մանագրերի լայն տարածման (որի դեպ– քում վասալո որպես Ֆ․ ստանում էր ոչ թե հողը գյուղացիներով, այլ միայն որեէ եկամտի իրավունք), վարձու զորքի անց– նելու հետևանքով XV–XVI դդ․ Ֆ–ի հա– մակարգը ւ վերածվեց իրավաբանական ֆիկցիայի։ ւ
ՖԵՈԴԱԼ, փ վ ա տ ա տ և ր, ֆեոդաչիզ– մի ժամանակաշրջանում ֆեոդի (ավատի) տեր․ շահագործել է իրենից կախյալ գյու– ղացիներին^
ՖԵՈԴԱԼԻԶՄ (գերմ․ Feudalismus, ֆրանս․ feodalite, ուշ լատին, feodum, feudum – ֆեոդ), համաշխարհային պատմ․ զարգաց– ման մեջ ստրկատիրական հասարակարգին (մի շարք երկրներում՝ նախնադարյան հա– մայն․ հասարակարգին) հաջորդող և կա– պիտալիզմին նախորդող դասակարգային հակամարտ հասարակարգ։ Ֆեոդ, հասա– րակարգի հիմնական դասակարգերն են՝ իշխող ֆեոդալ, հողատերերը և կախյալ գյուղացիները։ Ֆեոդալ, սեփականության կողքին գոյություն է ունեցել գյուղացիների ու արհեստավորների միանձնյա սեփա– կանություն! աշխատանքի գործիքների և անձն, աշխատանքի վրա հիմնված մաս– նավոր տնտեսության արդյունքների նը– կատմամբ։ [Դա առաջ է բերել անմիջական արտադրողի որոշ շահագրգռվածություն աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման մեջ, որը պայմանավորել է Ֆ–ի առսքջադիմ․ բնույթը նախորդ հասա– րակարգերի համեմատությամբ։ Ֆ–ին բնո– րոշ է ագրայրային էկոնոմիկան, բնատնտե– սությունը, ; մանր, անհատական արտա– դրությունը, ագրոտեխնիկայի դանդաղ զարգացումը և ավանդույթի մեծ ուժը։ Միջին դարերի բովանդակությունը կազ– մող Ֆ․, որպես համաշխարհային–պատմ․ դարաշրջա^ւ, ընդգրկում է V դ․ վերջից մին– չև XVII դ․ կեսը։ Չնայած աշխարհի մեծ մասում ֆեոդ, հարաբերությունները ոչ միայն պահպանվել, այլև շարունակել են տիրապետել նաև հաջորդ դարաշրջանում, վերջինիս բովանդակությունն արդեն հա– րաճուն կերպով որոշվել է ամրապնդվող կապիտ․ հարաբերություններով։ Ֆ․ ան– ցել է զարգացման տարբեր փուլեր՝ ծննդի (գենեզիսի), զարօացած Ֆ–ի և ուշ Ֆ–ի, որոնց ժամանակագր․ շրջանակները աշ– խարհի զանազան շրջանների և երկրների համար տարբեր են։ Ֆ․ Եվրոպայի երկրներում։ Ֆ–ի ծ ը– ն ու ն դ ը։ Արմ․ Եվրոպայի երկրներում Ֆ․ ձևավորվել է ժողովուրդների մեծ գաղ– թի ընթացքում՝ բարբարոսների (գլխա– վորապես 1 գերմանների՝ ֆրանկների, վեստգոթեյփ, բուրգունդների, լանգո– բարդների և ուրիշների) նվաճած Արմ․ Հռոմ․ կայսրության ավերակների վրա, V դ․ վերջից մինչև X-XI դդ․։ Մարքսիստ, պատմագիտությունը մինչ– ֆեոդ․ կարգերից Ֆ–ին անցումը դիտում է որպես հեղ․ պրոցես։ Նախկին Արմ․ Հռոմ․ կայսրության տարածքում այդ անցումը տեղի է ունեցել քայքայվող ստրկատիր․ (ուշ շրջանի անտիկ) և նախնադարյան համայն, (գերման, բարբարոս․) հարաբե– րությունների համադրության (սինթեզի) ձևով, որը հանգեցրել է որակապես նոր կարգի ստեղծմանը։ Բարբարոս, հասա– րակությունների՝ դեպի Ֆ․ աստիճանա– կան զարգացման