուլը, ռադիոն ու հեռուստատեսությունը, խորհրդարանի նիստերն ուղիղ հեռարձակվում էին։ Եւ ընդդիմությունն այս ամենից օգտվում էր անկաշկանդ ու անսահմանափակ՝ խեղաթյուրելով իրականությունն ու ամենաթարմ փաստերը։ Հանրապետության Նախագահը երբեմն ստիպված էր լինում անդրադառնալ. «Համոզված եմ, որ ապագա պատմաբանի համար շանթահարիչ է լինելու այն փաստը, թե պատմության կեղծարարությունից կշտացած եւ նրա դեմ ծառացած մեր հասարակությունն ինչպես է ժողովրդավարության պայմաններում հանդուրժում իր աչքի առջեւ եւ իր իսկ մասնակցությամբ տեղի ունեցող իրադարձությունների խեղաթյուրումը» (տե՛ս էջ 369)։
Բայց խեղաթյուրվում էին ոչ միայն փաստերն ու իրադարձությունները. նրա ընդդիմության կողմից լայնորեն կիրառվում էին պայքարի ամենաէժան, բայց արդյունավետ, միջոցներ։ Դրանցից էր նրա մտքերը «փոքր խմբագրումներով» ձեւափոխելը եւ հազարավոր անգամ կրկնելով տարածելը։ Օրինակ՝ այդպես առաջացավ հայտնի՝ «հարեւաններից պարտք վերցրեք ապրեք», «Հայաստանին Սահմանադրություն պետք չէ» նրան վերագրված ու լայնորեն տարածված, այսօր էլ կրկնվող, ամբաստանությունները։ ԱյդԼեւոն Տեր-Պետրոսյանի քաղաքական ընդդիմությունը միայն մի հարցում է հետեւողական. ինչպես նրա իշխանության տարիներին, այնպես էլ դրանից հետո, նա, ըստ էության, նույն մեթոդներով ու նույն եռանդով շարունակում է իր պայքարը պետության Հիմնադիր-նախագահի, իրատեսության վրա խարսխված նրա քաղաքական ուղեգծի դեմ։
Որպես պետական գործիչ
Իշխանության հասնելու, անգամ տեւական շրջան իշխանությունը պահելու համար պարտադիր չէ պետական գործչի հատկանիշներ ունենալ։ Բարենպաստ հանգամանքների բերումով դա կարող է հաջողել ամեն մի գործիչ, անգամ՝ պարզապես քաղաքականությամբ զբաղվող պարզ մի բախտախույզ։ Այլ հարց է՝ թե երկրի համար ինչպիսին են լինում ամեն գնով իշխանությանը տիրանալու եւ այն իր ձեռքում պահելու հետեւանքներն ու արդյունքները։
Պետական գործիչ լինելու համար անհրաժեշտ է օժտված լինել իրական առաջնորդի հատկանիշներով։ Ոչ թե հոսանքի ուղղությունը նկատողի, նրաՔաղաքական գործիչներին սովորաբար մեղադրում են այն բանի մեջ, որ նրանք, շահելու համար հասարակության համակրանքը, անիրականանալի խոստումներ են տալիս, այլ խոսքով՝ փաստորեն խաբում մարդկանց։ Մինչդեռ ժամանակին Լեւոն Տեր-Պետրոսյանին ուղղված մեղադրանքներից մեկն էլ այն էր, որ նա խուսափում էր նման խոստումներից։ Բայց դա նրա համար կարեւոր սկզբունք էր ընդհանրապես. «…ես միանգամայն հեռու եմ մեր ժողովրդին հրաշքներ խոստանալու անհեթեթ մտքից։ Ես երբեւէ սովորություն չեմ ունեցել դատարկ խոստումներ տալ եւ այսուհետեւ էլ պատասխանատվության խորին զգացումով կտրականապես հրաժարվում եմ խոստումներից, հրաշքների գուշակումից։ Ես մշտապես ձգտել եմ իմ եւ ժողովրդի առջեւ դնել թեկուզ փոքր, բայց միանգամայն իրականանալի խնդիրներ» (տե՛ս էջ259)։ Իշխանությունը պահպանելու կամ ամրապնդելու համար նա երբեւէ չտրվեց ամբոխահաճ խոստումների, որոշ ումների ու գործողությունների գայթակղությանը, իսկ սոցիալական դեմագոգիան համարում էր ամենավտանգավորը. «Սոցիալական դեմագոգիան առաջին հայացքից անմեղ բան է թվում, բայց դրա հետեւանքը ֆաշիզմն է կամ անարխիան» (տե՛ս էջ 528–529)։
