Ժ. Ա. Հուդոն Հուլիոս Կեսար մանուկների ու կանանց քնարական բնույ– թի քանդակները («Կնոջ դիմաքանդակը», գիպս, 1787, Լուվր): 1805–25-ին դասա– վանդել է Փարիզի Գեղեցիկ արվեստների դպրոցում: ՀՈՒԵ (Hue), քաղաք Վինտնամում, Հա– րավ–Չինական ծովի մոտ: Տհիատհեն պրովինցիայի վարչական կենտրոնն է: 209 հզ. բն. (1973): Տրանսպորտային հան– գույց է, անտ. կենտրոն: Կան բրնձի մա– քըրման և փայտասղոցման ձեռնարկու– թյուններ, տեքստիլ արդյունաբերություն, շինանյութերի արտադրություն: Հ–ում պահպանվել են Տհայհոա պալատը, Նգո– մոն ամրոցի գլխավոր դարպասը՝ երկհար– կանի տաղավարով (1833) և կայսերական դամբարաններ:
ՀՈՒԼԱՎՅԱՆ ԴԻՆԱՍՏԻԱ, կառավարող դինաստիա իշխանությունում (1256– XIV դ. կես): Կոչվել է հիմնադիր Հուշավու խանի անունով: Իշխել է Իրանում, Հայաս– տանում և Առաջավոր Ասիայի մեծ մա– սում: Հ. դ–ի ամենաակնառու ներկայա– ցուցիչը Ղազան խանն էր, որի օրոք վերա– ցավ ձևական կախումը մոնղ. կենտրոնա– կան պետությունից: Իրական իշխանու– թյամբ օժտված վերջին իլխանը Աբու– Սաիդ Բահաւռուր խանն էր: Հաջորդ ութ իլխանները գործիք էին միմյանց հետ մըր– ցակցող ամիրայական հզոր տոհմերի՝ Չոբանյանների և Զելայիրյանների ձեռ– քին: Ըստ հայկ. աղբյուրների, Հ. դ–ի որոշ ներկայացուցիչներ (Աբաղա, Արդուն և ուրիշներ) սիրաշահել են քրիստոնյանե– րին, օգտվել հայերի ծառայություններից՝ մամլուքների դեմ եվրոպական պետու– թյունների հետ բանակցություններ վարե– լու ժամանակ: Հ. դ–ի ժամանակաշրջա– նում պահպանվել է Կիլիկիայի հայկ. պե– տության հետ մոնղոլների կնքած զինա– դաշինքը: Հ. դ–ի կարևոր ներկայացուցիչների Հուլավու (1256–65), Աբաղա (1265–82), Ահմադ (Թագոլդար, 1282–84), Արղուն (1284–91), Քեյղաթու (1291–95), Բայդոլ (1295), Մահմուդ Ղազան (1295–1304), Ուլ– շեյթոլ Մուհամմադ Ւասդաբանդա (1304 – 16), Աբոլ–Սաիդ (1316–35): Գրկ. աես Իշխանություն հոդվածի գրակա– նությունը: Վ. Վարդանյան
ՀՈՒԼԱՎՈՒ, Հու լա ղու (1217–1265), Հուշավյան դինաստիայի և պետության (իշխանության) հիմնադիրը (1256-ից): Չինգիզ խանի թոռը: 1256-ին գրավել է Իրանը, Իրաքը, 1257-ին՝ Հայաստանը, Վրաստանը, Աղվանքը ևն: Ձևականորեն ճանաչել է մոնղ. կենտրոնական պետու– թյան մեծ խանի գերակայությունը, նրա– նից ստացել «իփւանի» (ժողովրդի պետ) տիտղոս: Հայաստանի Բագրևանդ գա– վառում (Բագավանից հվ.) հիմնել է աթո– ռանիստ քաղաք: 1258-ին գրավել է Բաղ– դադը և վերացրել Աբբասյան խալիֆայու– թյունը: Հ–ի արշավանքներին մասնակցել են նաև հայ իշխանները. 