Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/579

(բախտացույց), որն իբր որոշում էր նրա ճակատագիրը։ Հորոսկոպ էր կազմվում նաե ենթադրվող գործողության (օր. ճակատամարտի) պահի, վախճանի համար։ Ա. իր ժամանակին խթանել է աստղագիտական դիտումները և դրանով փաստորեն նպաստել աստղագիտության զարգացմանը։ Ա. տարածված էր նաև Հայաստանում։ Ա–յանը վերաբերող և բազմաթիվ ձեոագիր ընդօրինակություններով մեզ հասած հայերեն ամբողջական ու ծավալուն ժողովածուներից են «Աղաւետ»–ը, «Ախտարք»–ը (որոնցում տեղ գտած նյութերի մեծ մասը թարգմանություններ են արաբերենից և պարսկերենից), ինչպես նաև IV դարի անվանի հույն աստղագետ, տոմարագետ Անդրեաս Բյուզանդացու «Խրատ Անդրիասի Իմաստասիրի գիտնականի ասացեալ, որ յերկինս լինի չար և բարի» աշխատությունը (թրգմ. հունարենից, Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, ձեռ. № 8428)։

Միջնադարում Արևմտյան Եվրոպայում տարածում ստացավ աստղագուշակողական օդերևութաբանությունը (եղանակի կանխատեսումը Ա–յամբ)։ Ն. Կոպեռնիկոսի արևակենտրոն ուսմունքը և աստղագիտական նոր ուսումնասիրությունները հրապարակից հետզհետե դուրս մղեցին Ա.։ Սակայն որոշ երկրներում նույնիսկ այժմ էլ գործում են աստղա գուշակողական ընկերություններ, հրատարակվում են Ա–յանը վերաբերող ամսագրեր։

Գրկ. Гурев Г. А., Исторя одного заблеждения, Л., 1970. Բ. Թումանյան

ԱՍՏՂԱԴԻՆԱՄԻԿԱ, երկնային մեխանիկայի բաժին, զբաղվում է արհեստական երկնային մարմինների շարժումների ուսումնասիրությամբ։ Ի տարբերություն դասական երկնային մեխանիկայի, Ա. բացի նյուտոնյան ձգողական ուժերից, հաշվի է առնում նաև Երկրի մթնոլորտի դիմադրությունը, Արեգակի ճառագայթման ճնշումը, Երկրի մագնիսական դաշտում գործող ուժերը և արհեստական երկնային մարմինների կառավարման (նրանց վրա տեղադրված հրթիռային շարժիչների միջոցով) հետ կապված լրացուցիչ այլ ուժեր։ Վերջիններս հաշվի առնելու դեպքում բարդանում են շարժման հավասարումները և նրանց լուծումները պահանջում են նոր (հաճախ նաև թվային) մեթոդներ։ Ա–ի յուրօրինակ խնդիրներից է ուղեծրի նախագծումը, որի նպատակն է արձակման ու կառավարման որոշակի պայմանների դեպքում ստանալ տվյալ առանձնահատկություններով շարժում։ Կարևոր է ուղեծրի փոփոխման խնդիրը՝ մարմնի մի ուղեծրից մյուսին անցնելու համար (էներգիայի նվազագույն ծախսմամբ, հնարավոր կարճ ժամանակամիջոցում ևն)։ Այդ խնդիրների հետ են կապված, օր. Երկիր–Մարս–Երկիր տիպի թռիչքները, արհեստական մարմնի վերադարձը Երկիր, նրա վայրէջքը Լուսնի վրա։ Ա–ի խնդիրներից են նաև արհեստական երկնային մարմինների շարժման տեսությունների մշակումը, կոորդինատների տված համակարգի նկատմամբ արհեստական երկնային մարմնի կայունացումը, նրա պտտական շարժման նախագծումը։ Լ․ Միրզոյան

ԱՍՏՂԱԴԻՏԱԿ, երկնային մարմինները դիտելու գործիք, կազմված է երկու հիմնական մասից՝ օպտիկական (երկնային մարմնի լույսը հավաքում է կիզակետում, որտեղ լուսանկարչական թիթեղի կամ ժապավենի վրա կարող է նկարվել երկնքի դիտվող տիրույթը) և մեխանիկական (թույլ է տալիս Ա. ուղղել երկնքի այս կամ այն տիրույթը և երկնոլորտի օրական պտույտին համընթաց պտտելու միջոցով աստղը դիտման ընթացքում պահել տեսադաշտի նույն դիրքում)։ Օպտիկական տեսակետից Ա–ները բաժանվում են երկու հիմնական տիպերի՝ ռեֆրակտորների (բեկողներ) և ռեֆլեկտորների (անդրադարձնողներ)։ Դասական ռեֆլեկտորներում օգտագործվում է պարաբոլական հայելի, որն իր սիմետրիայի առանցքի վրա լավ պատկերներ է տալիս։ Օգտագործելով փոքր չափերի և տարբեր ձևերի լրացուցիչ հայելիներ՝ կարելի է դիտակի կիզակետը խողովակից դուրս հանել։ Օր. Կասեգրենի սիստեմում գլխավոր հայելուց անդրադարձած լույսի ճառագայթները, ընկնելով փոքր չափերի հիպերբոլական հայելու վրա, ետ են վերադառնում և դուրս գալով գլխավոր հայելու կենտրոնում բացված անցքից, հավաքվում են խողովակից դուրս՝ գլխավոր հայելու ետևում։ Այն շատ հարմար է դիտակի կիզակետում լրացուցիչ սարքեր (սպեկտրոգրաֆ, էլեկտրալուսաչափ) տեղակայելու տեսակետից։

