Jump to content

Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/243

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

կան քնարական երգեր» (1972, քրդերեն), «Ռոստամե Զալ» էպոսի քրդական պա– տումները» (1978, քրդերեն) U այլ գործեր: Քրդերեն լույս են տեսել Հ. Ջ–ի «Նոր առա– վոտ» (1947) պատմվածքների ժողովածուն, «Օգնություն» (1967) վեպը, «Քրդական ժողովրդական երգեր» (1975) գիրքը, հայերեն՝ «Քրդական ժողովրդական հե– քիաթներ»^ (1952), «Քրդական ժողո– վըրդական վիպերգեր»-ը (I960): Քրդե– րեն է թարգմանել հայ և սովետական գրող– ների շատ գործեր: Կազմել է դասագրքեր: 1979-ից՝ Իրաքի ԴԱ թղթակից անդամ: Պարգևատրվել է ժողովուրդների բարե– կամության և «Պատվո նշան» շքանշան– ներով:

ՀԱՋՈՐԴԱԿԱՆ ՄԻԱՑՈՒՄ էլեկտրա տեխնիկայում, 1. երկբևեռների միացում, երբ նրանց միջով անցնում է նույն հոսանքը: էլեկտրաէներգիայի աղ– բյուրների Հ. մ. կիրառվում է մեկ աղբյու– րի էլշուից մեծ լարում ստանալու համար: Բեռնվածքների Հ. մ–ման դեպքում լա– րումը նրանց վրա բաշխվում է դիմադրու– թյուններին համեմատական: Մեկ տարրի անջատումը ընդհատում է ամբողջ շղթա– յի հոսանքը: 2. Քառաբևեռների միացում, երբ լարումն ու հոսանքի ուժը նախորդ քառաբևեռի ելքում համապատասխանա– բար հավասար են հաջորդի մուտքի լար– մանն ու հոսանքի ուժին:


ՀԱՋՈՐԴԱԿԱՆ ՊԱՏԿԵՐՆԵՐ, զգայարան– ների վրա առարկաների ներգործությու– նից հետո գիտակցության ոլորտում ըն– կալման պատկերներից մնացած «հետ– քեր» (տեսողական, լսողական ևն): Առար– կային ուշադիր նայելուց հետո, հայացքը միատարր սպիտակ ֆոնին տեղափոխե– լիս, երևում է դրական հաջորդական պատ– կերը, որը ըստ լուսավորության և գույնի նման է ընկալման պատկերին: Դրան հետևող պատկերը, որն ունի լրացուցիչ գունային առանձնահատկություններ, կոչ– վում է բացասական Հ. պատկեր (կարմիր առարկան կանաչ է երևում, կանաչը՝ կար– միր, կապույտը՝ դեղին, իսկ դեղինը՝ կա– պույտ ևն): Ընկալման պատկերի առաջա– ցումը պայմանավորված է անալիզատո– րում կատարվող ֆոտոքիմիական և էլեկ– տրաքիմիական բարդ պրոցեսներով: Հ. պ. են առաջանում գրգռիչների տևական ազդեցության պատճառով ռեցեպտորների հոգնածությունից: Ցանցաթաղանթի ցե– րեկային տեսողության ռեցեպտորներում (սրվակներում) կա երեք տեսակ պիգմեն– տացիա, որը զգայուն է գունային սպեկ– տրի տարբեր երկարության ալիքների նկատմամբ: Երբ գույներից մեկն ազդում է տևականորեն, ապա այն ընկալող պիգ– մենտը քայքայվում է, և այդ գույնի նկատ– մամբ աչքի զգայունակությունը թուլա– նում է: Չեզոք ֆոնին նայելիս առաջա– նում է լրացուցիչ գունային զգայություն: Հ. պ–ի օգտագործման վրա է հիմնված կինոն, որում մեկ վայրկյանում տրվում է 24 առանձին պատկեր, սակայն դրանց ինտերվալները լցվում են դրական Հ. պ–ով, և դիտողին թվում է, թե հայացքի առջևով անցնում են անընդհատ իրադարձություն– ներ: Ա. Նաւչաջյահ


