18 ԱԲԲԵ
դիրքավորումը ոստիկաններին նոր ասպատակությունների առիթ տվեց։ Բագրատունիներին ջլատելու, հայերին միմյանց դեմ լարելու համար արաբ․ ամիրաները Հայաստանի նահանգներում, նույնիսկ գավառներում, իրենց կողմնակից հայ իշխաններից ոմանց գահակալության իրավունք շնորհեցին։ Այսպես ստեղծվեցին Վասպուրականի և Սյունիքի թագավորությունները։ IX դարի վերջերին արաբական տիրապետությունը Հայաստանում հետզհետե վերացավ, առանձին քաղաքներում միայն պահպանվեցին տեղական մահմեդական իշխանություններ։
945-ին, երբ բուվայհիները (բուիներ) գրավեցին Բաղդադը, Ա. փաստորեն կորցրին աշխարհիկ իշխանությունը բուն խալիֆայության ներսում, բայց պահպանեցին մահմեդականների կրոնապետի կոչումը և մնացին Բաղդադում նույնիսկ սելջուկների կողմից մայրաքաղաքը գրավելուց (1055) հետո։ Մոնղոլների ներխուժումից և Բաղդադի ավերումից (1258) հետո Աբբասյանները հարկադրված տեղափոխվեցին Կահիրե։ 1517-ին օսմանյան սուլթան Սելիմ I գրավեց Եգիպտոսը, յուրացրեց մահմեդականների կրոնապետի կոչումը, նստավայրը տեղափոխեց Կ. Պոլիս։
Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի (Ասողիկ), Պատմութիւն տիեզերական, ՍՊԲ, 1885։ Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Պատմութիւն Հայոց, Թ., 1912։ Թովմա Արծրունի, Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց, Թ., 1917։ Ղևոնդ Մեծ, Պատմութիւն Հայոց, ՍՊԲ, 1887։ Ֆասմեր Ռ., Ժամանակագրություն արաբական ոստիկաններու, «ՀԱ», 1928, 29, 32 թթ.։ Беляев Е. А., Арабы, ислам и арабский халифат, М․ 1965.
ԱԲԲԵ (Abbe) Էռնեստ (1840–1905), գերմանացի ֆիզիկոս, հաս. գործիչ։ Ծնվել է հունվարի 23-ին։ 1870-ից ֆիզիկայի պրոֆեսոր Ենայի համալսարանում, 1877–1890-ին՝ նույն քաղաքի աստղադիտարանի տնօրեն։ Մանրադիտակում պատկերների գոյացման տեսության հեղինակ։ Ա֊ի տեսությունն այդ բնագավառի առաջին գիտական սպառիչ ամփոփումն է։ Ենայի համալսարանի մեխանիկ Կառլ Ցայսի առաջարկով Ա. մասնակցել է նրա օպտիկական արհեստանոցի ստեղծմանը։ Ա֊ի շնորհիվ Ցայսի արհեստանոցը վերածվեց համաշխարհային հռչակ վայելող ձեռնարկության։ Ցայսի մահից հետո Ա․ դարձավ ձեռնարկության փաստացի տերը։ Սակայն, ելնելով իր սոցիալ֊քաղ. համոզմունքներից, հրաժարվեց սեփականատիրոջ իրավունքից, ձեռնարկության համար մշակեց հատուկ կանոնադրություն, ըստ որի, ձեռնարկության վարչությունը պետք է կազմվեր կառավարության, Ենայի համալսարանի և բանվորների ներկայացուցիչներից։ 1900-ին այնտեղ սահմանվեց ութժամյա բանվորական օր։ Գործարանի եկամտի որոշ մասը հատկացվում էր Ենայի համալսարանի թոշակառուների ֆոնդին և լուսավորական նպատակների։ Ա. ազատամիտ֊բարենորոգիչ էր, «լիբերալ ժողովրդական կուսակցության» անդամ։ Մահացել է հունվ. 14-ին։