1258-ին Բաղդադի վրա արշավանքին՝ Զաքարյան Շահևշահի որդի Զաքարեն, Պռոշ իյաղբակյանը, Սե– վադա Խաչենցին, Թաղիադին Կյուրիկյա– նը և ուրիշներ, է յուրյանների դեմ՝ խաղ– բակյան Պռոշ իշխանի գւխավորած հայկ. զորագնդերը, Եգիպտոսի և Ասորիքի դեմ՝ Կիլիկիայի Հայոց թագավոր Հեթում Ա: Հայոց զորքը մասնակցել է նաև 1262-ին Ոսկե Հորդայի դեմ Հ–ի մղած կռիվներին (Շամախու, Դերբենդի և Թերեքի մոտ): Հ–ի օրոք, երկարատև պատերազմների պատճառով, Հայաստանի և հարևան եր– կըրների դրությունը վատթարացավ: Գրկ. տես Իշխանություն հոդվածի գրակա– նությունը:
ՀՈՒԼԻԱՆՈՍ ՈՒՐԱՑՈՂ Փլավիոս Կլավ– դիոս (Flavius Claudius Julianus Apos- tata) (331–363), հռոմեական կայսր 361-ից: Կոստանդին Մեծի եղբայր Հու– լիոս Կոստանդիոսի որդին: Հաջորդել է Կոստանդիոս Il-ին: Ատացել է հեթանո– սական կրթություն: 355-ին հռչակվել է կեսար (կայսերակից) և ուղարկվել Գա– լիա՝ ընդդեմ ֆրանկների ու ալեմանների: Կայսր դառնալուց հետո շարունակել է նախորդի սկսած պատերազմը պարսիկ– ների դեմ, 363-ին ներխուժել Պարսկաս– տան: Արշավանքից վերադառնալիս ռազմ, ընդհարման ժամանակ վիրավորվել է և մահացել: Հ. Ու. Հռոմեական կայսրության հզո– րության հիմքը տեսնում էր քաղաքային զորեղ դասի մեջ. իր դարն ապրած պո– լիսային համակարգի գաղափարախոսն էր: Հենվելով Հռոմի օպոզիցիոն արիս– տոկրատիայի և ազատ գյուղացիության որոշ շերտերի վրա՝ փորձել է հեթանոսա– կան կրոնը դարձնել պետական: Դադարեց– րել է հեթանոսների հալածանքը, վերա– դարձրել հեթանոսական տաճարներից խըլ– ված ունեցվածքը, իշխանությունից հեռաց– րել քրիստոնյաներին: Հ. Ու–ի փորձը վերջին քայլն էր ի պաշտ– պանություն հեթանոսության: Քրիստո– նեական եկեղեցին նրան անվանել է «Ուրացող»: Երկ. IlHCbMa, «BecraHK ^peBHeii Hctophh*, 1970, JMs 1–3. Հ. Րարթիկյան
ՀՈՒԼԻՈՍ ԿԵՍԱՐ Գայոս (Gaius Julius Caesar, մ. թ. ա. 102 կամ 100–մ. թ. ա. 15.3.44), հռոմեական պետական, քաղա– քական և ռազմական գործիչ: Հուլիոսների պատրիկական տոհմից: Վաղ հասակից հարել է դեմոկրատական քաղ. հոսանքին: Պրոսկրիպցիաների ժամանակ հեռացել է Հռոմից: 81–78-ին ծառայել է Փոքր Ասիա– յում: 73-ին ընտրվել է պոնտիֆեքս, 63-ին՝ մեծ պոնտիֆեքս և պրետոր: 61-ին ստա– ցել է Հեռավոր Իսպանիայի կառավարու– մը, հևազաևդեցրել լուզիտաններին և կարգավորել պրովինցիայի տնտ. և քաղ. վիճակը: 60-ին վերադարձել է Հռոմ, ընտրվել կոնսուլ: Գնեոս Պոմպեոսի և Մարկոս Կրասոսի հետ կազմել է աոաջին եռապետությունը: ժող. ժողովի միջոցով անցկացրել է Իտալիայի դեռևս չբաժան– ված հողերը աղքատ քաղաքացիներին բա– ժանելու ագրարային օրինագիծ: 58– 51-ին Հ. Կ. նվաճել է ամբողջ Անդրալպյան Գալիան՝ Բելգիկայից