Եբուսաղեմ Իսրայելի մայրաքաղաք և այնտեղ տեղա– փոխեց կառավարական հիմնարկաթյան–ներ։ ՍՍՏՄ, Մեծ Բրիտանիան, ԱՄՆ, Ֆրանսիան և այլ պետություններ չճանա–չեցին Իսրայելի այդ գործողությունը։ 1967-ի հունիսի սկզբին Իսրայելը զավթեց Ե–ի արլ․ մասը և միացրեց արմ–ին։ ՄԱԿ–ի Գլխավոր ասամբլեայի V արտակարգ հատուկ նստաշրջանը (1967-ի հուլիսի 4-ին և 14-իև) ընդունեց բանաձևեր, որոնք Իսրայելից պահանջում ևն չեղյալ հայտա–րարել Ե–ի արլ․ մասը անեքսիայի ենթար–կելու միջոցառումները, սակայն այդ որո–շումները չեն կատարվում։ 1968-ի մայիսի 21-ին Անվտանգության խորհուրդը Իս–րայելին կոչ արեց հրաժարվել որևէ գոր–ծողությունից, որը կարող է Փոփոխել Ե–ի՝ ՄԱԿ–ի կողմից սահմանված ստա–տուսը։ Անվտանգության խորևրդի այդ դիրքը վերահաստատվեց 1969-ի հուլիսի 3-ի և 1971-ի սեպտ․ 25-ի բանաձներով։ Ե–ի արլ․ մասում կան հելլենիստական ն հռոմ․ ժամանակների հուշարձանների մնացորդներ։ Վաղ քրիստոնեական (սկսած IV դ․) հուշարձանների ավերակ–ներ են՝ «Տիրոջ դագաղի» ռոտոնդան, մի քանի կրիպտեր (V դ․), Զիթենյաց լեռան բազիլիկները։ Արաբ, մշակույթի հուշար–ձաններ են՝ Քուբաթ աս–Մահրա (VII դ․), ալ–Աքսա (VIII դ․) մզկիթները։ Կան մի շարք եկեղեցիներ (XI–XII դդ․)՝ Մ․ Ան– նայ, Ս․ Տակոբ։ Քաղաքի արմ․ մասն սկսել է կառուցապատվել XIX դ․ 2-րդ կեսին։ Տասարակական շենքերից աչքի են ընկնում համալսարանի նոր համալի–րը, բժշկական կենտրոնը, Իսրայելի ազ–գային թանգարանը, «Բեցալել» ազգային թանգարանը, Տրեական համալսարանը (հիմնադրվել է 1918փն)։ Տայևրը Երուսաղեմում։ Տա–յերի մուտքը Ե․ հիշատակվում է դեռնս քրիստոնեության տարածման առաջին շրջանում, մասնավորապես IV դ․, թեպևտ մինչ այդ էլ» մանավանդ Տիգրան Մեծի օրոք, Տայաստանն ու հայերը կապեր են ունեցել Պաղեստինի հետ։ Ե–ում և նրա շրջակայքում հաստատված հայերը հիմ–նականում եղել են հոգևորականներ (ար–դեն IV դ․ Ե–ում գոյություն ունեին հայկ․ եկեղեցիներ)։ Տայ աշխարհիկ համայնքը Ե–ում առաջացել է VII դ․, երբ հաստատ–վել է Երուսաղեմխ հայոց պաւորխարքու– թյունը։ Տամայնքը կազմված էր հիմնա– կանում վաճառականներից և արհեստա–վորներից, նրանք բնակվել են Սիոն թա–ղամասում, Տայկական կոչված Փողո–ցում (Ruda Anneniorum)։ Աշխարհիկ համայնքը տարբեր դարե–րում բարգավաճել կամ թուլացել է։ Երբ խաչակիրները գրավեցին Ե․ (1099) և հիմ–նեցին Երուսաղեմխ թագավորությունը, մեծ թվով հայ ռազմիկներ (որոնք խաչա–կիրներին էին միացել Կիլիկիայում և Սիրիայում) հաստատվեցին Ե–ում, հոգե– վորականների նոր խմբեր համալրեցին միաբանության նոսրացած շարքերը։ Պատ–միչները վկայում են, որ այդ շրջանում Ե–ում հ Երուսաղեմի թագավորության մյուս քաղաքներում ստվարաթիվ հայ բնակչություն է եղել (միաբանության ան–դամների թիվը հասել է 500-ի, իսկ աշ–խարհիկ բնակչությանը՝ 1000 տան)։ Տայ համայնքը թուլացել է XII դ․, Պաղեստի– նը Սալահեդդինի գրավելուց հետո։ Սիմեոն Լեհացին վկայում է* որ 1615– 1616-ին Ե–ում եղել է 12 հայ ընտանիք։ Մեծ թվով հայեր Ե․ են գաղթել 