...նաև Սպիտակ Եղեռն/Ջավախքի «Վիշապ» քարակոթողները

Արտյուշ Սանոսյան

ՋՍՎԱԽՔԻ «ՎԻՇԱՊ» ՔԱՐԱԿՈԹՈՂՆԵՐԸ

«Բանբեր Երևանի Համալսարանի»

թիվ 2,

Երևան 1989թ.

Պատմական Հայաստանի տարածքում Գեղամա լեռներում, Սևանի ավազանում, Շիրակում, Արագածի լանջերին, Կոտայքում, Ամբերդում, Փոքր Հայքում, Վայոց Ձորում, Թոեղքում, Ջավախքում և այլուր գետերի ափերին, լճերի ավազաններում, աղբյուրների մոտ կանգնեցված են վիշապ-կոթողներ, որոնք կապվում են ջրի պաշտամունքի հետ։

«Վիշապները» 1909թ. Ն. Մառը և Յա․ Սմիռնովն առաջինը հայտնաբերեցին Գեղամա լեռներում։ Այդ քառակող և ձկնակերպ քարակոթողների մասին գրած իրենց ոաումնասիրության՝^[1] մեջ նրանք ևս տեղացիների նման այդ քարակոթողներն անվանեցին «վիշապ»։ Այնուհետեւ ուրիշ ուսումնասիրողներ նույնպես անդրադարձան Հայկական լեռնաշխարհին հատուկ այս զարմանալի հուշարձաններին։

ՄՈՒՐՋԱԽԵԹԻ ՎԻՇԱՊԱՔԱՐԵՐԸ

Ախալքալաքից 4 կմ հարավ գտնվող Մուրջախեթ գյուղի հին գերեզմանոցում վեր է խոյանում սև բազալտից պատրաստված կոթող, որի բարձրությունը մոտ 3 մետր է։ Գյուղի հայերն այն անվանում են «կաթքար», իսկ վրացիները «ձուձուս-քվա» («կուրծք-քար»)։

Այս հուշարձանն առաջին անգամ նկարագրել է հայ նշանավոր ազգագրագետ Ե. Լալայանը 1892թ.^[2], որը կրկնել է 1931թ.։ Նա համառոտ գրի է առել սրա մասին լեգենդը և դրա հետ կապված ծեսերը, այն անվանելով «կաթ-քար»։ Այս արձանին անդրադարձել է նաև Խ. Աամվելյանը (1927 և 1931թթ.), որը նույնպես անվանում է «կաթ-քար», և նա էլ Ե. Լալայանի նման այն կապում է Ֆալլուսի պաշտամունքի հետ^[3]։

Նկ․ 2․ Մուրջախեթի վիշապաքարը (լուս․՝ Վ․ Բրոյանի)

Ե. Լալայանից հետո, ինչպես այս կոթողը, այնպես էլ երկրորդը (ընկածը), նկարագրել է Ի. Ռոստոմովը (1898թ. ռուսերեն, 1901թ. վրացերեն), որը նույնպես հուշարձանները կապում է Ֆալլուսի պաշտամունքի հետ^[4]։

1909թ. վերջինիս կրկնում է Է. Թաղաիշվիլին^[5]։ Սակայն Է. Թաղաիշվիլու հրապարակած կոթողի լուսանկարը տեսնելով ակադեմիկ Յա. Ի. Սմիռնովը գտնում է, որ այնտեղ Ֆալլուս չի քանդակված, այլ իր կարծիքով հուշարձանը «վիշապ» է^[6]։ Նույն կարծիքը 1917թ. պաշտպնել է նաեւ Լոմիան, որի հետ համամիտ է նաեւ Ն. Մառը: Վերջինս գրում է. «Ախալքալակ քաղաքի մոտ Մուրջախեթ գյուղում կան կոթողներ, որոնք սովորաբար հանդիպում են «վիշապների» կամ քարե հսկա ձկների տեսքով^[7]։ Նույնպիսի կարծիք է հայտնում նաեւ Ի. Մեշչանինովը եւ գրում, որ քարի վերեւի մասում քանդակված են ցուլի գլուխ եւ ոտներ^[8]։ Այս հուշարձաններին հանգամանորեն անդրադարձել է Լ. Մելիքսեթ-Բեկը 1938թ. իր «Մեգալիթյան կուտուրան Վրաստանում» վրացերեն գրքում, որտեղ նա նույնպես գտնում է, որ Մուրջախեթի կանգնած հուշարձանը վիշապ է, այլ ոչ թե Ֆալլուս։ Նրա կարծիքով քարի վերեւի մասում ոչ թե ցուլի գլուխ ու ոտներ են քանդակված, այլ շան գլուխ, երկու թռչուն գլխի երկու կողմերում, եւ երկգլխանի օձ, որոնք խորհրդանշում են ա. երկինքը (թռչուններ), բ. երկիրը (շան գլուխ) եւ գ. ստորերկրյա աշխարհ (օձ)^[9]։

