չափոըհն ներկայացնել w կետով։ Այդ կետը և համապատասխաև տարածու–թյունը կոչվում են փ ու լ ա յ ի ն։ ժա–մանակի ընթացքում համակարգի վիճա–կի փոփոխությունը պատկերվում է որ–պես փուլային տարածությունում կետի շարժում որևէ գծով (փուլային հե–տագիծ)։ Փուլայիև տարածությունում որոշվում է վեկտորական դաշտ, որը յու–րաքանչյուր կևտին համապատասխանու–թյան մեջ է դևում այդ կետից դուրս եկող ն [fi<wi,․․․,wm), ․․․, fm(w 1, ․․․, Wm)] բա–ղադրիչներ ունեցող f(w) վեկտորը։ Այս նշաևակումներով համակարգի շարժման օրենքը կարելի է կրճատ գրել w = f(w) տեսքով, ըստ որի, ժամանակի յուրաքան–չյուր պահին, փուլային կետի շարժման վեկտորական արագությունը հավասար է f(w) վեկտորին, որը ելնում է վւուլային տարածության այն w կետից, ուր տվյալ պահին գտնվում է շարժվող վւուլային կետը։ «Դ․ հ․» տերմինը օգտագործվում է ևաև ավելի լայև իմաստով՝ ևշանակելով կա–մայական ֆիզիկական համակարգ (ավ–տոմատ կարգավորման, ռադիո–տեխնի– կական համակարգ ևն)։
ԴԻՆԱՄԻԿԱԿԱՆ ՕԴԵՐԵՎՈՒԹԱԽԱՆՈՒ–ԹՅՈՒՆ, տես Օդերևութաբանություն։
ԴԻՆԱՄԻԿԱՅԻ ՇԱՐՔԵՐ, վիճակա–գրական շարքեր, բնութագրում են սոցիալ–տնտեսական երևույթների փոփո–խությունը (զարգացումը) ժամանակի ըն–թացքում։ ժամանակահատվածի և տերի–տորիայի ընդգրկման առումով Դ․ շ–ի բո–լոր ցուցանիշները պետք է համեմատելի լինեն։ Ուստի և դրանք հաշվարկվում են մեթոդոլոգիական և մեթոդական միև– ևույև սկզբունքով։ Դ․ շ․ կարող են կազմ–վել բացարձակ և հարաբերական թվերից, ինչպես նաև միջին մեծություններից։ Ստորաբաժանվում են մոմենտային և ինտևրվալային շարքերի։ Մոմենտային շարքերի դեպքում ցուցանիշներից յուրա–քանչյուրն արտահայտում է ուսումնասիր–վող երևույթի չափը որոշակի մոմեևտի դրությամբ (աո 1-ը հուևվարի, առ 1-ը փետրվարի), իսկ ինտերվալային շարքե–րի դեպքում՝ որոշակի ժամանակահատ–վածում (ամիս, եռամսյակ, տարի)։ Դ․ շ–ի վերլուծությունը հնարավորու–թյուն է ընձեռում բացահայտել սոցիալ–անա․ երևույթների զարգացման հիմևա– կան ուղղությունը, տևմպերը և տեևդեևց– ևերը։
ԴԻՆԱՄԻՏ (ֆրաևս․ dinamite, <հուև․ 6i3va|ii£ –ուժ), պայթուցիկ խառնուրդ։ Տիմնական բաղադրիչը նիտրոգւիցերինն Է։ Ըստ մնացած խառնուրդների, տարբե–րում են խառը Դ․ և դոևդողդիևամիտ, իսկ ըստ ևիտրոգլիցերիևի քաևակի՝ ցածր և բարձր տոկոսայնությամբ Գ–ներ։ Խառը Գ․ (գ ու ր դ ի ն ա մ ի տ) սովորաբար պարունակում է 75% նիտրոգլիցերին և 25% ինֆուզորահող․ փխրուն, խոնավ զանգված է․ նման ճարպոտ սևահողի։ Ցածր տոկոսայնությամբ Դ․ (դետոնիտ) բաղևացած է նիտրոգլիցերինից, Էթիլեև– գլիկոլի դինիտրատից (6–15%), ամո–նիումի բորակից, տրոտիլից, ալյումի–նի փոշուց ևև։ Փխրուև փոշի է։ Խառը Դ․ այնքան էէ կայուն չէ և ջրից քայքայվում է։ Գոևդողդիևամիտը (Ա․ Նոբել, 1875) պլաստիկ, գերխիտ զանգված է․ բաղկա–ցած մասնավորապես նիտրոգլիցերինից, կոլլօքսիլինից (2,5%), չիլիական բորա–կից (27%) և փայտի ալյուրից (8%)։ Նիտրոգլիցերինի և 7–10% կոլլօքսիլինի խառնուրդից ստացվում է առաձգական, կաուչուկանման զանգված, որը կոչվում է շառաչող դոնդող և համար–վում է գերհզոր պայթուցիկ միջոց։ Պըն– դացմաև ջերմաստիճանը ցածրացնելու համար Դ–ին հաճախ խառնում են գլիկոլ– ների դինիտրատ։ Դ․ պատրաստում են մեխանիկական խառնարաններում, այ–նուհետև զանգվածը տեղավորում 2–3 սմ տրամագծով 10 սմ երկարությամբ թղթե գլաններում։ Դ․ օգտագործում են գլխա–վորապես լեռնային արդյունաբերության մեջ և ստորգետնյա աշխատաևքևերում։ Տես նաև Պայթուցիկ նյութեր։
ԴԻՆԱՄՈ», ֆիզիկական կուլտուրայի և սպորտի համամիութենական Վ․ Ի․ Լենինի շքանշանակիր ընկերության հայ–կական հանրապետական խորհուրդ։ Տիմ– նըվել է 1925-ի դեկտեմբերի 20-ին, Երե– վանում։ Կազմակերպիչներն էիև Տ․ Գար– գալոյանը, Տ․ Սիմոնյանը, Գ․Ալիխանյանը, Ա․ Ստեփանյանը։ 1931-ի հոկտեմբերին տեղի է ունեցել «Դ․»-ի անդրանիկ սպար–տակիադան։ 1932–41-ին «Դ․» լույս է ընծայել «Սովետական Տայաստանի դի– նամոյական» ամսագիրը, աճող սերնդի ֆիզիկական դաստիարակության ամրա– պընդման համար ներդրել ՊԱՊ համա–լիր նոր մարզաձևը։ 1935-ին կազմակերպ–վել է «Պատանի դինամոյական» կոլեկ–տիվը։ 1976-ի տվյալներով այնտեղ ընդ–գրկված է 5000 պատանի։ 1930–40-ական թթ․ Տայաստանում սպորտի զարգացմա–նը նպաստեցին դինամոյականներ, աշ–խարհի և ՍՍՏՄ ռեկորդսմեններ ու չեմ–պիոններ Ս․ Տամբարձումյանը, Ռ․ Մա–նուկյանը (ծանր աթլեսփկա), Գ․ Իսրա– յելյանը, Է․ Արիսաակեսյանը (բռնցքա–մարտ), Ս․ Վարդանյանը, Ա․ Կարապետ–յանը, Ա․ Նազարյանը (ըմբշամարտ), Վ․ Վասիլևան, Ա․ Սոկրյուկովը (լող), 1940–70-ին՝ աշխարհի, Եվրոպայի և ՍՍՏՄ չեմպիոններ ու մրցանակակիրներ հնգամարտիկ Ի․ Նովիկովը, Ն․ Մուշեղ– յանը (ազատ ոճի ըմբշամարտ), Վ․ Տով– սեփյանը (թեթև աթլեաիկա), Կ․ Բոս– աաևջյաևը (հրաձգություն), Վ․ Զախա– րենկոն (հնգամարտ), Կ․ Սարոյանը, Ս․ Դուրյանը (բռնցքամարտ), Ս․ Քոչար– յանը, Վ․ Կուվշինկինը, Դ․ Տամբարձում– յանը (ջրացատկ), Վ․ Տարությունյանը (դասական ըմբշամարտ), Է․ Անտոնյա– նը, Գ․ Վարդանյանը, Բ․ Բուռնազյանը (սեղանի թենիս), Ն․ Ավետիսյանը (հե–ծանվային սպորտ), Ա․ Կարագյանը (սու–սերամարտ), Գ․ Թորոսյանը, Ռ․ Տովևան– նիսյանը, Գ․ Մովսիսյանը, Ա․ Մելքոն– յանը (ծանր աթլեւոիկա)։ Սեղանի թենի–սի տղամարդկանց թիմը 1973-ին նվաճել է ՍՍՏՄ գավաթը։ «Դ․»-ում զբաղվում են սպորտի 22 ձևով։ 1955–75-ին «Դ․» պատ–րաստել է ՍՍՏՄ սպորտի վաստակավոր 3 վարպետ, միջազգային կարգի 15 վար–պետ, ՍՍՏՄ սպորտի 293 վարպետ, ՍՍՏՄ վաստակավոր 5 վարպետ, ՏՍՍՏ վաստակավոր 45 մարզիչ, աշխարհի՝ 8, Եվրոպայի 13 չեմպիոններ ու մրցանա–կակիրներ և ՍՍՏՄ 134 չեմպիոև։ «Դ․» ունի մարզադահլիճներ, խաղահրապա–րակներ, լողավազաններ, հրաձգարան–ներ և այլ կառույցներ, որտեղ անցկաց–վում են համամիութենական ու միջազգա–յին մրցումներ։ 1973-ին «Դ․»-ի կենտրո–նական խորհրդի նախաձեռնությամբ Երե–կանում բացվել է ջրացատկի մանկա՜պա–տանեկան առաջին դպրոցը։