վճռորոշ գործոն է դար– ձել ազատ, լիիրավ հողագործներին միա– վորող գյուղ, համայնքի քայքայումը։ Ան– հատական–ընտանեկան գյուղացիական աշխատանքային տնտեսության՝ որպես հաս․ արտադրության հիմքի, տիրապե– տությունը եղել է Ֆ–ի ծննդի հիմնարար սոցիալ–տնտ․ նախադրյալը։ Ֆեոդալակա– նացման հետևանքով գյուղացին ամրաց– վել է հողին, ավատատիրոջ օգտին կա– տարել զանազան ֆեոդ, պարտավորու– թյուններ։ Ֆեոդալականացումը գաղափա– րախոսության ոլորտում ուղեկցվել է քրիս– տոնեության տարածմամբ։ Զարգացած Ֆ–ի փուլը Եվրոպա– յում (XI–ХУ դդ․) բնութագրվում է ֆեոդ, հասարակարգի բազիսի և վերնաշենքի ձևավորման ավարտով։ Բենեֆիցիումը փոխակերպվել է ժառանգ, և արտոնյալ տիրույթի՝ ֆեոդի, որը պահպանել է պայ– ման․ և ծառայական բնույթը։ Այդ փուլում գյուղացիների զգալի մասը գտնվել է խիստ կախյալ վիճակում (սերվերը՝ Ֆրան– սիայում և Իտալիայում, վիլլաները՝ Անգ– լիայում ևն)։ Ալլոդային հողատիրությու– նից Ֆ–ին անցումը քաղ․ վերնաշենքում ուղեկցվել է ֆեոդ, մասնատվածության առաջացմամբ։ XI–XII դդ․ արագորեն աճել են միջնադարյան քաղաքները՝ որ– պես արհեստների և առևտրի կենտրոն, ի հայտ է եկել նոր հասարակական խավ՝ քաղաքացիները, զարգացել է պարզ ապ– րանքային արտադրությունը։ Տնտեսու– թյան դոմենային համակարգը, դրա հետ մեկտեղ՝ նաև կոռը Արմ․ Եվրոպայում սկսել են տեղը զիջել բահրային, դրամ, ռենտային։ XIV–XV դդ․ խիստ նվազել է ֆեոդալի տնտեսության դերը, և ֆեոդ, ռենտայի արտադրության կենտրոն է դար– ձել գրեթե բացառապես գյուղաց․ տնտե– սությունը։ Բողոքի տեղային դրսևորում– ների կողքին սկսվել են գյուղաց․ խոշոր ապստամբություններ (Դոլչինոյի ապըս– տամբությունն Իտալիայում՝ 1304–07-ին, ժակերիան Ֆրանսիայում՝ 1358-ին, Ու ոտ Թայչերի ապստամբությունը 738/-ին՝ Անգլիայում, Հուսյան հեղափոխական շարժումը՝ Չեխիայում ևն)։ Զարգացած Ֆ–ի ժամանակաշրջանում ձևավորվել է ասպետությունը, որի հիման վրա՝ ազն– վականությունը։ Բարձր և միջին հոգևո– րականությունը կազմել է մյուս տիրա– պետող դասը։ Երրորդ՝ անիրավահավս£ սար դասի մեջ միավորվել են մնացած «հասարակ» մարդիկ։ Տնտ․ կապերի ծա– վալմամբ սկսվել է ազգային շուկայի ձևա– վորումը։ Դասային միապետության՝ կենտրոնացված ֆեոդ, պետության շրջա– նակներում վերջնականապես համախըմբ– վել են ֆեոդ, ժողովուրդները, ձևավորվել ազգային լեզուներն ու գրականությունը։ Ու շ Ֆ–ի փուլում քայքայվել է ֆեոդ, ֆորմացիան, որի ընթացքում առաջացել են կապիտ․ արտադրաեղանակի տարրեր։ XIV–XV դդ․ անձնական կախումից գյու– ղացիների ազատագրումն ստեղծել է կա– պիտ․ արտադրության կարևորագույն նա– խադրյալներից մեկը՝ աշխատավորի անձ– նական ազատությունը։ Կապիտաչի նա– խասկզբնական կուտակման ընթացքում առաջացեւ է երկրորդ անհրաժեշտ նախա– դրյալը՝ հողազրկվել է գյուղացին (այդ պրոցՒան ավարտւ]ել