1915-ից հետո։ Բացի այդ, 1922-ին ՏԲԸՄ հովա–նավորությամբ 1000 հայ որբեր են բեր–վել Ե․, որոնց մի մասը 1924-ին ներգաղ–թել է Մովետական Տայաստան։ 1976-ին Երուսաղեմի Ս․ Թարգմանչաց մանկապարտե–զի սաները տեսուչի և վարժուհիների հետ Ե–ում բնակվում էր շուրջ 2000 հայ։ Նրանք հիմնականում զբաղվում են արհեստնե–րով (ոսկերչություն, հախճապակեգործու– թյուն, լուսանկարչություն) ն սանտրով։ Տայ մանուկները կրթություն են ստա–նում վանքապատկան Ս․ Թարգմանչաց և ժառանգավորաց վարժարաններում։ Տամայնքում գործում են մշակութային և մարզական միություններ՝ Տայ երի– աասարդաց միությունը (հիմնվել Է 1923-ին), Տայ մարմնամարզական ընդ–հանուր միությունը (1935), որոնք ունեն մարզական, թատերական և երգի–պարի խմբեր, Տայ բարեսիրաց միությունը, հայ կաթոլիկևերի «Արաքս» մարզակաև միու– թյաևը (1955)։ Լույս է տեսևում «Սխոն» (1866–77, 1927-ից) ամսագիրը։ Տարբեր ժամանակներում հրատարակվել են «Պատգամավոր», «Կյանք և գիտելիք» ամսագրերը, ՏԵՄ (Տայ երիաասարդաց միություն) եռամսյաև և այլ պարբերա–կաններ։ Տայ հին ձեռագրերով հայտնի է Երուսաղեւէխ ձեռագրատունը։ Տ․ Գրգեարյան, Դ․ Հակոբշանյան
ԵՐՈԻՍԱՂԵՄԻ ԱՍ ԻՋՆԵՐ», Երուսաղեմի թագավորության օրենքների ժողովածու։ Բաղկացած է երկու մասից․ Վերին և Ստո–րին Ատյանի ասի գներ։ Մեգ է հասել XIII դ․ Կիպրոսում կազմված օրինակը՝ օրենսդիրներ Ֆիլիպ Նավարացու և ժաև դ’Իբելենի խմբագրությամբ։ «Ե․ ա,» Փորձի հիման վրա նշված իրավական նորմեր են, այսինքն՝ դատավորների արձանա–գրած դեպքեր ու դեպքերի մշակումներ՝ պատճառաբանված փաստարկներով և վկայակոչումներով։ Դրանք կարգավորել են թագավորի և նրա վասալների փոխհա–րաբերությունները՝ կապված ավատի և դրա դիմաց կատարվող զինվորական ծա–ռայության հետ։ «Ե․ ա․»-ում ավելի շատ թագավորի պարտականություններն են նշված, քան իրավունքները։ «Ե․ ա․» օգտագործվել եև նաև Կիլիկիա– յի հայկական պետությունում՝ կարգավո–րելու համար ֆեոդալական հողատիրա–կան հարաբերությունները։ Ս․ Բոոնազյան
ԵՐՈԻՍԱՂԵՄԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ, Խա–չակրաց I արշավանքի մասնակիցների հիմնած ֆեոդալական պետություն Պա– ղեստինում (1099–1291)։ Ե․ թ–յան տա–րածքը վերջնականապես ձնավորվել է XII դ․ սկզբին։ Նրանից վասալական կախ–ման մեջ էին (փաստորեն անկախ) երեք իշխանապետություններ՝ Եդեսիայի ու Տրիպոլիի կոմսությունները և Անտիոքի իշխանությունը։ Առաջին կառավարիչը եղել է Գոտֆրիդ Բուլոնցին (1099– 1100)։ Ե․ թ–ում ընդօրինակվել է Արև–մուտքի, հատկապես Ֆրանսիայի, ֆեո–դալական համակարգը։ Թագավորի իշ–խանությունը սահմանափակվել է աշխար–հիկ և հոգևոր ֆեոդալներից կազմված Վերին ատյանով։ Տարածքը բաժանված էր ասպետական ավատների՝ զինվորա–կան ծառայության պարտավորությամբ։ Գյուղացիների մի մասը ասպետական կոչում ն ավատներ էր ստացել, մյուսը ասպետներից հող էր վարձակալում՝ վճա–րելով բերքի մի մասը։ Տոգնորականները տիրում էին ընդարձակ հողերի և ազատ Էին հարկերից ու զինվորական ծառայու–