ՀԱՋՈՐԴԱԿԱՆ ՌԵԱԿՑԻԱՆԵՐ, իրար հա– ջորդող քիմիական ռեակցիաների շարք, երբ մի ռեակցիայի վերջնանյութը հաջոր– դի համար ելանյութ է: Հ. ռ–ի ընթացքում վերջնանյութի (C) առաջացումը հետևանք է մեկից ավելի իրար հաջորդող փուլերում k! ելանյութի (A) փոխարկումների՝ A-* k2 –>Bi –► »Biki+i->C: Հ. ռ–ի պարզա– գույն օրինակ է երկու ոչ դարձելի առաջին կարգի ռեակցիաների հաջորդաբար ըն– kl k2 թանալը՝ A–> B-> C: Միջանկյալ նյութի (B) կոնցենտրացիան սկզբում աճում է՝ հասնելով առավելագույն արժեքի, հետո նվազում: Հ. ռ. են ածխաջրածինների ջեր– մային կրեկինգը, քլորացումը, պոլիմե– րացումը, բազմահիմն թթուների էսթե– րացումը ևն: Հ. ռ–ի քանակական վերլու– ծությունը հանգեցնում է քիմ. կինետիկա– յի համար շատ կարևոր երկու հետևու– թյունների՝ 1. վերջնանյութի կուտակման արագությունը հավասար է ռեակցիայի գումարային արագությունը պայմանա– վորող ամենադանդաղ փուլի արագությա– նը: 2. Եթե միջանկյալ նյութը շատ ռեակ– ցունակ է, ապա նրա նկատմամբ կարելի է կիրառել քվազիոստացիոնար կոնցենտրա– ցիաների մեթոդը, որը հնարավորություն է տալիս դիֆերենցիալ հավասարումների համակարգը վերածել հանրահաշվական հավասարումների համակարգի: Դա հեշ– տացնում է կինետիկ տվյալների մաթեմա– տիկական մշակումը: Ն. Բեյւերյան


ՀԱՋՈՐԴԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, մաթեմատիկա– յի հիմնական հասկացություններից: Որոշ– վում է բոլոր բնական թվերի (երբեմն 0-ն ներառյալ) բազմության կամ ենթաբազ– մության արտապատկերմամբ ինչ–որ բազ– մության մեջ: Վերջինիս այն տարրերը, որոնք համապատասխանում են այդ թվե– րին՝ ինդեքսներին, կոչվում են Հ–յան ան– դամներ, ընդ որում նույն տարրը կարող է համապատասխանել տարբեր թվերի, այ– սինքն՝ Հ–յան անդամները կարող են համընկնել: Հ. կոչվում է վերջավոր, եթե ինդեքսների բազմությունը վերջավոր է, և անվերջ՝ հակառակ դեպքում: Հ. ասելով հաճախ հասկանում են անվերջ Հ.: Թվա– յին Հ. սովորաբար տրվում է ո–րդ ան– դամի բանաձևի (օրինակ, Xn= – ո) կամ ռեկուրենտ բանաձևի օգնությամբ, որով յուրաքանչյուր անդամ որոշվում է նախորդ անդամների միջոցով (օրինակ, Ֆիբոնաչի Հ.՝tXo=0, Xn=l, Xn+2= = Xn+i + Xn, ո^Օ): Եթե թվային Հ–յան բավականաչափ մեծ ինդեքսներին հա– մապատասխանող անդամները ցանկա– ցած չափով քիչ են տարբերվում a թվից, ապա Հ. կոչվում է զուգամետ, իսկ a-ն՝ նրա սահման: Ոչ զուգամետ Հ. կոչվում է տարամետ: Հ–յան հասկացությունը կա– րևոր դեր է խաղում մաթեմատիկայում: Նրա օգնությամբ սահմանվում են մի շարք հիմնական մաթեմատիկական գա– ղափարներ, օրինակ, անվերջ փոքր, ան– վերջ մեծ մեծություն, վերին և ստորին սահման, անընդհատություն, ածանցյալ հասկացությունները մաթեմատիկական անալիզում, սահմանային կետ, կոմպակ– տություն՝ տոպոլոգիայում, անկախ փոր– ձերի Հ.՝ հավանականությունների տեսու– թյունում ևն: Հ–յան և շարքի զուգամիտու– թյան գաղափարները ըստ էության հա– մարժեք են և տարբերվում են միայն ձևական առանձնահատկություններով:


