մանյանի շրջանում) – 27․10․1913, Կ․ Պո–լիս, թաղված է Թբիլիսիի Ի>ոջի վանք ում], հայ հասարակական–քաղաքական գոր–ծիչ։ Ավաբաևլ է Մոսկվայի Պետրովսկի երկրագործական ակադեմիան։ 1882– 1886-ին եղել է Թիֆլիսի հայ նարոդնի–կական խմբակի անդամ։ 1890-ին, Ք․ Մի– քայելյանի, Ս․ Զորյանի (Ռոաոոմ) ն ուրիշների հեա հիմնել է դաշնակցություն կուսակցությունը, մինչև կյանքի վերջը եղել նրա ղեկավար կենտրոնի (բյուրոյի) անդամ։ Զ․, ինչպես և նրա մյուս գաղա–փարակիցները, նարոդնիկությունը (հատ–կապես պայքարի դավադրական մեթոդ–ներն ու տեռորըյ հարմարեցրել է հայ իրա–կանությանն ու հայ բուրժ․ նացիոնալիզ–մին։ Գրել է ուսումնասիրություններ Երե–ւանի նաևանգի, Կարսի մարզի և Ղարա–բաղի գյուղատնտեսության վերաբերյալ, որտեղ ագրարային հարցերը քննել է լիբերալ նարոդնիկության և բուրժ․ լիբե–րալիզմի դիրքերից4 առաջնությունը տալով ոչ թե սոցիալ–տնտեսական, այլ բնակլի–մայական պայմաններին։ ձԱՎԱՐՏԵԱ, Զ ա վ ու ր տ ի ս, գյուղ Տրապիզոնի վիլայեթում (Թուրքիա)։ XX դ․ սկզբին ուներ խառը բնակչություն, որից 40 տուն հայ, մնացածը՝ թուրք։ Զբաղվում էին երկրագործությամբ, անասնապահու–թյամբ։ Գյուղն ուներ եկեղեցի (Ս․ Սար–գիս) և վարժարան՝ 30 աշակերտով։ Տայե–րը տեղահանվել են 1915-ի Մեծ եղեռնի ժամանակ։ &ԱՎԵՆ Ա ՄԱՆԱ&ԿԵՐՏ8Ի (ծն․ թ․ անհտ․– 381), Տայոց կաթողիկոս 377-ից։ Աղբիանոսյաննեբի տոհմից։ Անանուն վարքագիրը Զ․ Ա Մ–ուն անվանում է «առաքինահրաշ վարուք պայծառացեալ» գործիչ՝ առանց նրա գործունեության մա–սին որոշակի տեղեկություններ հայտնե–լու։ ձԱՎՈՏՍԿԻ Եվգենի Կոնստանտինովիչ [ 15( 28) ․9․1907, Մ ոգիլյ ով–Պոդոլսկ– 9․10․1976, Մոսկվա], սովետական ֆիզի–կոս, ՍՍՏՄ ԳԱ ակադեմիկոս (1964), սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1969)։ Ավարտել է Կազանի համալսարա–նը (1930)։ 1947–76-ին աշխատել է Ատո–մային Էներգիայի ինստ–ում։ Տայտնագոր– ծել է էւեկւորոնային ւզաբաւէագնիսական ռեզոնանսի երևույթը (1944)։ Նրա ղեկա–վարությամբ կատարվել են արագընթաց (10՜9–10՜14 վրկ) պրոցեսների համար Էլեկտրոնաօպտիկական փոխակերպիչնե–րի կիրառման հետազոտություններ։ Զ․ աշխատակիցների հետ առաջարկել և մշա– կել է ջերմամիջուկային պլազմայի ստաց–ման մեթոդ։ Արժանացել է ՍՍՏՄ պետ․ (1949) և լենինյան (1957) մրցանակների։ Պարգնատրվել է Լենինի 2 շքանշանով։ ձԱՎՐԻԵՎ (Զավրյան) Դավիթ Քրիստա– փորի [23․6(5․7)․1889, Թիֆլիս – 11․8․ 1957, Թբիլիսի), հայ սովետական քիմի–կոս, պրոֆեսոր, ՏՍՍՏ գիտության վաստակավոր գործիչ (1939)։ Երևանի հա–մալսարանի բնագիտության ֆակուլտե–տի առաջին դեկանը (1921), 1921-ի հոկ–տեմբերից մինչն 1922-ի փետրվարը՝ ռեկ–տոր։ Ավարտել է Պետերբուրգի համալ–սարանը, ուր աշակերտել է Դ․ Ի․ Մենդե– չեեին։ Տիմնականում զբաղվել է անօր–գանական աղերի