1941թ. Մ. Աբեղյանն իր «Վիշապներ» կոչված կոթողներն իբրեւ Աստղիկ-Դերկետո դիցուհու հուշարձաններ» աշխատության մեջ գրում է. «Խորհրդային Հայաստանի սահմաններին մոտիկ, Ախալքալակից հարավ կա մի արձան, որի վրա, ի միջի այլոց, նկատվում են երկուր թռչուն եւ երկու գլխանի մի օձ, բայց չկա ձուկ քանդակված»^[10]։ Գ. Ս. Ղափանցյանն էլ 1952թ. անդրադառնալով վիշապների հարցին, իր “О каменных стелах на горах Армении” աշխատության մեջ Մուրջախեթի հուշակոթողի մասին գրում է հետեւյալը. «Ախալքալակից 4 կմ հարավ գտնվող Մուրջախեթ գյուղի քարե սյան վրա, վերեւի մասում կան նաեւ բարձրաքանդակներ, որոնց մեջ կարելի է տարբերել երկու թռչուններ եւ երկգլխանի օձ»^[11]։

Այսպես, ուրեմն, երբ մոտիկից դիտում ես կոթողը, պարզորոշ երեւում է, որ վերոհիշյալ մի քանի գիտնականների (Յա. Սմիռնով, Ն. Մառ, Ի. Մեշչանինով, Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, Մ. Աբեղյան, Գ. Ղափանցյան) կարծիքը հուշարձանի վիշապ լինելու վերաբերյալ միանգամայն ճիշտ է, չնայած վրան ձուկ չի քանդակված եւ ոչ էլ օձ՝ ձկան աչք ու խռիկներ (բայց եւ այնպես, քարը կողքերից ինչ-որ չափով նմանեցրած է ձկան)։

Քարի վերեւի մասում քանդակված է (բարձրաքանդակ) ցուլի գլուխ, պոզեր, որոնք զլխին զուգահեռ երկու կողմից համաչափորեն իջնելով ներքև, թեքվում են կողքի։ Գլխի վերևի մասում պարզորոշ երևում են ականջները։ Աղոտ, բայց նշմարվում են նաև աչքերը։

Այս ցուլի գլուխը նման է Լ. Ա. Բարսեղյանի հրապարակած Գեղամա լեռների «վիշապներից» երկուսի գլուխներին^[12], հատկապես աղ. 5-ում պատկերվածին։ Ցուլի դնչի տակ մոտ 25 սմ երկարությամբ ալիքաձև բարձրաքանդակ կա։ Դա, ինչպես Գեղամա լեռների վիշապների դեպքում, ցուլի բերանից հոսող ենթադրվող ջրի շիթն է։ Անմիջապես սրա տակ պատկերված է երկգլխանի օձ։

Քարի երկու կողմերից ցած են իջնում ցուլի առջևի ոտները, որոնց կճղակներն անգամ պարզ քանդակված են։ Իսկ թռչունների քանդակներ բոլորովին էլ չկան, ինչպես կարծում է Լ․ Մելիքսեթ-Բեկը։ Նա լուսանկարի աղավաղված լինելու պատճառով ցուլի պոզերը, որոնք անառարկելիորեն այդպիսին են, դարձրել է թռչուններ, իսկ ցուլի գլուխը .շան գլուխ։ Այս սխալը կրկնում են նաև Մ. Աբեղյանն ու Գ․ Ղափանցյանը։ Հավանաբար նրանք հուշարձանը չեն տեսել և կարծիք են կազմել Լ․ Մելիքսեթ–Բեկի գրքում տեղադրված աղավաղված լուսանկարի հիման վրա^[13]։