ԴԻՆԱՄՈՄԵՏԱՄՈՐՖԻձՄ (<հուն․ Ш(Х- ди; – ուժ և дехацбрфсоаьс; – փոխակեր–պում), ապարևերի փոփոխություևը երկ–րակեղևի ճմլման, կոտրատման զոնանե–րում ծալքավորման պրոցեսների ժամա–նակ զարգացող ճնշման ազդեցության տակ։ Տես նաև Մետամորֆիզմ։
ԴԻՆԱՄՈՄԵՔԵՆԱ, հաստատուև հոսանքի գեներատորի հնացած անվանումը։ Տես Գեներատոր էչեկտրական։
ԴԻՆԱՍԱՅԻՆ ՀՐԱՀԵՍՏ ՇԻՆՎԱԾՔՆԵՐ, դինաս (Դինաս ժայռի անվանումից, Craig-y-Dinas, Մեծ Բրիտանիայում, Ուել– սում), առնվազն 93% սիլիկահող պարու– նակող հրահեստ նյութեր։ Պատրաստվում են քվարցային ապարներից, գլխավորա–պես, քվարցիտներից, ավելացնելով 2– 2,5% կիր՝ կրակաթի (կրի լուծույթը ջրում) ձևով։ Ստացված զանգվածից կա–ղապարվում են հում շինվածքներ, որոնք չորացվում են և թրծվում 1400–1460°C ջեր–մաստիճանում։ Դ․ հ․ շ–ի հրահեստությու–նը 1690–1730°C է, սեղմման ամրությունը՝ 150–350 կգ/սմ2, ծակոտկենությունը՝ 20– 25%։ Կիրառվում են պողպատահալման (մարտենյան, էլեկտրական), ապակեհալ– ման և այլ վառարանների կառուցման, հատկապես, դրանց կամարակապ առաս–տաղների շարվածքի ևամար։
ԴԻՆԱՐ (< լատ․ denarius), դրամական միավոր, տարածված էր Մերձավոր Արե– վելքի մուսուլմանական երկրներում։ Ներ–կայումս Դ․ դրամական միավոր է Տորդա– նանում, Իրաքում, Տարավսլավիայում, Թունիսում, Քուվեյթում և մանրադրամ՝ Իրանում։
ԴԻՆԱՐԱ (Dinara), Դ ի ն ա ր ա–Պ լ ա– ն ի ն, լեռնաշղթա Դինարյան բարձրա–վանդակում, Տարավսլավիայում։
ԴԻՆԱՐԻԳՈՄ, Տինարգոմ, գյուղ Արևմւոյաև Տայաստանում, Էրզրումի վիլա–յեթի համանուն գավառում։ 1909-ին ուներ 49 տուն հայ բնակիչ։ Զբաղվում էին երկ–րագործությամբ, անասնապահությամբ, արհեստներով։ Գյուղում կար եկեղեցի և վարժարան։ Բնակիչները տեղահանվել և զոհվել են առաջին ևամաշխարհային պատերազմի տարիներին։
ԴԻՆԱՐՅԱՆ ԱԼՊԵՐ, լեռներ Եվրոպայում, տես Դինարա։
ԴԻՆԱՐՅԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿ (Dinarsko gorje), գտնվում է Բալկանյան թերակղզու հյուսիս–արևմուտքում, Տարավսլավիա– յում և Ալբանիայի հյուսիսում։ Առավելա–գույն բարձրությունը 2692 մ է (Պրոկլետի), երկարությունը՝ 650 կմ, լայնությունը՝ 60-ից 230 կմ։
ԴԻՆԳՈ (Canis lupus dingo կամ Canis temiliaris dingo), գիշատիչների կարգի, շնազգիների ընտանիքի վայրեևացած շուն։ Մարմնի երկարությունը 90–110 սմ է, ոտքերը կարճ են, ականջները՝ ցցված։
