Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/597

ված բարդ ասույթների տրամաբանական ձևերը։ Ա. տ. երբեմն անվանվում է պրոպոզիցիոնալ տրամաբանություն, ինչպես նաև ասույթների հաշիվ կամ պրոպոզիցիոնալ հաշիվ։ Ա. տ–յան մեջ բարդ ասույթի գաղափարը և նրա նկատմամբ կիրառվող տրամաբանական գործողությունները ճշգրտվում են այնպես, որ հնարավոր է դառնում ալգորիթմական (տես Ալգորիթմ) ձևով լուծել մասնավորապես այն հարցը, թե տվյալ նախադրյալներից ինչպիսի հետևություններ կարող են բխել։ Դա իրականացվում է Ա. տ–յան ձևականացված լեզվի կառուցման միջոցով, որտեղ բարդ ասույթի գաղափարը ճշգրտվում է բանաձևի գաղափարի միջոցով։ Լեզուն կառուցվում է այբուբենից, որի մեջ մտնում են պրոպոզիցիոնալ փոփոխականներ՝ $A,\;B,\dots A_{1},\;B_{1},\dots$ և տրամաբանական շաղկապներ արտահայտող նշաններ՝ կոնյունկցիա ($\&$ կամ $\land$), դիսյունկցիա ($\lor$), իմպլիկացիա ($\supset$ կամ $\rightarrow$), ժխտում ($\neg$ կամ ${\overline {}}$), փակագծեր կամ կետեր, երբեմն նաև «ճշմարիտ» և «կեղծ» հաստատունները ներկայացնող նշաններ ($t,\;f$ կամ 1, 0)։ Այնուհետև տրվում են նշանների հաջորդականությունից բանաձև կազմելու կանոնները և տրամաբանական հետևեցումն արտահայտող կանոններ։ «Դասական» Ա. տ–յան մեջ (ի տարբերություն կոնստրուկտիվի) այդ կանոններն ընտրվում են այնպես, որ հնարավոր լինի 1. պարզել բարդ ասույթի ճշմարտության (կեղծության) հարցը՝ կախված նրա մեջ մտնող տարրական ասույթների ճշմարտությունից (այդ նպատակով նշված տրամաբանական շաղկապները դիտվում են որպես որոշ փոփոխականների ֆունկցիաներ, որոնք, ինչպես և նրանց արգումենտները, ընդունում են «ճշմարիտ» և «կեղծ» արժեքներից մեկնումեկը), 2. ճշմարիտ նախադրյալներից միշտ ստանալ ճշմարիտ հետևություն, 3. այդ կանոններով ստանալ բոլոր ճշմարիտ հետևությունները։ Այդ հարցը կարելի է լուծել, հենվելով բարդ ասույթ ները ներկայացնող բանաձևերի ձևի վրա՝ այն հանգեցնելով բանաձևի նույնաբար ճշմարիտ լինելու հարցին։ Դա կարող է իրականացվել աքսիոմատիկ մեթոդով, երբ ներմուծվում են որոշ բանաձևեր՝ Ա. տ–յան աքսիոմաներ և տրվում են դրանցից նոր բանաձևեր արտածելու կանոններ։ Եթե աքսիոմաները նույնաբար ճշմարիտ բանաձևեր են և կանոնները այնպիսին են, որ այդ բանաձևերի վրա կիրառելով տալիս են նույնպիսի բանաձևեր, ապա տվյալ աքսիոմատիկան կոչվում է անհակասական, եթե նրանում արտածվում են բոլոր նույնաբար ճշմարիտ բանաձևերը՝ այն կոչվում է լրիվ (սեմանտիկյան իմաստով)։ Վերջինս բնորոշ է դասական (այլ ոչ կոնստրուկտիվ) Ա. տ–յանը։ Լայն տարածում ունի նաև բովանդակային ձևով կառուցված դասական Ա. տ., որտեղ տրամաբանական շաղկապները սահմանվում են աղյուսակային եղանակով, որպես ֆունկցիաներ, որոնք իրենց արգումենտների հետ միասին ընդունում են երկու՝ «ճշմարիտ» և «կեղծ» արժեքներից մեկնումեկը։ Թեև այստեղ տրամաբանական հետևեցման սկզբունքների ճշգրիտ վերլուծությունը մնում է անիրագործելի, սակայն այն ունի լայն կիրառություն, մասնավորապես՝ ռելե–կոնտակտային համակարգերի սինթեզման և դրանց պարզեցման գործում։ Նույն անալոգիայով տրամաբանական շաղկապները կարելի է սահմանել մատրիցաների ձևով, որտեղ ասույթներին վերագրվում է երկուսից ավելի (վերջավոր կամ անվերջ թվով) արժեքներից մեկնումեկը (օր. նաև «հնարավորություն», «անհեթեթություն» ևն), որով և անցում է կատարվում բազմարժեք տրամաբանությանը։ Ս. Ավետիսյան