Գյուղի հարավային ծայրամասում է գտնվում ընկած վիշապաքարը։ Այն լիարժեք չի ուսումնասիրվել, որովհետեւ քանդակները մնացել են հողի մեջ։ Ինչպես կարծում է Լ. Մելիքսեթ-Բեկը, քրիստոնեության շրջանում հուշարձանի վերևի ծայրը հարթեցրել են, ծակել և այնտեղ կոթողի գլխին, խաչ դրել վաղ շրջանի զուտ քրիստոնեական կոթողներ հանդիսացող սյուների օրինակով^[14]։

Գանձայի վիշապը

Ջավախքի մյուս վիշապ֊կոթողը, որը նույնպես գրավել է գիտնականների ուշադրությունը, գտնվում է Գանձա գյուղի մոտ, դաշտում, Փարվանա (Թափարավան) գետի աջ ափից մոտ 300 մետր հեռու։

Հսկա ձուկը կանգնած է պոչի վրա, որի բարձրությունը գետնից 3.7 մետր է (հանանաբար 1֊1․5 մետր էլ գետնի մեջ), լայնությունը ներքևում 0․84 մ է, վերևում 1․27 մ, իսկ հաստությունը 0․55 մ է։ Տեղացիներն այն անվանում են «սուրբ֊Սարգիս» ինչպես նաև

• 
  Նկ․ 1. Գանձայի «վիշապի» գլուխը, աչքը, խռիկը, դունչը
  (նկ․՝ Վ․ Բրոյան)
• 
  Գանձայի «վիշապը» հետեւից
  (նկ․՝ Վ․ Բրոյանի)

«կաթ-քար», և հավատացյալներն այն պաշտում են ինչ-որ չափով նաև Ֆալլուսի, պտղաբերության առումով։ Հուշարձանին այցելում են առանձնապես չբեր և քիչ կաթ ունեցող կանայք։ Նրանք զոհ են մա տուցում, մոմ վառում և կատարում որոշ արարողություններ։ Այս հուշարձանը առաջինը նկարագրել է Ի. Ռոստոմովը 1898թ.^[15] այնուհետեւ 1931թ. Ե. Լալայանը^[16]։ Ռոստոմովը քարի արեւմտյան երե սի վերեփ մասում նկատել է միայն արեւի շրջանակը պտղաբերու թյան խորհրդանիշը։ Ռոստոմովի հետ համաձայնելով այդ հարցում, Լ. Մելիքսեթ-Բեկն ավելի հանգամանորեն է նկարագրում հուշակոթողը որպես վիշապաքար։ Նա այն անվանում է բերանը բաց ձուկ։ Այնուհետեւ գրում է. «… սակայն պտղաբերության նշանից բացի այս կոթողի վրա քանդակված են ձկան աչքը, գլուխը եւ խռիկները, իսկ նրանց տակ երկու թռչուններ, հավանաբար կռունկներ..․»^[17]։

Մ. Աբեղյանն այս վիշապաքարի մասին այսպես է գրում. «Մի երկրորդ արձան (որպես առաջին նկատի ունի Մուրջախեթի արձանը - Ա.Ս.) գտնվում է Գանձա գյուղում, Թոփարավան գետի վրա, որ Թոփարավան լիճը միացնում է Թումանգյոլ լճի հետ։ Այս արձանը շատ ընդհանուր գծեր ունի Գեղամա լեռների «վիշապների» հետ, մինչեւ անգամ նրա արտաքին ձեւը մի քիչ հիշեցնում է ձուկ։ ...Հարկավ, կարելի չէ ասել, թե այս քարը նման է Գեղամա լեռների «վիշապներին», բայց նրանց մեջ անկասկած կան ընդհանուր գծեր»^[18]։ Այո, միանգամայն իրավացի է Մ. Աբեղյանը։ Ըստ Գ. Ղափանցյանի, հուշարձանի կենտրոնական մասում կա սկավառակ եւ նրա տակ երկու թռչուն, իրար դեմ կանգնած^[19]։ Մի այլ տեղ նա սկավառակի փոխարեն հիշատակում է երկու շրջանակ՝ մեկը մյուսի տակ^[20]։

