ներում և կիրառվում են աղիքային վարա– կիչ հիվանդությունների (օրինակ, դիզեն– տերիա) դեպքում։ Որոշ Ս․ (օրինակ, բութամիդ) օժտված են արյան մեջ շաքա– րի քանակությունն իջեցնող հատկությամբ և օգտագործվում են շաքարային հիվան– դության բուժման նպատակով։ Ս․ կարող են առաջացնել կողմնակի երևույթներ, ալերգիական ռեակցիաներ, սրտխառնոց, փսխում, լեյկոցիտաքչացում, նյարդաբոր– բեր, երիկամների գործունեության խան– գարումներ ևն։ Օգտագործվում են միայն բժշկի նշանակմամբ։
ՍՈՒԼՖԱՏ ԱՃՆ ԷՐ, սուլֆահիդրո– լ ա զ ն և ր, հիղրուազների դասի ֆեր– մենտներ։ Կատալիզում են ծծմբական թթվի էսթերների ճեղքումը, անջատելով ազատ սուլֆատ։ Պարունակվում են կեն– դանական, բուսական օրգանիզմներում, միկրոօրգանիզմներում։ Հայտնի են արիլ– Ս․ (հիդրոլիզում են ծծմբական թթվի արո– մատիկ էսթերները), գլիկո–Ս․ (հիդրոլի– զում են միա– և երկշաքարների ծծմբական էսթերները) ևն։ Առավել ուսումնասիրված է արիլսուլֆատազը, որի ակտիվությունը հատկապես բարձր է փափկամորթների մարսողական խողովակում։
ՍՈՒԼՖԱՏՆԵՐ (< լատ․ sulfur – ծծումբ), 1․ անօրգանական Ս․, ծծմբական թթվի չեզոք՝ M2S04 և թթու՝ MHS04 աղե– րը (M-ը միարժեք մետաղ է)։ Բյուրեղա– կան, մեծ մասամբ անգույն, ջրում լուծվող նյութեր են։ Պինդ վիճակում անջատվել են միայն ակտիվ մետաղների (Na, К ևն) թթու Ս․, որոնք դյուրահալ, ջրում լուծելի նյութեր են։ Ջրում չեն լուծվում բարիումի և ռադիումի Ս․, քիչ են լուծվում ստրոն– ցիումի, կալցիումի, կապարի և այլ Ս․։ Մի քանի ծանր մետաղների Ս․ կոչվում են արջասպներ։ Ս․ բնության մեջ տարածված միներալներ են (մոտ 150 տեսակ), որոն– ցից առավել տարածված են անհիղրիաը, բարիաը, գիպսը, աւունիաը, ցելեստինը, միրաբիչիաը, պաղչեղները ևն, որոնցից շատերը կրկնակի աղեր են։ Չեզոք Ա․ ստանում են ծծմբական թթվի և մետաղնե– րի, նրանց օքսիդների, հիդրօքսիդների կամ կարբոնատների փոխազդեցությամբ։ Մ․ լայնորեն կիրառվող նյութեր են (տես Ամոնիումի սոդֆաա, Բարիումի սոււֆաա, Կաչիումի սուչֆաա, Կաչցիումի սոււֆաա, Մագնեզիումի սուչֆաա, Նատրիումի սոդ– ֆատ, Պղնձի սոււֆաա)։ 2․ Օ ր գ ա ն ui- ll ա ն Ս․, ալկիլծծմբական թթվի՝ R0S03H աղերը և ղիալկիսուլֆատները՝ ծծմբա– կան թթվի չեզոք էսթերները՝ (R0)2S02։ Դիալկիլսուլֆատները դժվարաեռ հեղուկ– ներ են, ալկալիների ներկայությամբ առա– ջացնում են սպիրտներ։ Դիալկիլսուլ– ֆատների հոմոլոգիական շարքի առաջին անդամները ջրում լուծելի են և օգտագործ– վում են որպես ալկիլացնող ագենտներ։