ԱԲԳԱՐ (Աբգարոս, Աբգարիոս, Աբգարես), Օսրոյենեի թագավորության բոլոր գահակալների անունը։ Առավել նշանավոր է Աբգար IX թագավորը (179–214), որն առաջինն ընդունեց քրիստոնեությունը (207-ին)։ Ա. IX դարձի ավանդական պատմությունը, որի գրառումը վերագրվում է նրա քարտուղար Լաբուբնային, երկրորդ անգամ խմբագրվել և ճոխացվել է IV դ. վերջին։ Ա. IX Քրիստոսի ժամանակակիցը դարձնելու և իրենց եկեղեցու հեղինակությունը բարձրացնելու միտումով ասորի պատմիչներն աբգարյան ավանդությունը կապեցին Ա. V (I դ.) անվան հետ և III դ. եղելությունները փոխադրեցին I դ.։
Հայոց թագավոր, Սանատրուկ Բ 91-ին արշավել է Եդեսիայի Ա. VI թագավորի (71–91) դեմ և գրավել նրա գահը՝ ստանալով նաև «Եդեսիոյ թագավոր» տիտղոսը (հավանաբար կրելով նաև Ա. անունը)։ Դա հիմք է հանդիսացել Ա֊ին Հայոց թագավոր համարելու և պնդելու, թե իբր նա նամակագրություն է ունեցել Քրիստոսի հետ։ Նույնի հիման վրա ստեղծվել է այն ավանդությունը, թե իբր մ. թ. I դ. քրիստոնեությունը տարածվել է Հայաստանում։
ԱԲԳԱՐ ԹՈԽԱԹԵՑԻ (Սաֆար Աբգար, Աբգար Եվդոկացի, Աբգար դպիր, ծն. թ. անհտ. – մոտ 1572), հայ տպագրիչ, հասարակական֊քաղաքական գործիչ, ծածկագրերի մասնագետ։ Ծնվել է Թոխաթում (Եվդոկիա), հայրը՝ Ամիրբեկ, մայրը՝ Եվա։ Ժամանակակիցներին ներկայացել է իբրև հայոց թագավորների շառավիղ։ 1562-ին Էջմիածնի Միքայել Սեբաստացի կաթողիկոսը, որ այդ ժամանակ ապաստանել էր հայրենի Սեբաստիայում, Աբգարի գլխավորությամբ պատգամավորություն ուղարկեց Հռոմ՝ Հայաստանի ազատագրության և դավանաբանական հարցերով։ Այդ առաքելությունը շոշափելի արդյունք չտվեց, բայց Աբգարի Իտալիայում գտնվելը կարևոր նշանակություն ունեցավ հայ տպագրության զարգացման համար։ Հռոմի Պիոս IV պապից և Վենետիկի Հերոնիմոս Դոժից հայերեն գրքեր տպագրելու իրավունք ստանալով՝ Ա. Թ. 1565-ին Վենետիկում տպագրեց «Խառնայ փնթուր տումարի» օրացույցը (մեկ էջի վրա) և Սաղմոսարան (վերջինս մինչև 1880֊ական թվականները սխալմամբ համարվել է հայերեն առաջին տպագիր գիրքը, իսկ Ա. Թ. առաջին հայ տպագրիչը)։ Այնուհետև տեղափոխվեց Կ. Պոլիս, որտեղ հիմնեց տպարան։ Այստեղ տպագրեց ևս 6 գիրք. 1567-ին՝ «Փոքր քերականութիւն», 1568֊ին՝ «Պարզատումար», «ժամագիրք» և «Պատարագամատոյց» (միասին), «Տօնացոյց», «Տաղարան», 1569֊ին՝ «Մաշտոց»։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Ա. Թ. տպագրությունն սկսել է ձեռքի տակ ունենալով հայ առաջին տպագրիչ Հակոբ Մեղապարտի գրքերը։ Պահպանվել է հայերի դավանանքի և ազգային սովորությունների մասին Պիոս IV պապի առաջարկով Աբգարի հեղինակած մի գրությունը (լատիներեն թարգմանությամբ)։