Մեր մանրակրկիտ զննումներից պարզվել է հետեւյալը։ Քարի վերեւի ծայրին կա փոս, որը հեռվից դիտելիս ձկան բացված բերանի տպավորություն է ստեղծում, ինչի հետեւանքով թյուրիմացության մեջ է ընկել Լ. Մելիքսեթ-Բեկը եւ այն անվանել է ձկան բացված բերան։ Սակայն, երբ մոտիկից ես դիտում, պարզվում է, որ այն սկզբում եղել է 14-15 սմ տրամագծով անցք (նմանատիպ անցքեր կան նաեւ Վլադիմիրովկայի եւ Սաթխայի մենհիրների վրա), իսկ այնուհետեւ, թե ինչ հանգամանքներում, անցքի վերեւի մասը ջարդվել է եւ փոս առաջացել: Կոթողի վրա ձկան աչքը, խռիկները, գլուխը քանդակված են քարի հարավային կողմում, ուստի նշված փոսը բերան չէր կարող լինել։ Քարի արեւմտյան երեսի վերեւում, անցքի տակ քանդակված է (հարթաքանդակ) շրջանակ։ Սկավառակն արված է բարձր արվեստով եւ համաչափ։ Այն, ինչպես վերեւում ասվեց, խորհրդանշում է արեւը որպես պտղաբերության խորհրդանիշ։ Արեւի սկավառակին վերեւից

Նկ․ 1․ Գանձայի «վիշապը» առջեւից։
(նկ․՝ Վ․ Բորյանի)

մոտենում է իր սուր ծայրով նետասլաք հիշեցնող մի հարթաքանդակ։ Բ. Պիոտրովսկին հնարավոր է համարում, որ այդ լինի օձի գլուխ^[21]։

Ըստ իս, հավանաբար, այն կենաց ծառ է կամ կենաց ծառի պտուղ։ Այսպիսի ենթադրություն անելու հիմք է հանդիսանում դրա բավականին մեծ նմանությունը կայծակի Թեյշեբա աստծո ձեռքի եւ նրա շրջապատի կենաց ծառերին^[22], ինչպես նաեւ Ա. Շ. Մնացականյանի հոդվածում^[23] զետեղված աղյուսակների՝ Վանի թագավորության եւ օտար հուշարձաններում պատկերված կենաց ծառերին։ Հատկապես շատ է նման աղ. 1-ի նկ. 9-րդի գլանակնիքի վրա պատկերված կենաց ծառին, որի ճյուղերն ուղղված են վերեւ եւ ներքեւ։

Արեւի եւ կենաց ծառի միմյնաց նկատմամբ նման դիրքը հատուկ է նաեւ ուրիշ հուշարձանների։ Գ. Ղափանցյանն իր հիշյալ գրքի մեջ կենաց ծառի մոտիվներին վերաբերող բաժնում օրինակ բերելով Բ. Պիոտրովսկու գրքից (“История культуры Урарту”, Ер., 1944) գրում է. «Ինչպես ասվում է այս գրքում, վկայակոչելով Ուորդին, «սրբազան ծառը վերեւ բարձրացած ճյուղերով եւ սրածայր պտուղներով հաճախ է հանդիպում ասորեստանյան հուշարձանների վրայի պատկերներում, ըստ որում, ծառը ավարտվում է նաեւ արեւի սկավառակով»։ Հետաքրքիր է, որ Թոփրակ-Կալեի ուրարտական հուշարձանների վրա հանդիպում են սրբազան ծառեր՝ ծայրերը ինչպես ներքեւ, այնպես էլ վերեւ ուղդված ճյուղերով»^[24]։

Գանձայի վիշապաքարի կենտրոնում քանդակված է ոչ մեծ շրջանակ, որից դեպի ձախ եւ աջ իրար զուգահեռ երկուական հորիզոնական գծեր են սկսվում, եւ դրանք թողնում են երկու օձերի տպավորություն, որոնք գլուխներով ուղղված են դեպի շրջանակը։

Անմիջապես օձերից ներքեւ քանդակված են իրար դիմաց կանգնած երկու թռչուններ, որոնք անչափ շատ են նման Թոխմախան-գյոլի թիվ 9 վիշապաքարի վրայի թռչուններին, որոնք ըստ Լ. Ա. Բարսեղյանի, արագիլնեը են^[25]։