է միայն Անգլիայում)։ Ֆ–ի քայքայման ժամանակաշրջանում ֆեոդ, դասակարգի տիրապետությունն ըն– դունել է բացարձակ միապետության ձև։ Ֆեոդ, հասարակության հոգևոր զարգա– ցումը հակասական բնույթ է կրել, կաթոչի– կությանը հարված է հասցրել Ռեֆորմա– ցիան։ Ձևավորվել է Վերածննդի աշխար– հիկ մշակույթը և հումանիստ, գաղափա– րախու ությունը։ Ծագել է փորձնական իմացության վրա հիմնված գիտությանը։ XVI – XVIII դդ․ տեղի են ունեցել մի շարք բուրժէ ւական հեղափոխություններ։ Կենտլ ․ և Արլ․ Եվրոպայի որոշ երկրնե– րում ււշ Ֆ–ի փուլը տևել է մինչև XIX դ․ կեսը, որից հետո պահպանվել են Ֆ–ի մնացուկներ (հատկապես ագրար, հարա– բերություններում և քաղ․ վերնաշենքում)։ Ֆ․ Արևելքի երկրներում։ Արևելքում ֆեոդալականացման պրոցեսը տևել է մ․ թ․ ա․ I հազարամյակի վերջից մինչև մ․ թ․ I հազարամյակի վերջը –II հազա– րամյսկի սկիզբը։ Ստրկատիր․ ֆորմա– ցիայից ֆեոդ․-ին անցումը վկայող փո– փոխությունները (Հնդկաստան, Չինաս– տան) համընկել են «բարբարոսների» հարձակումներին և բուդդայականության տարածմանը։ Մերձավոր Արևելքի մի շարք երկրներում ֆեոդ, ֆորմացիայի սկիզբը նշանավորող իրադարձություններ են մահմեդականության ծագումը և արաբա– կան նվաճումները։ Արլ․ Ֆ–ին բնորոշ է մասնավոր ֆեոդ, շահագործման ասպա– րեզում արտատնտ․ հարկադրանքի հա– մեմատաբար Փոքր դերը, ինչպես նաև, որպես կանոն, ֆեոդ, խոշոր կոռային տնտեսության բացակայությունը։ Նախա– ֆեոդ․ տարրերը կրոնագաղափարախոս․ վերնաշենքին հաղորդել են առանձնա– հատուկ պահպանողականություն։ Արևել– քում Ֆ–ի քայքայման ընթացքն զգալիորեն փոխակերպվել է եվրոպ․ կապիտալիզմի ազդեցությամբ։ Ուշ Ֆ–ի ժամանակաշրջա– նը Չինաստանում, Հնդկաստանում, Իրա– նում Ц մի շարք այլ երկրներում սկսվել է հավպնաբար XIX դ․։ Արևելքի երկրների գաղութային ստրկացումն ուղեկցվել է ֆեոդ, հարաբերությունների պահպան– մամբ և, նույնիսկ (որոշ շրջաններում)՝ ծավալմամբ։ Այդ երկրներում կապիտ․ շահագործման մեթոդները զուգակցվել են ֆեոդ,-ին, իսկ առանձին բնագավառնե– րում կապիտալիստ, հարաբերություննե– րի ձէավորումը եղել է օտարերկրյա կա– պիտալի ներդրման արդյունք։ Ասիայի և Աֆրիքկայի գրեթե բոլոր երկրներում Ֆ․, որպեււ անցյալի մնացուկ, փոխակերպ– ված ձևով պահպանվել է մինչև երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։ Ֆ․ UUSIT տարածքում։ ՍՍՀՄ տարած– քում ֆեոդ, հարաբերություններն անցել են զարգացման երկարատև ուղի։ Անդր– կովկասում Ֆ–ի ձևավորումն սկսվել է մ․ թ» I հազարամյակի սկզբին, Միջին Ասիայում՝ V–VIII դդ․, արլ․ սլավոնների մոտ՝ VI–VIII դդ․, Մերձբալթիկայում՝ IX–XI դդ․։ Անդրկովկասի և Միջին Ասիայի ժողո– վումները Ֆ–ին անցել են ստրկատիր․ հարաբերությունների քայքայման և ստըր– կատիր․ պետությունների անկման հետե– ւանքով։ Այդ անցումն ուղեկցվել է օտար–