ջերմային քայքայման ռեակցիաների ուսումնասիրությամբ, ինչ–պես նաև նավթի ծագման երկրաբանական հարցերով։ Գբկ․ Մեր անվանի դասախոսները, մաս 1, Ե․, 1970։ ձԱՎՐԻԵՎ (Զավարյան) Տակոբ (ծն․ թ․ անհտ․– 1920, մարտ, Մոսկվա), հայ հա– սարակական–քաղաքական գործիչ, դիվա–նագետ։ Դաշնակցության կուսակցության անդամ։ Մասնագիտությամբ՝ բժիշկ։ Սերտ կապերի մեջ է եղել ցարական դիվանագի–տական շրջանների հետ և 1912–17-ին հանդես է եկել Տայկական հարցը Ռու–սաստանի օգնությամբ լուծելու օգտին։ Փետրվարյան հևղափ ոխությունից հետո նշանակվել է (1917-ի աշուն) Թուրքահա– յսատանի ընդհանուր նահանգապետի օգ–նական։ Տոկտեմբերյան սոցիալիստա–կան մեծ հեղափոխությունից հետո, ինչ–պես և իր կուսակցությունը, ունեցել է արևմտյան պրոիմպերիալիստական, հա–կասովետական կողմնորոշում։ ձԱՎՐԻԵՎ Վիկտոր Գրիգորի (11․3․1908, Ուֆա – 14․3․1976, Մինսկ), հայ սովե–տական աշխարհագրագետ։ Աշխարհա–գրական գիտ․ դ–ր (1959), պրոֆեսոր (1960)։ ՍՄԿԿ անդամ 1942-ից։ Տայրենա–կան մեծ պատերազմի մասնակից] Մինչն 1961-ը աշխատել է Ադրբեջանական ՍՍՏ ԳԱ–ում, 1961–76-ին Բելոռուսիայև պետ․ համալսարանում՝ ամբիոնի վարիչ։ Գի–տական գործունեության հիմնական ուղ–ղությունը՝ լեռնային երկրների կոմպլեք–սային ֆիզիկա–աշխարևագրական շըր– ջանացման տեսությունն ու պրակտիկան է։ Ուսումնասիրել է Ադրբեջանական ՍՍՏ, Վիետնամի ֆիզիկա–աշխարհագրական շրջաններն ու լանդշաֆտները, զբաղվել Կասպից ծովի և նրա մեջ թափվող [ գետե–րի գետաբերանների, Բելոռուսիայև բնու–թյան պաևպանության պրոբլեմներով։
ԶԱՏԻԿ, նախապես հեթանոսական, ապա քրիստոնեական տոն։ Սեմական քոչվոր ցեղերը նման տոն ունեցել են անասուն–ների գարնանային ծնի, իսկ նստակեցու–թյան շրջանում՝ ցանքսի սկսման առթիվ։ Տամընկնում է հրեական Պասեքին, որը նվիրված էր Եգիպտոսի գերությունից հրեաևերի ազատվելու հիշատակին։ Քրիս–տոնեական Զ․ կապված է Տիսուս Քրիս–տոսի տառապանքների, մաևվան ու ևա– րության հետ։ Սկզբում հրեական ու քրիստոնեական Զ–ները նշվել են միա–ժամանակ, սակայն 325-ին Նիկիայի տիե–զերաժողովը որոշեց Զ․ տոնել հրեականի հաջորդ կիրակին։ Զ․, ինչպես և կրոնա– կան մյուս տոները, հավատացյալների վրա կրոնի ազդեցության ուժեղացման, կրոնական գաղափարախոսության ամ–րապնդման միջոց է։
ՋԱՏԿԻ ԿՂձԻ, Ռ ա պ ա ն ու ի (իսպ․ Pascua, պոլինեզերեն՝ Rapa Nui), հրաբ–խային ծագման կղզի Խաղաղ օվկիանոսի արևելյան մասում։ Պատկանում է Չիլիին։ Տարածությունը 165,5 կմ2 է, 2 հզ․ բն․ (1972)։ ձԱՐԱՎԱՆԴ, գավառ (համանուն քաղա–քով) Մեծ Տայքի Պարսկահայք նահան–գում, Կապուտան (Ռեզայե) լճից հյու–սիս, Կարմիր գետի (Երասխի աջափնյա վտակ) միջին մասում, այժմյան Զեյրա– վանդա գյուղի շրջակայքում։ VII դ․ «Աշ– խարհացոյց»-ում հիշվում է որպես Պարս– կաևայքի 8-րդ գավառ։ Ասորեստանի թա–գավոր Սարգոն II-ի (մ․ թ․ ա․ 722–705) արձանագրություններում հիշատակվում է Զարանդա երկիր անունով։ Տայաստա–նի առաջին բաժանմամբ (387) Զ․ միաց–վել է Պարսկաստանին։ IX–XI դդ․ մըտ– նում էր Վասպուրականի թագավորության մեջ։ Զ․ բնակեցված է եղել հայ բնակիչնե–րով, որոնք, 1826–28-ի ռուս–պարսկական պատերազմից հետո, Թուրքմենչայի պայ–մանագրով, գաղթեցին և բնակություն հաստատեցին Արհելյան Տայաստանում (տես նաև Գաղթ)։ Մ․ Դաբբինյան
ԶԱՐԲՀԱՆԱԼ6ԱՆ Գարեգիև (4․12․1827, Կ․ Պոլիս - 13․2․1901, Վենետիկ), գրա–կանության պատմաբան, մատենագետ, թարգմանիչ։ Սովորել է Կ․ Պոլսում, Վենետիկի Մխիթարյանների մոտ, 1848-ից դարձել միաբանության անդամ։ Եղել է ուսուցիչ (1850–56), տպարանապետ (1856 և 1872), քարտուղար (1876–94)։ 1858– 1868-ին ուսուցչություն է արել Կ․ Պոլսի Բերայի Մխիթարյան վարժարանում։ Զ–ի առաջին հոդվածները [«Յաղագս թարգ– մանութեան Աստուածաշունչ տառից ի ևայ լեզու» (1850), «Եգիպտոսի բուրգերը», «Նեղոս» ևն] տպագրվել են «Բազմա– վեպ»-ում։ Արժեքավոր է «Պատմություն հայերեն դպրությանց» (հ․ 1–2, 1865, 1878) աշխատությունը, որտեղ գրականու–թյան պատմությունը սկսվում է հայկ․ առասպելներից ու գողթան երգերից և հասցվում մինչև XIX դ․ սկիզբը։ Արևմտա– եվրոպական գրականության պատմու–թյունն է ընդգրկում «Պաւոմութիւն մա– տենագրութեան միջին և նոր դարուց ի յԱրնմուտս» (1874) երկհատոր աշխա–տությունը։ «Տայկական մատենագիտու–թյուն» (1883) գրքով Զ․ առաջինը հրա–պարակ հանեց հայ գրքի ընդհանուր մա–տենագիտությունը (1565–1883), որն իր նպատակով, ծրագրով և հայ տպագրու–թյանը վերաբերող տեղեկություններով աննախադեպ էր հայագիտության մեջ։ «Մատենադարան հայկական թարգմա - նությանց նախնյաց» (1889) աշխատության մեջ տրված են մինչն XIII դ․ հայերեն կատարված թարգմանությունները։ Զ․ թարգմանել է Պոլ ժաննետի «Մայր ա– ռաջին դաստիարակ մանկության» (1874) մանկավարժական աշխատությունը, կազ–մել Պլատոնի, Փիլոն Եբրայեցու հայերեն հին թարգմանությունների բնագրերը։ Մտորագրել է նաև Սահակյան Տ․ Գ․ Զ․։ Եբկ․ Պաւոմութիւն մատենագրութեան հու– նաց, հռովմեացվոց և հարց եկեղեցվոյ, Վնտ․, 1856։ Պատմություն հայկական տպագրության, Վնտ․, 1895։ Գբկ․ Ազդ հոբելինի, «Բազմավեպ», 1898, JSfe 1։ Գարևգին Զարբհանալյան, «Բազմա–վեպ», 1901, № 3 (հավելված)։ Իշխան– յ ա ն Ռ․, Հայ մատենագիտության պատմու–թյան, պրակ 2, Ե․, 1968։ ձԱՐԳԱՐ (Բաբայան Աբրահամ Մարտիրոսի, 1824, Շամախի–1874, Բաքու), հայ աշուղ։ 1842–44-ին սովորել է ծննդավայրի գավառական դպրոցում, հորից սովորել ոսկերչություն (այստեղից էլ անունը՝ «Զարգար»՝ ոսկերիչ)։ 1858-ին անցել է Լենքորան, մտերմացել պարսկա–հայ աշուղ Մայիսի հետ, որի անունը հե–տագայում հիշատակել է իր բոլոր եբգե–