ԱՍՈՒՆՍԻՈՆ (Asunsion), Պարագվայի մայրաքաղաքը, Պարագվայ գետի ձախ ափին։ 421,5 հզ. բն. (1970)։ Երկրի արտաքին առևտրի (արտահանման 75 և ներմուծման 90%) գլխավոր նավահանգիստն է։ Երկաթուղով կապված է Բուենոս Այրեսի, գետային հաղորդակցությամբ՝ Մոնտեվիդեոյի հետ։ Ա–ում կան գյուղատնտեսական հումքի (սննդի, տեքստիլ, կաշվի) և անտառանյութի վերամշակման ձեռնարկություններ, նավաշինարան։ Ա. հիմնադրվել է 1537-ին։ Ունի համալսարան։

ԱՍՈՒՊ, «վայր ընկնող աստղ», կարճատև փայլատակում, որն առաջանում է տիեզերական արագությամբ (10–70 կմ/վրկ) Երկրի մթնոլորտ թափանցող երկնաքարի և օդի մասնիկների շփումից։ Օդի մոլեկուլների հետ բախվելիս՝ ասուպային մարմնի կինետիկ էներգիայի մի մասը վեր է ածվում ջերմության, իսկ մյուսը ծախսվում է ատոմների գրգռման և իոնացման (որոնցով պայմանավորվում է լուսարձակումը) վրա։ Սովորաբար երկնաքարերը քայքայվում և գոլորշիանում են 110–90 կմ բարձրության վրա։ Մինչև 1 մմ տրամագիծ ունեցող երկնաքարերի առաջացրած Ա–ները դիտվում են աստղադիտակով, իսկ ավելի մեծ տրամագիծ ունեցողներինը՝ նաև անզեն աչքով։ Խոշոր ասուպային մարմինների դեպքում առաջանում են բոլիդներ, որոնց հետքերը երբեմն երևում են ժամերով։ Մեծ բոլիդների մնացորդների մի մասը մթնոլորտում քայքայվում է, իսկ մյուս մասը՝ 50–20 կմ բարձրության վրա, հանդիպելով օդի մոլեկուլների մեծ դիմադրության, կորցնում է իր տիեզերական արագությունը և ընկնում Երկրի մակերևույթին՝ որպես մետեորիտ (երկնաքար)։ Ա–ի բարձրությունը որոշվում է նրա տեսանելի հետագծի պարալակտիկ շեղմամբ՝ երկու կայանից (իրարից մի քանի կմ հեռավորության վրա)՝ երևույթի միաժամանակյա դիտումով։ Այն որոշում են նաև ռադիոլոկացիոն եղանակով։ Ա–ի արագությունը որոշելու համար դիտակի առջև տեղավորվում է կտրվածք ունեցող պտտվող սկավառակ, որը հաջորդաբար բացում և փակում է լույսի ճանապարհը։ Լուսանկարի վրա ստացվում է Ա–ի կտրտված հետագիծը, որի գծիկների երկարությունը կախված է նրա արագությունից։ Այն կարելի է որոշել նաև Ա–ի անդրադարձող ռադիոալիքների ինտերֆերենցիայով։ Ա–ների արագությունը հասնում է մի քանի տասնյակ կմ/վրկ–ների։ Դիտումների ժամանակ Ա–ի շարժումը փաստորեն որոշվում է Երկրի նկատմամբ։ Իսկ երբ հաշվի է առնվում նաև Երկրի շարժումը, կարող ենք ստանալ Ա–ի արևակենտրոն ուղեծիրը։ Դրանով կարելի է որոշել, թե ասուպային մարմինը Արեգակնային համակարգությունից է թափանցել մեր մթնոլորտը, թե միջաստղային տարածությունից։ Առաջին դեպքում ուղեծիրը պետք է լինի էլիպսական, իսկ երկրորդ դեպքում՝ հիպերբոլական կամ պարաբոլական։ Որոշված ուղեծրերից երևում է, որ միջաստղային ծագում ունեցող Ա–ների քանակը չնչին է (կազմում է Ա–ների ընդհանուր թվի մոտ 1%)։ Մեկ օրում ամբողջ Երկրից երևացող Ա–ների ընդհանուր թիվը հասնում է շուրջ 100 մլն. (պայծառները հազվադեպ են)։ Ա–ների թիվը կախված է օրվա պահից և տարվա եղանակից։ Աղջամուղջին Ա–ների թիվը հասնում է առավելագույնի։ Աշնանը ավելի շատ Ա–ներ են դիտվում, քան գարնանը։ Բացառություն կարող են կազմել, ասուպային հոսքերի օրերը։