Որպես պետական գործիչ նա իր սկզբունքները պահպանելու եւ ծրագրերն իրականացնելու համար երբեւէ չի խորշել ամբոխահաճ տրամադրություններին ու պատկերացումներին դեմ գնալով՝ իր վարկը վտանգելուց, ինչը կարող էր նրա իշխանության տարիների բազմաթիվ դժվարին դրվագներում նաեւ հանգեցնել իշխանության կորստյան։ Ոչ միայն իրավիճակը ճիշտ գնահատելու քաղաքական հոտառություն, այլ հենց պետական գործչի խիզախություն էր անհրաժեշտ՝իշխանության գալուց ընդամենը մեկ ամիս անց հանդես գալ Լեռնային Ղարաբաղի խնդրում, թերեւս բոլորի պատկերացումներին հակադրվող, նոր ծրագրով՝ առճակատման երկուսուկեսամյա քաղաքականությունից անցում կատարել փոխզիջումների միջոցով հակամարտության խաղաղ կարգավորման քաղաքական նոր ռազմավարության, վստահ, որ դա է ճիշտ ճանապարհը. դրան հասնելու համարՀանրապետության Հիմնադիր-նախագահը հիանալի գիտակցում էր, որ թե՛ ներքին, թե՛ արտաքին քաղաքականության մեջ հաջողությունները եւ ձեռքբերումները կարող են ժամանակավոր եւ խաբուսիկ լինել, մի օր փլուզվել, եթե հասարակական պատկերացումները պետականության մասին հենվում են սխալ եւ կեղծ արժեքային համակարգի վրա։ Դարեր շարունակ պետականությունից, ուստի եւ իրական քաղաքական պատկերացումներից զուրկ ժողովրդի մեջ պարարտ հող կար այնպիսի հասկացությունների տարածման համար, ինչպես «ազգային միասնություն », «ազգային գաղափարախոսություն», «ազգային համերաշխություն» եւ այլն։ Հավակնելով քաղաքական հասկացությունների դերի, սակայն անորոշ բովանդակությամբ, դրանք միաժամանակ հակադրվում էին պետականության այն ընդունված ու սովորական հիմնադրույթներին, որոնցով առաջնորդվում ու զարգանում է ցանկացած նորմալ, քաղաքակիրթ ու բանական պետություն։
Անշուշտ, երկրի Նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը որպես քաղաքական գործիչ կարող էր նաեւ չանդրադառնալ նմանօրինակ «գաղափարական» հարցերի, անգամ երբեմն դրանցից օգտվել՝ հանուն անձնական հեղինակության բարձրացման ու իշխանության պահպանման. «Մի՞թե ես չէի կարող գիշեր-ցերեկ հայհոյել թուրքերին, ՄԱԿ-ի առջեւ բարձրացնել Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը, չեղյալ հայտարարել Կարսի պայմանագիրը, Թուրքիայից պահանջել Սեւրի դաշնագրով գծված սահմանները,Երկրի իրական ղեկավարն ու առաջնորդը՝ պետական գործիչը, իրավունք չունի հայրենասերի ու հերոսի կեցվածք ընդունել։ Երբ նա ճիշտ է ղեկավարում, իրական հայրենասեր է դառնում ու իրեն հերոս է զգում ողջ ժողովուրդը։ Իսկ երբ ղեկավարն է հայրենասիրություն խաղում ու հերոս ձեւանում՝ այդ վեհ զգացումը վերածելով քաղաքական բիզնեսի առարկայի, ժողովուրդն անխուսափելիորեն բարոյալքվում է, պարտվում է ու տապալվում։ Հայաստանի Հանրապետության Նախագահը, որ նաեւ զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն էր, երբեւէ չհավակնեց, եւ ուրիշներին էլ թույլ չտվեց, հաղթանակներն իրեն վերագրել[10]։ Ու նաեւ սրանում էր ղարաբաղյան պատերազմում մեր հաղթանակների ու հաջողությունների, չնայած ծանրագույն պայմաններին՝ ողջ ժողովրդի դրսեւորած աննախադեպ հոգեկան կորովի ու համբերության գաղտնիքը։
Հանրահայտ է կեղծ արժեքների ու կեղծ քաղաքական հասկացությունների շահարկման գայթակղությունն ու դրանից առաջացող վնասը։ ՊետաՄիայն իշխանության պահպանման հարց ունեցող Նախագահը չէր հայտարարի, որ Հայ Դատը եւ դրանից բխող պահանջատիրությունը չի կարելի դնել պետական քաղաքականության հիմքում, ինչն, իմիջիայլոց, ամենեւին չխանգարեց (ընդհակառակը՝ օգնեց), որ նրա իշխանության շրջանում հողեր ազատագրվեն, սկզբնավորվի Հայկական ցեղասպանության ճանաչումների շարքը…
