դպրոցում (1914): Հեղափոխական գոր– ծունեությունն սկսել է 1903-ից՝ ս–դ. աշա– կերտական խմբակում: 1906–12-ին եղել է ՌՍԴԲԿ Բաքվի, Պեւոերբուրգի և Ռոս– տովի կոմիտեների անդամ: 1913–17-ին որպես քաղաքական վտարանդի ապրել է արտասահմանում (Բեռլին, Շվեյցա– րիա): Կատարել է Վ. Ի. Լենինի հանձնա– րարությունները: Սասնակցել է ՌՍԴԲԿ արտասահմանյան սեկցիաների Բեռնի կոնֆերանսին (1915-ի փետրվար), ըն– տըրվել բոլշևիկների արտասահմանյան կազմակերպության կոմիտեի և նրա առա– քող հանձնաժողովի անդամ: Լենինը բար– ձրր է գնահատել Կ–ի գործունեությունը (տես JI e h h h B. H., XTojih. co6p. coh., 5 t. 54, c. 83). Գրկ. Կարապետյան Հ.Ն., Մեծ պայ– քարի մարդիկ, գիրք 2, Ե., 1967: T a p h 6- 3 )K a ha h r. B., B.M. KacnapoB, bhahmh fleHTejib KoMMyHHCTHgecKoii napTHH, E., 1965. Հ. Կարապետյան ԿԱՍՊեՐ (կասպք, կա զբք), կովկաս– յան հինավուրց ցեղեր, որոնք մ. թ. ա. 2-րդ հազարամյակում տարածված էին Կովկասյան լեռնաշղթայից մինչև Կասպից ծովի հվ. ափերը՝ Վրկանից երկիրը: Ս. թ. ա. 1-ին հազարամյակում նրանք քաշվել էին ծովի հվ–արմ. ափը՝ այնտեղ ստեղծե– լով իրենց մարզը, որը հունա–հռոմեական աղբյուրներում կոչվել է Կ ա ս պ ի ա– ն ա և ենթարկվել է Պարսից թագավո– րությանը: Հերոդոտը (մ. թ. ա. V դ.) Կ–ին հիշում է որպես Պարսից Քսերքսես արքայի բանակների մեջ մտնող ռազմ, միավոր: Կասպիանա նահանգը (հայե– րեն Փայտակարան), որը, ըստ «Աշխար– հացոյց»-ի, ընդգրկում էր Կուրի ու Երաս– խի միախառնվելու վայրից մինչև ծովն ընկած տարածքը (Կուրի հոսանքից հվ. և հրասխից արլ.), մ. թ. ա. II դ. սկզբին մտավ նոր կազմավորված Մեծ Հայքի թագավորության մեշ: Մ. թ. V դ. կեսին, Արևելյան Հայաստանում Արշակունիների թագավորության վերացումից հետո, Կաս– պիանա–Փայտակարանը պարսիկները միացրին Ատրսյատականի վարչաքաղա– քական միավորին: Գրկ. Երեմյան U.S., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Ե., 1963: TepoflOT, Hcto- pifii b /jeBATH KHurax, JI., 1972; C t p a 6 o h, TeorpacfrHH, JI., 1964. Բ. Ոււուբաքյւսն
ԿԱՍՊԻԱԿԱՆ ԴՐՈ!*Ն£ (հուն. xacrjuai jruXaO, Մեծ Հայքի Կասպք կամ Փայտա– կարան նահանգը հարավից եզերող Կաս– պից լեռնաշղթայի գլխավոր լեռնանցքը (այժմ՝ Սալավաթ), որտեղով հին և միշին դարերում անցնում էր Ատրպատականից Անդրկովկաս ձգվող մայրուղիներից մեկը:
ԿԱՍՊԻԱԿԱՆ ՆԱՎԱՏՈՐՄ, Կասպիա– կան ռազմական նավատոր– միկ, ռուս, հնագույն նավատորմ: Ստեղծ– վել է Պետրոս I-ի հրամանով, Աստրախա– նում, 1722-ի նոյեմբերին: Մասնակցել է 1722–23-ի պարսկական արշավանքին, օժանդակել ռուս, զորքերին 1796-ին Դեր– բենդի ու Բաքվի ժամանակավոր գրավման և 1804–13-ի ռուս–իրան. պատերազմի ժամանակ: Կ. ն–ի նավաստիները Բաք– վում մասնակցել են 1903–05-ի հեղափո– խական շարժումներին, 1917-ին՝ սովե– տական կարգերի հաստատմանը: 1918-ի