Ա–ների սպեկտրները հարուստ են կալցիումի, մագնեզիումի, սիլիցիումի, քրոմի, մանգանի, երկաթի և նիկելի չեզոք ատոմների առաքման գծերով։ Մեծ արագությամբ օժտված Ա–ների սպեկտրներում նկատվում են նաև իոնացված ատոմների գծեր։ Երկնաքարերի զանգվածը հիմնականում կազմում է գրամի տասնորդական կամ հարյուրերորդական մասեր, սակայն մեկ օրվա ընթացքում Երկրի մթնոլորտ մտնող ընդհանուր զանգվածը հասնում է 10-20 տ։

Գրկ. Вуд Дж., Метеориты и происхождение Солнечной системы, пер. с англ., М., 1971. Կ. Սահակյան

ԱՍՈՒՊՆԵՐԻ ՀՈՍՔ («Վայր ընկնող աստղերի անձրև»), մեծաթիվ ասուպների երևալը կարճ ժամանակամիջոցում (րոպեում դրանց թիվը երբեմն հասնում է հազարի), տեղի է ունենում երկնաքարերի հոսքի հետ Երկրի հանդիպման պատճառով։ Քանի որ այդ երկնաքարերն ունեն միևնույն տարածական արագությունները, թվում է, որ հոսքը կազմող ասուպները դուրս են գալիս երկնոլորտի միևնույն կետից։ Վերջինս անվանում են Ա. հ–ի ռադիանտ։

Երևույթի հնագույն գրառումներից են հայ մատենագրությունում պահպանված 902-ի և 1070-ի՝ Ա. հ–ի մասին եղած վկայությունները։

ԱՍՈՒՐԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, գիտությունների ամբողջություն, որն ուսումնասիրում է հին Առաջավոր Ասիայի՝ սեպագիր դպրություն ունեցող ժողովուրդների (շումերներ, բաբելոնացիներ, ասորեստանցիներ ևն) լեզուն, պատմությունը, մշակույթը։ Մինչև XVII դարը Առաջավոր Ասիայի հնագույն պատմության հիմնական աղբյուրներն էին Աստվածաշունչը, բաբելոնյան պատմագիր Բերոսոսի (մ. թ. ա. IV–III դդ.) աշխատությունից պահպանված հատվածները և անտիկ հեղինակների վկայություն ները։ XVIII դ. իտալացի ճանապարհորդ Պիետրո դելլա Վալլեն Եվրոպա բերեց Պերսեպոլիսում Դարեհ I պալատի ավերակներում հայտնաբերված սեպագիր արձանագրությունների առաջին գծագրերը։ 1820-ին անգլիացի հնախույզ Կլավդիոս Ջեյմս Ռիչը Քույունջիկ բլրի վրա սկսեց Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեի պեղումները։ 1842-ին Մոսուլում պեղումները շարունակեց ֆրանսիական հյուպատոս