Քարի հակառակ արեւելյան, երեսին ոըեւէ քանդակի հետք չի երեւում։ Այստեղ էլ մեկ ուրիշ երետւյթի հետեւանքների ենք հանդիպում։ Քարի մակերեսի ձախ կողմում 1-3 սմ խորությամբ փորվածք կա։ Փորվածքի ձեւից պարզորոշ երեւում է, որ հետագայում ինչ-որ ժամանակ քրիստոնեության ժամանակպշրջանում, մարդիկ մոռացած լինելով «վիշապի» պաշտամունքը, փորձել են այն վերածել խաչի (Փարվանա լճի շրջակայքում նմանատիպ երկու հսկա խաչեր կան կենտրոնում արեւի շրջանակ, որոնց մասին կխոսենք առանձին)։ Բարեբախտաբար դա չի հաջողվել (գուցե քարի կարծրության պատճառով), եւ հուշարձանը մեզ է հասել անաղարտ վիճակում։

ՌԱԴԻՈՆՈՎԿԱՅԻ ԽԱՉՔԱՐԸ

Փարվանա լճից արեւելք, Ռադիոնովկա գյուղից 3 կմ հեռու, լեռների լանջին մի քիչ հետ թեքված դիրքով կանգնած է քարե մի հսկա խաչ (նկ. 3), որի բարձրությունը պատվանդանից (այն անմշակ մեծ ժայռաբեկոր է, որի մեջ անցք է փորված եւ խաչը մտցրած է դրա մեջ) 2.7 մ է, թելերի բացվածքը 0.75 մ։ Խաչի կենտրոնում մոտ 0.15 մ տրամագծով բարձրաքանդակ սկավառակ կա, որը ըստ Լ. Մելիքսեթ-Բեկը, արեւի շրջանակն է պտղաբերության խորհրդանիշը։ Դրանով Լ Մելիքսեթ–Բեկը եզրակացնում է, որ այդ խաչքարը նախկին մենհիրից է պատրաստված^[26], իսկ վերոհիշյալ գրքի ռուսերեն ամփոփման մեջ խաչի նախնական վիճակը համարում է վիշապը^[27]։

Նկ. 3. Ռադիոնովկայի խաչքարը առջևի կողմից։ (նկ.՝ Վ. Բրոյանի)

Նկ. 3. Ռադիոնովկայի խաչքարը հետևի կողմից։ (նկ.՝ Վ. Բրոյանի)

քանդակված է, Լ. Մելիքսեթ-Բեկի կարծիքով, խորհրդանշան, որը կար նաեւ Թամարա թագուհու ժամանակաշրջանի դրամների վրա։ Այս խորհրդանշանը եւ վրացերեն արձանագրությունը հիմք ընդունելով նա ենթադրում է, որ հուշարձանը խաչի է վերածվել 13-րդ դարում, Թամարի եւ Դավիթ Սոսլանի թագավորության ժամանակներում:

ՓՈԿԱՅԻ ԽԱՉՔԱՐԸ

Լ. Մելիքսեթ-Բեկը, որքան տարօրինակ է, իր վերոհիշյալ գրքում այս խաչքարի մասին ոչինչ չի ասում, չնայած այնտեղ գրում է, որ 1929թ. ինքը եղել է Փոկայի կիկլոպյան ավերակ ամրոցում, նկարագրում է այն։ Իսկ խաչը գտնվում է հենց բերդի պատից ուղիղ չորս մետր հեռավորության վրա՝ դրսի կողմից արեւելյան մասում (նկ. 5)։ Գուցե չի տեսել խաչքարը, որը գտնվում է ուշ ժամանակաշրջանում կառուցված հյուղակի ներսում եւ այդ ժամանակներում էլ ջարդված-ընկած է եղել։ Այս հուշարձանի մասին գրավոր տեղեկություններ չեն պահպանված։ Խաչը երեսի կողմով ուղղված է դեպի արեւելք։ Երբ ներս են մտնում տնակի դռնից (դուռը հարավային կողմից է), խաչը մնում է աջում եւ երևում

Նկ․ 5․ Փոկայի խաչքարը։ (նկ․՝ Ս․ Կարապետյանի)

է հետևից: Քանի որ հյուղակի պատը շատ մոտ է խաչին (կես մետր է հեռավորությունը), չի նկատվում նրա կենտրոնի 12-13 սմ տրամագծով շրջանակը, որը նույնպես բարձրաքանդակ է մոտ 2 սմ բարձրությամբ։