Պետական գործիչ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը շատ լավ տարբերակում էր ցանկալին հնարավորից, իրատեսականը՝ երազայինից, եւ շրջափակման կապանքներից ազատվելու, հարեւանների հետ բնականոն հարաբերություններ ունենալու կենսական նշանակությունը երկրի գոյության ու զարգացման համար։
Պարզ քաղաքական գործիչը, եթե միայն իշխանությունը պահելու նպատակ ունի, կարող էր տեղի տալ «հայտնի ուժերի» եւ հասարակական տրամադրվածության առջեւ, այդպես վճռականորեն հանդես չգալ ղարաբաղյան հակամարտությունը լավագույն պահին լուծելու օգտին եւ այն ձգել մինչեւ իր իշխանության ավարտը (վերջին ութ տարիները ցույց տվեցին, որ դա ամենեւին անհնար չէր)։ Սակայն պետական գործիչ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը շատ լավ հասկանում էր (հասկանում եւ ճգնում էր բացատրել ու համոզել բոլորին), թե այդ դեպքում ինչպիսին են լինելու հետագա զարգացումները. «Կարծում եք՝ դժվա՞ր բան է ժամանակ շահելը, կարծում եք՝ ես չեմ կարող 3-4 տարի, մինչեւ իմ պաշտոնավարման ժամկետի ավարտը, պահպանել ղարաբաղյան ստատուս-քվոն։ Բայց ի՞նչ է լինելու դրանից հետո, ի՞նչ անելանելի վիճակի մեջ է հայտնվելու հաջորդ Նախագահը» (տե՛ս էջ 660)։ Ուստի նա չէր կարող իրեն թույլ տալ՝ իր իշխանությունն ապահովելով, երկիրը եւ ղարաբաղյան հիմնախնդիրն իր հաջորդին փոխանցել այնԼեւոն Տեր-Պետրոսյանը Հայաստանի Հանրապետության Հիմնադիր-նախագահն է ոչ թե առաջինը լինելու հանգամանքով, այլ՝ բառի ամենաընդգրկուն եւ համապարփակ նշանակությամբ։
Երբ նա 1988-ին դարձավ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամ, 80-ամյա հայրը դիմեց նրան. «Այդ ճանապարհն ընտրողը պետք է պատրաստ լինի գնալ մինչեւ կախաղան։ Եթե այդպես չէ, ավելի լավ է հիմա ետ կանգնես»: Չի եղել Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի քաղաքական կենսագրության մեջ որեւէ դիպված, որ նահանջ լինի այս պայմանից:
Որպես Հանրապետության Նախագահ նա երկու անգամ պաշտոնապես երդվեց Ավետարանի եւ Սահմանադրության վրա, եւ երբեք երդմնազանց ու սահմանադրախախտ չեղավ:
Դեռ 1990 թվականի մարտին նա ինքն իր առջեւ պայման դրեց. «Ով խառնվում է քաղաքականությանը՝ նա պետք է պատրաստ լինի ե՛ւ օրհնանք, ե՛ւ անեծք լսելու: Ով պատրաստվում է ազգին ծառայել՝ նա ազգից պարգեւներ ակնկալելու կամ նրանից խռովելու իրավունք չունի»: Սա Լեւոն Տեր-Պետրոսյան պետական գործչի հավատամքն էր, պարտադիր չափորոշիչը, նրա քաղաքական կենսագրության առանցքային բնութագրիչը, որ 1996-ին դարձավ նաեւ նախագահական երդման «զուտ մարդկային» մասի եզրափակիչը. «Ոչինչ չանել շնորհակալության կամ հատուցման ակնկալիքով»: Նա իշխանությունից հրաժարվեց արժանապատիվ ու անխռով՝ իր վաստակի անխոս գիտակցմամբ, դավանած ճշմարտությանը վստահ, նույն այդ սկզբունքին հավատարիմ. «Եթե արել եմինչ-որ լավ բան, չեմ ակնկալում որեւէ երախտագիտություն, չարածիս ու սխալներիս համար հայցում եմ ձեր ներողամտությունը»:ա) Հայաստանը վերականգնել է իր անկախությունը, կայացել որպես ինքնուրույն պետություն, ունեցել իր Սահմանադրությունը.