ՍՈՒԼՖԱՏՈՒՄ օրգանական մ ի ա– ցությունների, օրգ․ միացություն– ներում ածխածնի ատոմին սուլֆախումբ՝ ■–S03H միացնելու ռեակցիա։ Իրակա– նացվում է օրգ․ նյութի և ծծմբական թթվի, ծծմբական անհիդրիդի կամ օլեումի փոխ– ազդեցությամբ․ օրինակ, CeH6+H2S04–>C6H5S03H+H20։ Ավելի հեշտ են սուլֆացվում արոմատիկ ածխաջրածինները։ Աւիֆատիկ ածխա– ջրածինների Մ․ սովորաբար կատարում են անուղղակի ճանապարհներով․ CH2= СН – CH2Cl-f NaH S03->CH2 = = CH–CH2S03H+NaCl, R–H+S02+C12+H20–»RS03H-f 2НС1 ևն։ Մ․ կարևոր արտադր․ պրոցես է, կի– րառվում է սուլֆաթթուների, իոնփոխա– նակիչ խեժերի և այլ նյութերի արտադրու– թյուններում ։ ^, Եսայան ՍՈՒԼ ՖԻԴԱՅԻՆ ՀԱՆՔԱՆՅՈՒԹԵՐ, բնա– կան միներալային գոյացումներ, բաղկա– ցած մետաղների ծծմբային միացություն– ներից (սուլֆիդներից)։ Մ․ հ․ են համար– վում նաև մետաղների սելենային, տե– լուրային, մկնդեղային և ծարիրային միա– ցությունները։ Ս․ հ․ Ni, Co, Cu, Zn, Pb, Mo, Bi, Sb, Hg ստանալու կարևոր աղ– բյուրներ են։ Ելնելով սուլֆիդների և այլ միներալների հարաբերակցությունից, տարբերում են հոծ կամ զանգվածեղ և երակային կամ ցանավոր Մ․ հ․։ Լինում են պարզ կամ միամետաղ և կոմպլեքսային կամ բազմամետաղ Ս․ հ․։ Հատկապես տարածված են վերջինները, որոնց կազմի մեջ մտնում են պղնձի, ցինկի և կապարի սուլֆիդները, ինչպես նաև պղնձի, նի– կելի, կոբալտի, ծարիրի և սնդիկի կոմպ– լեքսային հանքանյութերը։ Շատ Ս․ հ․ խառնուրդի ձևով պարունակում են Pt, Au, Ag, Cd, In, Se, Те։ Մ․ հ–ի հանքավայ– րերի մեծամասնությունը պատկանում է ներծին, առավելապես հիդրոթերմալ հան– քավայրերի տիպին։ Հանքամարմինները ներկայացված են երակներով, շերտերով, ոսպնյակներով, շտոկներով և խողովա– կաձև կուտակներով։ Դրանք երկարու– թյամբ և խորությամբ ձգվում են հարյու– րավոր t/–երից մինչև մի քանի կմ։ Մ․ հ–ի պաշարները հասնում են հարյուրավոր մլն և նույնիսկ մլրդ ա, իսկ մետաղների պաշարը՝ հարյուր հազարավոր և նույ– նիսկ մի քանի մլն ա։ Հանքանյութերում մետաղների պարունակությունը տոկոսի տասներորդական մասերից մինչև մի քա– նի տասնյակ տոկոս է։
ՍՈՒԼՖԻԴՆԵՐ (< լատ․ sulfur – ծծումբ), ծծմբի միացությունները ավելի էլեկտրա– դրական տարրերի և ածխաջրածնային ռադիկալների հետ։ Անօրգանա– կան Մ․ մետաղների և ծծմբի միացու– թյուններ են՝ ծծմբաջրածնական թթվի աղերը, որոնք լինում են՝ չեզոք՝ M2S և թթու՝ MHS (M-ը միարժեք մետաղ է)։ Ամոնիումի, ալկալիական և հողալկա– լիական մետաղների Մ․ ջրում լուծելի (վերջինները՝ ավելի վատ), անգույն, բյու– րեղական նյութեր են։ Լուծույթները հիմ– նային են։ Ծանր մետաղների Ս․ ջրում չլուծվող, մեծ մասամբ սև, բյուրեղական նյութեր են։ Ցինկի Մ․ սպիտակ է, մանգա– նինը՝ վարդագույն, կադմիումինը և անա– գինը (IV)՝ դեղին, ծարիրինը՝ նարնջա– կարմիր։ Այս Մ–ի մի մասը չի լուծվում նաև թթուներում։ Այդ հատկություններն օգ– տագործվում են վերլուծական քիմիայում՝ մետաղները բաժանելու և տարբերակելու համար։ Մ․ բնության մեջ տարածված նյութեր են, կազմում են երկրակեղևի զանգվածի մոտ 0,15%-ը, առաջացնում են 200-ից ավելի» միներալ (սֆաչերիա, մոփբղենիա, կինովար, պիրիա