Խաչի բարձրությունը տնակի հատակից 2.25 մ է, թևերի բացվածքը (քարի լայնությունը) 0.60 մ։ Խաչքարն իր արեւի խորհրդանշանով եւ կատարման ձեւերով շատ է նման Ռադիոնովկայի խաչին։ Չափերի մեջ էլ մեծ տարբերություններ չկան։

Քարակոթողը մեջտեղից ջարդված է, բայց կանգուն է։ Հուշարձանի այդքան մոտ լինելը բերդի պարիսպների ըստ երեւույթին պետք է բացատրել նրա կիկլոպյան ամրոցին ժամանակակից լինելով։ Այս ամրոցի մասին տեղեկություններ կան 4-րդ դարից։

Պետինգերյան քարտեզի մեջ նշված է Pagas բնակավայրը, որը, նախ Տոմաշեկը, ապա Հ. Մանանդյանը նույնացնում են ժամանակակից Փոկա գյուղի հետ^[28]։

Խաչը այժմ պաշտվում է որպես «սուրբ Հովհաննես»։ Խաչին հագցնում են կանացի շորեր, «գլխին» կապում գլխաշոր, «մեջքին»՝ գոտի, գոգնոց։ Հավանաբար այն նախաքրիստոնեական շրջանում պաշտվել է նաեւ որպես կին, («Քարե հարսնացու»), և պտղաբերության պաշտամունքի մնացուկը պահպանվել եւ հասել է մինչեւ մեը օրերը։ Լ. Մելիքսեթ-Բեկը հենվելով Ն. Մառի դատողությունների վրա, գտնում է, որ խաչքարերը «վիշապներից» են վերաքանդակված։ Այս կապակցությամբ իր գրքում մեջ է բերում Ն. Մառի հետեւյալ միտքը. «Այդ բացարձակապես հայկական արվեստը բնորոշող «նախնիների հուշարձաններ» (յուշիկ հայրենեաց) Հայաստանի հնագույն քանդակագործական հուշարձանների չորրորդ ձեւափոխումն է. առաջինը Գեղամա լեռներում գտնված քարե վիթխարի ձկները մ.թ.ա. 4-5-րդ հազարամյակներից առաջ պատրաստված վիշապները, երկրորդը հարթ սյուները կամ Վանի թագավորների կոթողները, երրորդը քրիստոնեության քանդակագործության պատկերներով զարդարված սյուները պատրաստված մինչեւ 10-րդ դարը, եւ այնուհետեւ «խաչքարերը»^[29]։

Հայկական լեռնաշխարհում «վիշապների» ձեւափոխամները զուտ հայկական մշակույթի հուշարձանների խաչքարերի, կատարվել են սկսած 8-9-րդ դարերից մինչեւ 18-րդ դ.^[30]։

«Վիշապները» ցասման խաչի վերածելու օրինակ կա նաեւ Մ. Աբեղյանի հիշատակած Աժդահա-յուրտ կոչված վայրում^[31]։ Նման երկու վիշապ-խաչքարեր Ա. Շահինյանը հայտնաբերել է նաև Վայոց ձորում^[32]։ Եթե այս կոթողների վրա հիմնականում պահպանվել են վիշապները բնութագրող քանդակները, ապա մեր խնդրո առարկա Ջավախքի (ինչ պես նաեւ Թռեղքի) խաչքարերի վրա արեւի շրջանակից բացի ուրիշ քանդակներ չեն պահպանված։ Դա բնական է, որովհետեւ քարերը ամբողջությամբ վերամշակել են հին աշխարհի կոթողները ազատ թելերով ծավալային խաչերի վերածելիս։

ՓԱՐՎԱՆԱՅԻ («ԹԻՔ-ՔԱՐ») ՎԻՇԱՊԸ

Նկ․ 4. Փարվանայի (թիք-քար վիշապի գլուխը։ (նկ․՝ Վ․ Բորյանի)

Փարվանա լճից 2-3 կմ դեպի հյուսիս-արեւելք, Ռադիոնովկա գյուղից ուղիղ 6 կմ հեռավորությամբ, Բոգդանովկայից դեպի Շալկա տանող խճուղու աջ կողմում գտնվող «Թիք֊քար» լեռնանցքում կանգնած է ժողովրդի կողմից «Թիք-քար» կոչվող քարակոթողը, որի բարձրությունը 3.5 մ է, լայնությունը՝ 0.70-0.80 մ (նկ. 4)։ Այս քարը եւս պաշտվում է եւ համարյա նույն առումով, ինչպես Մուրջախեթի եւ Գանձայի վիշապները։