Գրկ. Չամչյան Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786։ Լեո, Հայկական տպագրություն, հ. 1, Թ., 1904։ Զարդարյան Վ., Հիշատակարան (1512–1933), հ. 5, Կահիրե, 1939։ Լևոնյան Գ., Հայ գիրքը և տպագրության արվեստը, Ե., 1958։ Անասյան Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959։
ԱԲԳԱՐԻՈՍՆԵՐ (Աբգարյաններ), արաբացած հայ գերդաստան։
1․ Հակոբ եպիսկոպոս Լյուստրացի (արաբ․ հնչմամբ՝ Յաղուբ Էփքարիոս, 1781–1845), գերդաստանի նահապետը, 1823֊ին Երուսաղեմում կարգաթող լինելուց հետո ընդունել է բողոքականություն, գաղթել Լիբանան, հաստատվել Սայդայում, ապա Բեյրութում, դարձել մեծահարուստ։ Նրա անունով Բեյրութի պարսպի դռներից մեկը կոչվել է «Բաբ Յաղուբ»։ Ունեցել է չորս զավակ, որոնցից առավել հայտնի են Աբգարիոս Իսքենդերը և Աբգարիոս Ցուհաննան։ Մահացել է Բեյրութում։
2. Աբգարիոս Իսքենդեր (1826–1885), բանաստեղծ, գրականագետ, պատմաբան։ Ծնվել է Բեյրութում (Լիբանան), սովորել տեղում, հետո՝ Անգլիայում, կարճատև պաշտոնավարել է Եգիպտոսի Իբրահիմ փաշայի պալատում, ապա նվիրվել գիտական և գրական գործունեության: Գրել է խոհական֊փիլիսոփայական բանաստեղծություններ, պատմա֊գրական աշխատություններ։ Գլուխգործոցը «Շահրիար առյուծակերպ անհաղթ արքայի պատմության մասին մտքերի բուրմունք» (1880) դյուցազներգությունն է։ Արաբ ժողովրդի պատմությանը և գրականությանն են նվիրված «Արաբների պատմության ասպարեզում ցանկությունների լրումը» (1852), «Ցանկությունների ճոխացված լրումը» (1867), «Արաբ քերթողների դասակարգման գրական ծաղկաստան» (1858) և «Հոգու ըղձանքը Անթար Աբսի քերթվածներում» (1864) աշխատությունները։ Գրական֊պատմական որոշակի հետաքրքրություն են ներկայացնում «Խըդիվ Իբրահիմի արժանիքներն ու սխրանքները» (1883) ներբողը և Լիբանանի 1860-ի արյունալի դեպքերը պատկերող «Արտասովոր անցուդարձեր Լեռնային Լիբանանի կյանքում» երկը (1869, հայեոեն հրտ., «Սարսափներու գիրքը», 1935)։ Ունի նաև քնարական բանաստեղծությունների ժողովածու՝ «Հոգու զբոսանք գեղեցկազարդ էջերում» (1883)։ Մահացել է Բեյրութում։
3. Աբգարիոս Յուհաննա (Հովհաննես, այլ հնչմամբ՝ Ջան, 1832–1886), տնտեսագետ, բանաստեղծ, լեզվաբան։ Ծնվել է Բեյրութում։ Եղել է Բեյրութի անգլ. հյուպատոսության թարգմանիչ։ Հիմնել է ժամանակին ամբողջ Արևելքում հայտնի դրամատուն։ Արաբերեն գրել է բարոյա֊խրատական պատմվածքներ և նովելներ, գիրք համաշխարհային պատմության մասին, կազմել անգլերեն֊արաբերեն