«ՀԱՈԱՋ», քաղաքական, հասարակական և գրական օրաթերթ: Լույս է տեսնում 1925-ից, Փարիզում: Խմբագիրներ՝ Շ. Մի– սաքյան, Ա. Միսաքյան (1957-ից): Ունի դաշնակցական ուղղություն և այդ դիրքե– րից լուսաբանում է սփյուռքահայ, հատ– կապես ֆրանսահայ կյանքի տարբեր իրա– դարձությունները («Ձայներ գավառեն», «Դաղութե գաղութ» բաժիններ), կուսակ– ցության Ֆրանսիայի և այլ գաղթավայ– րերի կոմիտեների գործունեությունը: Մի– ջազգային հարցերում պաշտպանում է իմ– պերիալիստական պետությունների քա– ղաքականությունը, զետեղում հակասո– վետական, հակակոմունիստական հոդ– վածներ ու նյութեր:

Նկարում` Հառիճ


ՀԱՌԻՃ (մինչև 1946-ը՝ Ղփչաղ), գյուղ Հայկական ՍՍՀ Արթիկի շրջանում, շրջկենտրոնից 3 կմ հարավ–արևելք: Անասնապահական սովետական տնտեսությունն զբաղվում է նաև հացահատիկի, կերային կուլտուրաների մշակությամբ: Հ–ում գործում է Արթիկի արտադրական կոմբինատի մասնաճյուղը (արտադրում է պեմզայի սալիկներ և մածուկ): Ունի միջնակարգ դպրոց, կուլտուրայի տուն, գրադարան, կապի բաժանմունք, մսուր–մանկապարտեզ, պատմա–հնագիտական թանգարան, տուրիստական հանգրվան: Գյուղի հվ. կողմում, երեք դարավանդների վրա, գտնվում է 12 հա ընդհանուր մակերեսով բրոնզեդարյան բնակատեղի: Հնագիտական ուսումնասիրություններն սկսվել են 1966-ին: Հուշարձանը բազմաշերտ է, պարունակում է մ. թ. ա. III հազարամյակից մինչև մ. թ. X դ. շերտեր: Վաղ բրոնզեդարյան շերտում բացվել են ուղղանկյուն և քառանկյուն հիմքերով բնակարաններ՝ քարից պատրաստված կրակարաններով: Հայտնաբերվել են խեցեղեն, աշխատանքային գործիքներ, պերճանքի առարկաներ, որոնք որոշակի զուգահեռներ ունեն Հայկական լեռնաշխարհի մի շարք հուշարձաններից գտածոների հետ: Բնակատեղիի մոտ գտնվում է Հ–ի դամբարանադաշտը՝ մոտ 3 կմ2 տարածքով: Տեղ–տեղ զանազանվում են դամբարանների արմ–ից արլ. ձգվող շարքերը: Դամբարանները հիմնականում փորված են հողի, երբեմն՝ տուֆի մեջ, ծածկված մեծ մասամբ լավ մշակված և միմյանց կիպ ագուցված տուֆե սալերով: Դամբարանափոսերը տարբեր ձևերի են՝ ուղղանկյուն, օվալաձև, կլորավուն անկյուննե–