Ա–ի հզորությունը կախված է ոսպնյակի կամ հայելու չափերից (մեծ չափերի դեպքում ավելի թույլ երկնային օբյեկտներ կարելի է լուսանկարել)։

(նկ․) Բյուրականի աստղադիտարանի Շմիդի սիստեմի խոշորագույն աստղադիտակը (հայելու տրամագիծը՝ 1,32 մ, բացվածքինը՝ 1 մ)։

Այն սահմանային աստղային մեծությունը, որը պարզ, անլուսին գիշերին տվյալ աստղադիտակով դիտվում է զենիթում, կոչվում է աստղադիտակի թափանցող ուժ։ Աչքով կատարվող դիտումների դեպքում Ա–ի թափանցող ուժն արտահայտվում է $M=7,5+lgD$ բանաձևով, որտեղ $M$–ը սահմանային աստղային մեծությունն է, իսկ $D$–ն՝ Ա–ի օբյեկտիվի տրամագիծը։ Լուսակայման մեծացումով հնարավոր է լուսանկարել շատ ավելի թույլ օբյեկտներ, քան տրվում է վերոհիշյալ բանաձևով։ Ա–ի մեկ այլ կարևոր հատկանիշն է նրա լուծող ուժը, որը բնութագրում է երկու աստղերի այն ամենափոքր անկյունային հեռավորությունը, որի դեպքում նրանք դեռ կարող են երևալ առանձին–առանձին։ Լույսի դիֆրակցիայի տեսությունը այդ անկյան համար տալիս է $\alpha ''={\frac {1}{40}}\;{\frac {\lambda }{D}}$ բանաձևը, որտեղ $\lambda$ դիտվող լույսի ալիքային երկարությունն է (միլիմիկրոններով)։ Տվյալ աստղադիտակի համար $\alpha$–ից փոքր անկյունային հեռավորության վրա գտնվող աստղերի պատկերները ձուլվում են և երևում որպես մի ամբողջություն։

Ներկայումս ամենախոշոր Ա. գտնվում է Մաունթ Պալոմար աստղադիտարանում (ԱՄՆ), նրա հայելու տրամագիծը 5 մ է։ Սովետական Միությունում կառուցվում է հայելու 6 մ տրամագծով Ա.։

Ինչպես 6 մ, այնպես էլ 2,6 մ հայելու տրամագծով Ա–ների նախագծումը և կառուցման աշխատանքները ղեկավարում է լենինյան մրցանակի դափնեկիր Բ. Իոանիսյանը։

Պարաբոլական հայելիով Ա. ունի շատ փոքր օգտագործելի տեսադաշտ, որը չափվում է աղեղնային րոպեներով։ Այս դաշտից դուրս աստղերի պատկերներն աղավաղվում են և պիտանի չեն մշակման համար։ Այդ տեսակետից մեծ առավելություն ունի Շմիդի Ա., որի օգտագործելի տեսադաշտը երբեմն հասնում է մի քանի տասնյակ աստիճանի։ Այս տիպի Ա–ները բաղկացած են երկու օպտիկական մասից՝ սֆերիկական հայելուց և նրա կորության կենտրոնում գտնվող բարակ ուղղիչ ոսպնյակից։ Ոսպնյակն ունի բարդ մակերևույթ, որի շնորհիվ ամբողջ դաշտով մեկ ստացվում են աստղերի չաղավաղված պատկերներ։ Քանի որ Շմիդի Ա–ի կիզակետային մակերևույթը գտնվում է հայելու և ոսպնյակի մեջտեղում, ապա նրա խողովակը երկու անգամ ավելի երկար է, քան միևնույն կիզակետային հեռավորության պարաբոլական հայելի ունեցող դիտակը։ Այդ թերությունից զերծ է Մաքսուտովի Ա., որի ուղղիչ ոսպնյակի դերը կատարում է այսպես կոչված մենիսկը։ Մենիսկային Ա. սովորաբար ունենում է մեծ լուսաուժ և հնարավորություն է տալիս կարճ ժամանակում ստանալ մեծ քանակությամբ դիտողական նյութ։

Լայնանկյուն Ա–ով (ուղղիչ ոսպնյակից առաջ օպտիկական սեպ կամ պրիզմա է տեղադրված) կարելի է ստանալ տեսադաշտում գտնվող բոլոր աստղերի սպեկտրները։ Նման սեպեր ունի օր. Բյուրականի աստղադիտարանի Շմիդի մեկ մետրանոց Ա.։ Բացի նշված Ա–ներից, որոնք կոչվում են օպտիկական, տիեզերական ծագում ունեցող ռադիոճառագայթման ուսումնասիրման համար օգտագործվում են ռադիոաստղադիտակներ։

Գրկ. Димитров Г., Бэкер Д., Телескопы и принадлежности к ним, М.–Л., 1947. Ա․ Քալլօղլյան