բ) Հայ ժողովուրդը տարել է զինական հաղթանակներ եւ ազատագրել Ղարաբաղը.
գ) Հայաստանում դրվել են ժողովրդավարության հիմքերը.
դ) Հայաստանը որդեգրել է ազատ շուկայական հարաբերությունները.
ե) Հայ իրականության մեջ ներդրվել ու կենսագործվել է իրատես քաղաքականության սկզբունքը։
Այս ցանկը դեռ կարող էր շարունակվել…
Այս ցանկը դեռ կարող է շարունակվել, եւ չպետք է ապավինել պատմության ինքնանպատակ գնահատականին ու մխիթարվել դրանով։ Դարաշրջանը, որ սկսվել է 1988-ից եւ անխզելիորեն կապված է իր առաջնորդի՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի անվան հետ, 1998-ին ոչ թե ավարտվել, այլ հեղաշրջման միջոցով կասեցվել է։ Հազարամյա ընդմիջումից հետո իր պետական անկախությունը նվաճած ժողովուրդը չի կարող չվերադառնալ այն արժեքներին ու սկզբունքներին, որոնք ապահովում են նրա պատմության անխաթար ընթացքն ու ապագան։ Արժեքներ եւ սկզբունքներ, որոնցով նա առաջնորդվել է մի ամբողջ տասնամյակ ու տեսել դրանց արդյունքները։ Այսինքն՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը պատմության մեջ անպայման մնալու է նաեւ իր ընտրած ճանապարհի շարունակականությամբ։
Իսկ Հայաստանի Հանրապետության Հիմնադիր-նախագահը բոլորել է ընդամենը իր 60-ամյակը, որ համարվում է պետական գործիչների սովորական միջին տարիք եւ ուժերի ծաղկման շրջան։- ↑ Վերջերս հրապարակվեց նրա «Խաչակիրները եւ հայերը» ծավալուն ուսումնասիրության առաջին ստվար հատորը, առաջիկայում կհրապարակվի նաեւ երկրորդը։
- ↑ Հուշերի մի գիրք հրապարակել է Ռաֆայել Ղազարյանը, որտեղ նա իմիջիայլոց հայտնում է, որ Կոմիտեի նիստերը նախ վարում էին հերթով, սակայն քանի որ միայն Լեւոն Տեր-Պետրոսյանին էր հաջողվում զսպել մասնակիցների «գերակտիվությունը» (բնականաբար՝ իր հեղինակության շնորհիվ), ուստի, ավելի ուշ, Կոմիտեի նիստերը հիմնականում նա էր վարում (տե՛ս Ռ. Ղազարյան, Հաշվետու եմ, Երեւան, 2003, էջ 174)։
- ↑ Անձնական ռիսկի դիմելու հատկությունը բնորոշ էր «Ղարաբաղ» կոմիտեի բոլոր անդամներին։ 1988 թ. փետրվարի 23-ի հանրահավաքում առաջին անգամ գործադուլի կոչ արեց Վազգեն Մանուկյանը։ Նույն օրը Համբարձում Գալստյանը հրապարակավ պահանջեց իշխանությունների հրաժարականը։ 1988-ի հունիսի 15-ին Օպերայի հրապարակի բազմահազարանոց հանրահավաքը խորհրդային զորքով շրջապատված Գերագույն խորհրդի նիստերի պալատ առաջնորդեց Սամսոն Ղազարյանը։ Հուլիսի 5-ին «Զվարթնոց» օդանավակայանում լարված ու չափազանց վտանգավոր իրավիճակը կարողացան հարթել Սամվել Գեւորգյանը եւ Ռաֆայել Ղազարյանը։ Նույն թվականի նոյեմբերին շինանյութերով բեռնված ավտոշարասյունը Ղարաբաղ էին առաջնորդում Բաբկեն Արարքցյանը, Վանո Սիրադեղյանը եւ Դավիթ Վարդանյանը։ Նոյեմբերին, արտակարգ դրության պայմաններում, Քյարքի գյուղը Ադրբեջանից եկած փախստականներով կարողացավ բնակեցնել Ալեքսան Հակոբյանը։ 1990 թ. հունվարին Երասխի կռիվներում հայկական ուժերի գործողությունները տեղում համակարգում էր Բաբկեն Արարքցյանը։ Նույն թվականի մայիսի 27-ին կազմակերպված սադրանքի հետեւանքով երկաթուղային կայարանում եւ Նուբարաշենում բորբոքված արյունահեղության հրդեհը կարողացան մարել Աշոտ Մանուչարյանը եւ Վազգեն Մանուկյանը։