հոկտեմբերին ստեղծված Աստրախան– յան–կասպիական ռազմ, նավատորմիկը 1919-ի հուլիսին վոլգյան ւաւզմ. նավա– տորմիկի հետ միավորվելով՝ կոչվել է Վոլգա–կասպիական, որի հիմքի վրա 1920-ի մայիսին Բաքվում ստեղծվել է Կասպիական ռազմ. նավատորմը (3 օժանդակ հածանավ, 10 ականակիր, 4 սուզանավ ևն), որն էլ 1920-ի հուլիսին միավորվել է Սովետական Ադրբեշանի Կարմիր նավատորմի հետ (Կասպիական ռազմածովային ուժեր): 1941–45-ի Հայ– րենական մեծ պատերազմի տարիներին մատուցած ծառայությունների (Ստալին– գրադի ճակատամարտ, Կովկասի ճակա– տամարտ ևն) համար պարգևատրվել է Կարմիր դրոշի շքանշանով (1945):
ԿԱՍՊԻՑ ԾՈՎ, Կա սպի (հուն. Kaa- Jtuov JieXcryoc;, լատ. Kaspium Mare), Վ ը ր– կանա, խոշորագույն պարփակ շրավա– զան ՍՍՀՍ–ում և Իրանում: Տարածությու– նը մոտ 371 հզ. կմ2 է, ձգվածությունը՝ հս–ից հվ. մոտ 1200 կմ, միշին լայնու– թյունը՝ 320 կմ, ափագծի երկարությունը՝ մոտ 7 հզ. կմ, առավելագույն խորությու– նը՝ 1025 մ՝. Մակարդակը Համաշխարհա– յին օվկիանոսից 28,5 մ ցածր է: Ափերը կտրտված են Կիզլյարի, Կոմսոմոլեց, Ման– գիշլակի, Ագրախանի, Բաքվի ևն ծոցե– րով ու ծանծաղ ծովալճակներով: Կ. ծ–ում կա մոտ 50 կղզի: Հս–ից ընդունում է Վոլ– գա, էմբա, Ուրալ, Թերեք, արմ–ից՝ Սու– լակ, Կուր, Սամուր գետերը: Հս. ափերը ցածրադիր են, հարթ, ավազոտ, արմ. ափերը՝ ավազաթմբային, ցամաքալեզ– վակներով, Դաղստանի և Ապշերոնյան թերակղզու մոտ՝ տեղ–տեղ քայքայված: Արլ. ափերը կրաքարային են, ողողված: Կ. ծ–ի հատակը հարուստ է նավթի և գա– զի պաշարներով, Կարա–Բողազ–Դյոլը՝ միրաբիլիտով: Կ. ծ–ի շրշանում մթնոլոր– տային շրշանառությանը բնորոշ բարի– կական կենտրոններն են՝ ասիական մաք– սիմումի ճյուղը՝ ձմռանը, և ազորյան մաք– սիմումի ու հարավ–ասիական մինիմումի ճյուղերը՝ ամռանը: Կլիմային բնորոշ են ցամաքայնությունը, եղանակի անտի– ցիկլոնային պայմանները, չոր քամիները, դաժան ձմեռը, տարեկան շերմաստիճանի մեծ տատանումները, տեղումների սակա– վությունը: Հունվարին օդի միշին ջերմաս– տիճանը հս–ում – 10°C է, հվ–ում՝ 12°C, հուլիսին՝ 24–26°C, տարեկան տեղումնե– րը՝ 90–200 մմ: Կ. ծ–ում գերիշխում է ցիկ– լոնային շրջապտույտը: Զրի հոսանքներն արմ. ափերով շարժվում են հս–ից հվ.՝ դեպի Ապշերոնյան թերակղզի, որտեղ բա– ժանվում են, մեկ ճյուղը հոսում է արմ. ափերի երկայնքով, մյուսը կտրում անց– նում է Կ. ծ. և Ապշերոնյան թերակղզու մոտ ու արւ. ափերի մոտ խառնվում դեպի հս. հոսող ջրերին: Կ. ծ–ի հս. մասում գե– րիշխում են տարբեր ուղղություններով անկայուն քամիները: Ջրի ալիքների առա– վելագույն բարձրությունը հասնում է 11 մ, միջին աղիությունը՝ 12,7–12,8°/0օ* մաստիճանը՝ ամռանը 24–29°C (Կրաս– նովոդսկի ծոցում՝ 32°C), ձմռանը հս–ում՝ –0,5°C, հվ–ում՝ 10qC: Կ. ծ–ի հս. մասը սառցակալում է 2–3 ամիս; Կ. ծփ մակարդակը կրել է մի քանի տատանում: Ներկայիս