Հուշարձանը Լ. Մելիքսեթ-ԲԵկն անվանում է մենհիր։ Դա միակ ուսումնասիրությունն է այս կոթողի մասին։ Նա հետեւյալ կերպ է նկարագրում այն. «Գտնվում է Ծալկայից դեպի Փարվանա լիճը տանող ճանապարհի ձախ կողմում, Կեչուտի լեռների լանջերին, Թյուլիդաղ անվանում են Դալի-դաղ - Ա.Ս.) լեռան ուղղությամբ, այսպես կոչված «Թուրքական գերեզմանոց» վայրից վերեւ։ Տեղացիները «Թիքմա-տաշ» են անվանում։ Այն լայնեզր գլխարկի ձեւ ունի եւ շատ նման է Շամիրամում գտնվող մենհիրին։ Չափերն են՝ բարձրությունը՝ 3.5 մ, շրջագիծը՝ 3 մ, դրսից (մակերեսին) շատ գնդակներ են դիպել, կարծես օգտագործել են որպես թիրախ։ Ռազմական տեղագրական քարտեզների վրա հայտնի է որպես “Столб Тикма-Таш”^[33]։

Կոթողի արեւելյան երեսի վրա՝ վերեւում, քանդակված է ցուլի գլուխ, որը չնայած բարձրաքանդակ է, առաջին հայացքից չի նկատվում։ Եվ պատահական չէ, որ Լ. Մելիքսեթ-Բեկը չի նկատել այդ հիանալի քանդակը։ Դա նրանից է, որ քարը խիստ ծակոտկեն է։ Բացի դրանից, ինչպես ճիշտ է նկատել Լ. Մելիքսեթ-Բեկը, հուշարձանի վրա շատ է կրակված, եւ պմբողջ մակերեսը պատված է մոտ 2 սմ խորության եւ 3 սմ տրամագիծ ունեցող փոսերով, որոնք, ինչ խոսք, թողել են իրենց ավերիչ հետեւանքները։

Ցուլի գլուխը քանդակված է բարձր արվեստով։ Այն, իմ կարծիքով, վիշապաքարերի վրա քանդակված նմանատիպ ցուլերի գլուխների մեջ լավագույնն է եւ ավելի շատ է նման ցուլի բնական տեսքին։ Այդպիսի ցուլեր են քանդակված Գեղամա լեռների վիշապների վրա^[34]։ Գլխի վերեւում պոզերի հետեւից երեւում են կենդանու ականջները։ Հզոր եղջյուրները կողք թեքվելով, աստիճանաբար կորանում են եւ բարակող ծայրերով մոտենում դնչին։ Հուշակոթողի վրա ձկան գլուխ, աչք, խռիկներ չեն քանդակված։ Սակայն քարն ունի ձկան տեսք։ Այնուամենայնիվ, հուշարձանի վրա քանդակված ցուլի գլուխն էլ բավական է այն վիշապների շարքը դասելու համար։

Ջավախքի (ինչպես նաեւ Թռեդքի) մեգալիթյան շրջանի այս կոթողները, առանձնապես վիշապները, իրենց ընդհանուր մտահղացմամբ ու բովանդակությամբ նման են Գեղամա լեռների, ինչպես եւ ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհի մյուս շրջանների վիշապներին, չնայած, յուրաքանչյուր վիշապ առանձին վերցրած ունի իր խիստ ընդգծված ինքնատիպությունը, որն արտահայտվում է դրանց տարբեր չափերով,

Նկ․ 4. Փարվանայի (թիք-քար) վիշապը դեմից։ (նկ․՝ Վ․ Բրոյանի)

քանդակներով, մշակման ձևերով և այլն։ Ինչպես երևում է վերոհիշյալ հետազոտողների տեսակետից, որոնք չնայած տարբեր դատողություններ են, վիշապները կապված են եղել ջրի պաշտամունքի, պտղաբերության, ինչպես նաև բնության հակամարտ ուժերի մասին պատկերացումների հետ^{[35][36][37][38]}։