ևն)։ Մ․ ստանում են մետաղի և ծծմբի աղերի, հիդրօքսիդների և ծծմբաջրածնի կամ ամոնիումի Մ–ի Փոխազդեցությամբ, նաև սուլֆատները ածխածնով բարձր ջերմաս– տիճաններում վերականգնելով։ Բնական Մ․ համապատասխան տարրերի ստացման կարևոր հումքեր են։ Լուծելի Մ․ օգտա– գործում են կաշին դաբաղելու, կալցիու– մի և բարիումի Մ․՝ գյուղատնտ․ վնասա– տուների դեմ պայքարելու համար ևն։ Օրգանական Մ․ ծծմբօրգանական միացություններ են՝ R– Sn–R՝(n^l,R-^ R՝–ը ածխաջրածնային մնացորդներ են)։ Միացությունները, որոնցում ո=1, կոչ– վում են միասուլֆիդներ, ո=2՝ երկսուլ– ֆիդներ ևն։ Մ․ բնության մեջ տարածված միացություններ են (մեթիոնին, բիոտին ևն), պարունակվում են նաև նավթում, քարածխում։ Օգտագործվում են որպես շարժիչային վառելանյութերի և քսայու– ղերի կայունացուցիչներ, դեղանյութեր, ներկանյութեր, լուծիչներ։ Որոշ սինթե– տիկ օրգ․ Մ․ (պոլիսուլֆիդային կաուչուկ– ները, ծծմբային ներկանյութերը ևն) ունեն կարևոր արդ․ նշանակություն։ Վ․ Թովմասյան
ԱՈՒԼՖԻՆԱԹԹՈՒՆԵՐ, ծծմբային թթվի օրգ․ ածանցյալները՝ RS(0)0H, որտեղ R-ը ալկիլ կամ արիլ ռադիկալ է։ ճարպա– յին շարքի Ս․ քիչ կայուն, օդում հեշտ օք– սիդացող նյութեր են, արոմատիկ Մ․ հա– մեմատաբար կայուն են, սակայն պահե– լիս նույնպես քայքայվում են։ Տաքացնե– լիս Մ․ վերածվում են սուչֆաթթուների խառնուրդի և նրանց թիոեթերների։ Մ–ի ստացման հիմնական եղանակը թըթ– վային միջավայրում ցինկով սուլֆաթթու– ների քլորանհիդրիդների վերականգնման ռեակցիան է․ RS02C1+ H2–>RS(0)0H+ HC1 Մ․ ջրածնի պերօքսիդի, ազոտական թթվի, պերմանգանատի և այլ օքսիդիչնե– րի հետ փոխազդելիս օքսիդանում են մինչև սուլֆաթթուներ, հալոգենների հետ առաջացնում են սուլֆաթթուների հալո– գենանհիդրիդներ։ Ս–ի ածանցյալներից հայտնի են հալոգենանհիդրիդները, եթեր– ները ևն։ Եթերներն օպտիկապես ակտիվ են։ Աղերից գործնական նշանակություն ունի ռոնգաչիաը։
ՍՈՒԼՖԻՏՆԵՐ, ծծմբային թթվի՝ H2S03 աղերը։ Չեզոք Մ․ (M2S03, M-ը միարժեք մետաղ է), բացառությամբ ամոնիումի և ալկալիական մետաղների Ս–ի, ջրում քիչ են լուծվում (լուծվում են Տ02-ի առկայու– թյամբ)։ Անջատվել են ալկալիական մե– տաղների թթու Մ․՝ MHS03։ Լուծելի Մ․ ջրում մասամբ հիդրոլիզվում են, կարող են օքսիդանալ մինչև սուչֆաաների և վերականգնվել (հաճախ մինչև թիոսուլ– ֆատներ՝ M2S203)։ Մ․ ստանում են հա– մապատասխան հիդրօքսիդի կամ կարբո– նատի լուծույթի և Տ02-ի փոխազդեցու– թյամբ։ Օգտագործվում են լուսանկարչու– թյան մեջ և օրգ․ սինթեզում, թթու Մ․՝ մանածագործության մեջ․ ներկման և տպագրության (KHS03, NaHS03), փայ– տից թաղանթանյութն [Ca(HS03)2] անջա– տելու համար։ Տես նաև Նաարիումի ипц- ֆիա։
ՍՈՒՒԱՐՏՈ, Մ ու հար առ (ծն․ 1921), Ինդոնեզիայի պետ․ գործիչ, գեներալ։ Մասնակցել է հոլանդ, գաղութարարների