մակարդակը տատանվում է 28,5 մ նիշի մոտ մի քանի սմ–ի սահմաննե– րում: Կ. ծ–ում կա ավելի քան 500 տեսակ բույս, 854 տեսակ ձուկ և կենդանի: Արդյու– նահանվում է թառափ, զութխի, հարինգ, բրամ ևն, ինչպես նաև նավթ, սուլֆատ, նատրիում, միրաբիլիտ: Մեծ է Կ. ծ–ի տրանսպորտային նշանակությունը: խո– շոր նավահանգիստներն են Ասարախանը, Բաքուն, Մախաչկալան, Կրասնովոդսկը, Շևչենկոն (ՍՍՀՄ), Փեհլևին, Բենդեր– Շահը (Իրան): Բաքվի և Կրասնովոդսկի միջև երթևեկում են ծովային և երկաթու– ղային լաստանավեր:
ԿԱՍՏԱՆԵՐ (պորտուգ. casta – տոհմ, սերունդ, <լատ. castus–մաքուր, սանսկ– րիտ. համարժեքը՝ ջատի), իրար հետ սահմանափակ հաղորդակցմամբ, անփո– փոխ մասնագիտությամբ և ընդհանուր առասպելական նախահայր ունեցող մարդ– կանց ներամուսնական խմբեր (տես Նե– րամուսնություն): Կ–ի համակարգի ձևա– վորման վրա մեծապես ազդել է աշխա– տանքի հասարակական բաժանումը: Կաս– տայական բաժանման առանձին նշաններ եղել են Հին Եգիպտոսում, Իրանում, Չի– նաստանում, ճապոնիայում և այլուր: Սակայն Կ–ի համակարգը առավելապես զարգացել և պահպանվել է Հնդկաստա– նում: Կ. գոյություն են ունեցել դեռևս Հին Հնդկաստանում և օրինականացվեք են կրոնի կողմից: Միջնադարյան Հնդկաս– տանում Կ. դարձել են ֆեոդ, հասարակու– թյան հիերարխիական կառուցվածքի հիմ– քը՝ փոխարինելով վարնաներին: Կաստայական հիերարխիայի վերին աս– տիճանին գտնվել են հոգևոր և աշխարհիկ ֆեոդալների Կ., նրանցից ցած՝ համայնք– ների լիիրավ անդամների ռազմա–երկրա– գործական Կ. և քաղաքային առևտրա– վաշխառուական Կ., ավելի ցած՝ արհես– տավորների և համայնքների ոչ լիիրավ անդամների Կ., ամենացածում՝ կիսա– ստրուկ–կիսաճորտերի Կ., որոնք, բացի երկրագործությունից, զբաղվել են «ան– մաքուր» մասնագիտություններով (ավ– լողներ, կաշեգործներ, կոշկակարներ ևն) և կոչվել են «անձեռնմխելիներ»: Կ–ի գլուխ կանգնած էին կաստայական խորհուրդ– ները, որոնք վերահսկել են Կ–ի անդամ– ների տնտ. և հասարակական գործունեու– թյունը, հետևել կաստայական օրենքների կատարմանը և իրագործել արդարադա– տությունը: Անգլ. գաղութարարները ձըգ– տել են պահպանել կաստայական կարգը Հնդկաստանում՝ աշխատավորների շա– հագործումն ուժեղացնելու և ազգային– ազատագրական շարժումը պառակտելու համար: Սակայն կապիտալիստական հա– րաբերությունների զարգացումը երկրում խախտել է Կ–ի հասարակական–տնտ. հիմ– քը: Հնդկական հանրապետության սահ– մանադրությունը (1950) ճանաչել է Կ–ի իրավահավասարությունը: Միջոցառում– ներ են ձեռնարկվում «անձեռնմխելինե– րի» դրությունը բարելավելու համար: Սա– կայն կաստայական տարբերությունները պահպանվում են և խոչընդոտում երկրի տնտ., հասարակական և մշակութային առաջընթացը: Գրկ. M a p k c K., HnmeTa <|mjiocoHHf MapKC K. h 3 h r e ji b c Փ., Coq., 2 H3/n., t . 4, c. 148, 150, 153–54; KacTbi bHhahh, M., 1965.