- ↑ Ֆրանսիացի վերլուծաբանի հոդվածը տե՛ս «Լը Մոնդ» հանդես, 22հոկտեմբերի, 1988թ.:
- ↑ Թե ինչպիսի հետեւանք ունեցավ այս «լավ նախապատրաստված» քայլը, վկայում է այն ուշագրավ փաստը, որ ԳԽ պատգամավորության թեկնածու առաջադրված նույն Խուրշուդյանն ու Կապուտիկյանը ընտրություններում ստացան, համապատասխանաբար, 30 եւ 60 ձայն։ Ակներեւաբար՝ նրանք ձայներ էին կորցրել հենց այդ հրապարակումների պատճառով։
- ↑ Ի տարբերություն քաղաքական առումով ամորֆ հաջորդ իշխանության, որ զուրկ է քաղաքական հատկանիշից, հասարակության համար անհայտ է նրա անունը ու անորոշ՝ պատասխանատվության հասցեատերը։
- ↑ Այստեղ մեջբերենք դրանցից երկուսի՝ Ռ. Քոչարյանի եւ Ս. Սարգսյանի գնահատականները (1995 թ.). «Արցախի երախտագետ ժողովուրդը երբեք չի մոռանա Ձեր անձնական ներդրումը մեր հերոսական գոյապայքարում։ Մենք մեր թիկունքում միշտ զգացել ենք մայր Հայաստանի, Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունների զորակցությունը», «,Քաղաքական այս վայրիվերումներում Ձեր կեցվածքը եւ թափանցողականությունը բարդ խնդիրները հանգեցնում են ամենապարզ լուծումների։ Դուք եք մեր պետության քաղաքական հավասարակշռության լծակը… Ձեր շնորհիվ է, որ կանգնում են ազգային պետության հիմնասյուները» (ՀՀԱՆԱ, 03/09.01.1995)։
- ↑ Ցայտուն արտահայտվող այս հատկանիշը շատերի կողմից է նկատվել ու գնահատվել։ Որպես օրինակ նշենք Մոսկվայում Հայաստանի Հանրապետության ներկայացուցիչ Ֆելիքս Մամիկոնյանի մի արձանագրումը (1995 թ.). «Անցյալի Ձեր գործունեությունը, հիրավի, Ձեզ հպարտանալու իրավունք է տալիս, եւ Պատմությունն է, որ, համոզված եմ, լիուլի կփոխհատուցի Ձեզ։ Այստեղ՝ որպես ականատես կարող եմ վկայակոչել այն բախտորոշ րոպեները, երբ Ձեր վճռականությունից ու հաստատակամությունից մեծապես կախված էր մեր ժողովրդի ընտրած ուղու ճակատագիրը, եւ թե ինչպես Դուք գտնում էիք առաջին հայացքից ոչ ակնհայտ, բայց միակ հնարավոր լուծումը։ Շատերը Ձեզ հաճախ չէին հասկանում, բայց Դուք խիզախություն ունեցաք հավատարիմ մնալ Ձեր ընտրած ճանապարհին» (ՀՀԱՆԱ, 03/09.01.1995)։
- ↑ Գերագույն խորհուրդը Սահմանադրական հանձնաժողովը ստեղծեց 1990 թ. նոյեմբերի 5-ին։ Այն կազմված էր 20 անդամից, նախագահ ընտրվեց Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը։ 1994 թվականի հունիսի 16-ին ընդունված երկրորդ որոշմամբ հանձնաժողովի կազմը ընդլայնվեց խորհրդարանում արտահայտված կուսակցությունների ներկայացուցիչներով եւ համանախագահ ընտրվեց ԳԽ նախագահ Բաբկեն Արարքցյանը։
- ↑ Ճիշտ է՝ «անտեր» մնացած այս ավարի վրա հարձակվեցին եւ առ այսօր այն մեջ-մեջ են անում որեւէ վաստակ ունեցող ու չունեցող բազմաթիվ կազմակերպություններ ու անհատներ, սակայն դա արդեն իրենց բարոյականության խնդիրն է։