մինչև Աքվիտա– նիա: Պոմպեոսը և ծերակույտը, վախեևա– լով Հ. Կ–ի ազդեցության մեծացումից, Հ. Կ–ից պահանջել են ցրել բանակը, թեև նրա լիազորությունների ժամկետը չէր լրացել: Հ. Կ. մերժել է, որի համար հայ– տարարվել է հայրենիքի թշնամի: 49-ի հունվարի 10-ին անցել է սահմանային Ռուբիկոն գետը, մտել Իտալիա, ապա՝ Հռոմ և հռչակվել դիկտատոր (ժամանա– կավորապես): Սկսվել է քաղաքացիական պատերազմ (49–45) Հ. Կ–ի և Պոմպեոսի գլխավորած հաևրապետականների միջև: Հ. Կ. Իսպանիայում ջախջախել է Պոմպեո– սի կողմնակիցներին (Իլերդայի ճակատա– մարտ 49), Հունաստանում՝ Պոմպեոսի կրկնակի գերազանց զորքը (Փարսալոսի ճակատամարտ 48, որտեղ Պոմպեոսին օգնության էր եկել հայկ. մի զորամաս): 48-ի վերջին–47-ի սկզբին Հ. Կ., միջա– մտելով Եգիպտոսի գահակալական պայ– քարին, պարտության է մատնել եգիպտա– կան թագավորական զորքը («Ալեքսանդ– րիայի պատերազմ») և Եգիպտոսի թա– գուհի հռչակել Կլեոպատրա VII-ին: 47-ի գարնանը Փոքր Ասիայում պարտության է մատնել Միհրդատ VI Եվպատորի որդուն՝ Փառնակեսին և այդ առիթով Հռոմ ուղար– կած նամակում գրել. «Եկա՝, տեսա՝, հաղթեցի՝» («Veni, vidi, vici»): 46-ին ԱֆրիկայոււՐ Թապսոսի ճակատամարտում («Աֆրիկյան պատերազմ»), իսկ 45-ին Իսպանիայում, Մունդայի ճակատամար– տում («Իսպանական պատերազմ») ջախ– ջախել է հանրապետականներին: Հ. Կ. ստացել է տրիբունի անձեռնմխելիության իրավունք և հռչակվել դիկտատոր՝ անո– րոշ ժամանակով (48), սենատից և ժողո– վըրդից ճանաչվել <հայր հայրենյաց» («pater patriae»), ապա՝ ցմահ դիկտատոր (44), ստացել «իմպերատոր» տիտղոսը և հանրապետության բոլոր զորքերի հրա– մանատարությունը, մշտապես դափնե– պսակ կրելու և ծիրանի թիկնոց հագնելու իրավունք: Հ. Կ. փաստորեև դարձել է միապետ՝ պահպանելով կառավարման հանրապետական ձևերը: Ի տարբերու– թյուն Մարիոսի և Սուլլայի, Հ. Կ. չհալա– ծեց իր քաղ. հակառակորդներին, այլ աշ– խատեց իր կողմը գրավել նրանց: Մի շարք միջոցառումներով աշխուժացրել է տնտ. կյանքը, կարգավորել պրովինցիաների կառավարումը, հարկային համակարգը, անցկացրել վարչ., դրամ., տոմարական (լուսնային տարին Փոխարինվել է արե– գակնային տարով, հուլյան տոմար) ռե– ֆորմներ ևն: Հունաստանում կազմա– կերպել է հատուկ բանակ, որով Հ. Կ. Հայաստանի վրայով արշավելու էր Պար– թևաստան: Նրանից դժգոհ հանրապետա– կան ծերակուտականները (ավելի քան 80 հոգի, այդ թվում՝ Մարկոս Բրուտոսը) Հ. Կ–ին դավադրաբար սպանել են ծերա– կույտի նիստում: Հ. Կ–ի քաղաքականու– թյան հիմքը հասարակական տարբեր խըմ– բավորումների միջև խուսանավելն էր (կեսարականություն):