1. М. Я. Марр, Я. И. Смирнов, Вишапы, М., 1931
2. Ե․ Լալայան, Ջավախքի բուրմունք, Թիֆլիս, 1892, էջ 53, ծանոթ․ 1
3. Խ․ Սամուելեան, Քարի պաշտանմունքը հայերի մեջ, «Հանդես ամենօրեայ», 1927, թիվ 9, էջ 524, նույնի Հայաստանի հին կուլտուրան, Եր․, 1931, էջ 319-120
4. И. Ростомов, Ахалкалакский уезд в археологическом отношении, стр. 93-94
5. Е. Такайшвили, “Материалы по археологии Кавказа”, т. XII, М., 1909, стр. 28, рис. 13.
6. Լ. ՄելիքսԵթ-ԲԵկ, Մեգալիթյան կուլտուրան Վրաստանում Ճ(վրաց.), Թբ., 1938, էջ 99։
7. “Христианский восток”, т. VI (1917-20), Пгр. 1922, стр. 335.
8. Н. Марр и И. Орбели, Археологическая экспедиция 1916г. в Ван, Пгр., 1922, стр. 41.
9. Լ. Մելիք-Բեկ, նշվ. աշխ., էջ 99-100
10. Մ. Աբեղյան, Երկեր, հ. Է, Եր., 1975, էջ 106:
11. Кананцян, Историко-лингвистические работы, т. II, Ер., 1975, стр. 328.
12. Լ․ Ա․ Բարսեղյան, Գեղամա լեռների «վիշապները», ՊԲՀ, 1967, թիվ 4, էջ 184-185, աղ․ աղ․ 4-ի և 5-ի փախ նկարը
13. Լ․ Մելիքսեթ-Բեկ, նշվ․ աշխ․, աղյուսակ 47։
14. Նույն տեղում
15. И. Ростимов, Ахалкалаксий уезд, стр. 53
16. Ե․ Լալայան, Դամբարանների պեղումները Խ․ Հայաստանում, էջ 203
17. Լ․ Մելիքսեթ-Բեկ, նշվ․ աշխ․, էջ 103 - 104
18. Մ. Աբեղյան, նշվ. աշխ., էջ 106:
19. Գ. Ղափանցյան, նշվ. աշխ., էջ 328:
20. Նույն տեղում, էջ 330:
21. Б. Б. Пиотровский, Вишапы, Л., 1939, стр. 15.
22. Հ. Մարտիրոսյան, Գիտությունը սկսվում է նախնադարում, Ե., 1978, էջ 48, նկ. 53:
23. Ա. Շ. Մնացականյան, Վերստին Մուսասիրի տաճարի խորհրդանշանի մասին, ՊԲՀ, 1977, թիվ 4:
24. Տե՛ս Г. А. Кананцян, նշվ. աշխ., էջ 225:
25. Լ. Ա. Բարսեղյան, Գեդամա լեռների «վիշապները», ՊԲՀ, 1967, թիվ 8, էջ 184-187։
26. Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, նշվ. աշխ., էջ 110։
27. Նույն տեղում
28. Հ․ Մանանդյան, Հին Հայաստանի գլխավոր ճանապարհները, էջ 129-131։
29. Н. Марр, Армянская культура, её корни и доисторические связи, стр. 68
30. ՀԽՀ, հ. 5, էջ 507։
31. Մ. Աբեղյան, նշվ. աշխ., էջ168։
32. Ա. Շահինյան, Վայոց Ձորի վիշապ-կոթողները, ՊԲՀ, 1976, թիվ 1։
33. Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, նշվ. աշխ., էջ 89:
34. Լ. Ա. Բարսեղյան, Գեղամա լեռների «վիշապները», ՊԲՀ, 1967, թիվ 5, վիշապաքարի հետեւի երեսին, թիվ 1, 6, 8, 9, 12, 16, 17 կոթողների վրա, էջ 184-187:
35. Б. Б. Пиотровский, Вишапы, стр. 13, 14.
36. Մ․ Աղբեղյան, «Վիշապներ» կոչված կոթողները իբրեւ Աստղիկ Դերկետո դիցուհու արձաններ, Եր․, 1941։
37. Г. Канацян, О каменных стелах на горах Армении, Ер., 1952, стр. 19.
38. С. А. Есаян, Скульптура древней Армении, Ереван, 1980, стр. 21.