նույնիսկ XIX դ․ որոշ գիտնականներ (Լ․ Մորգան, Ն․ Ի․ Զիբեր և ուրիշներ) П․ դ–ի առասպելի ազդեցությամբ փոր– ձել են իդեալականացնել մարդկության «բնական» (իբր բնության բանական օրենքներով ապրելու) վիճակը։ Ի հակա– կշիռ այդ իդեալականացման, Վ․ ի․ Լենինը գրել է, որ մեզանից առաջ չի եղել ոչ մի ոսկե դար, և «նախնադարյան մարդը» ճնշվել է բնության դեմ գոյության պայքարի դժվարություններով (Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 5, էշ 128–129)։ «ՈՍԿԵ ԿԱՆՈՆ», ժողովրդական առածնե– րում ու ասացվածքներում պահպանված հնագույն բարոյախոսական պատվիրան՝ մի վարվիր ուրիշների հետ այնպես, ինչ– պես չես կամենա, որ քեզ հետ վարվեն։ Արտահայտել են Հին Արևելքի ու Հին Հու– նաստանի իմաստունները, մտել է նաև Ավետարան։ է․ Կանտն այն ձևափոխել ու զարգացրել է կատեգորիկ իմւցերաւռիվի մասին իր ուսմունքում։ ՈՍԿԵ ՀԱՏՈՒՄ, ոսկի հատ ու մ (ճիշ– տը՝ «ոսկե հատման» հարաբերություն), հարմոնիկ մասնահատում, համաչափական համակարգ, ուր ցանկա– ցած մեծության հատվածը (a) մասնահատ– վում է երկու այնպիսի մասերի, որոնցից մեծի (x;) հարաբերությունը փոքրին (a– –Հ) հավասար է ամբողշ հատվածի հա– րաբերությանը մեծին (և հակառակը)։ Այդ հարաբերությունը իռացիոնալ է։ ^_յ^-= հարաբերությունից ստաց– վող հավասարման (x2–]–a*–a2=0) լու– ծումով՝ եթե a ընդունենք հավասար մեկի, ստացվում է՝ x․= 0,618, a–*=0,382։ Այս– պիսով մեծ մասը (х) միջին համեմատա– կանն է ամբողջ հատվածի և փոքր մասի, այստեղից4 հատվածի մ щ ս ն lu– ll ա տ ու մ ը արտաքին և միջին համեմատ ու թյամբ։ П․ հ․ հարաբերության երկրաչափական կա՜ռուցումը իրականացվում է 1։2 հարա– բերությամբ էջերով ուղղանկյուն եռան– կյան միջոցով (տես գծ․, այստեղ с կե– տում հատվածը մասնահատվում է fl․ հ–ման հա– րաբերությամբ)։ Գո ր ծ նա կանում կիրառվում է մո– տավոր П․ հ՝․ ար– տահայտված 2/3, 3/5, 5/8, 8/13 ևն կոտորակներով, որտեղ 2, 3, 5, 8, 13 են ֆիբոնաչչիի թվերն են (յուրաքանչյուր անդամը՝ սկսած երրորդից, հավասար է նախորդ երկուսի գումարին)։ ճարտ․ հա– մաչափություններում П․ հ–ման կիրառ– ման մեթոդում էական լրացում է կատարել Ի․ Վ․ ժոլտովսկին․ սահմանել է մեկ այլ ածանցյալ հարաբերություն՝ այն անվա– նելով «ոսկե հատման ֆունկցիա»։ П․ հ–ման սկզբունքները և նրանցից ածանցված համաչափական հարաբերու– թյունները հիմք են ծառայել համաշխար– հային արվեստի (գլխավորապես անտիկ աշխարհի և Վերածննդի ճարտարապետու– թյուն) բազմաթիվ ստեղծագործություն– ների կոմպոզիցիոն կառուցման համար։ П․ հ–ման, հատկապես ֆիբոնաչչիի շարքի հարաբերությունները մեծապես կիրառվել են հայկ․ միջնադարյան ճարտ․ ստեղծա– գործություններում (Ռսկեպար, Մաստա– րա, Թալինի Կաթողիկե, Գառնհովիտ ևն)։ П․ հ–ման հարաբերությունը հայտնի է եղել դեռևս հնուց։ Նրա բնորոշումը տըր– ված է Պլատոնի «Տիմեոս» տրամախոսու– թյան մեջ։ Հավանաբար այս խնդիրը լուծվել է դեռևս Պյութագորասյան դպրո– ցում։ Էվկլիդեսի «Սկզբունքների» երկ– րորդ գրքում տրվում է П․ հ–ման հարաբե– րության երկրաչափական կառուցումը։ «Ո․ հ․» տերմինը սահմանել է Լեոնարդո դա Վինչին։ ս․ Ստեփանյան․ ՈՍԿԵ ՀՈՐԴԱ, Զուչիի ուլ ուս, ֆեո– դալական պետություն։ Հիմնել է Բաթու– խանը XIII դ․ կեսին։ Խանական իշխանու– թյունը տարածվել է արմ–ում՝ ստորին Դա~ նուբից և Ֆիննական ծոցից մինչե արլ․՝ Իրտիշի ավազանն ու ստորին Օբը, հվ–ում՝ Սև, Կասպից և Արալյան ծովերից ու Բալ– խաշ լճից մինչև հս․՝ Նովգորոդյան երկի– րը։ Բուն ռուս, հողերը չեն մտել П․ հ–ի մեջ, բայց եղել են վասալական կախման մեջ, հարկ են մուծել և ենթարկվել խանե– րի հրամաններին։ П․ հ–ի մայրաքաղաքն էր սկզբում Սարայ Բաթուն (ներկայիս Աստրախանի մոտ), XIV դ․ 1-ին կեսից՝ Սարայ Բերքեն (հիմնել էր Բերքե խանը, ներկայիս Վոլգոգրադի մոտ)։ Л․ հ․ ոչ հաստատուն և արհեստական պետ․ միավորում էր՝ մասնատված ուլուս– ների (Ջուչիի 14 որդիների միջև), խայտա– բղետ բնակչությամբ, զարգացման տար– բեր մակարդակով։ Քոչվոր բնակչության մոտ տիրապետող էին կիսանահապետա– կան, կիսաֆեոդ․, իսկ նստակյաց բնակ– չության շրջանում՝ ֆեոդ, հարաբերու– թյունները։ Ավերածություններից զերծ մնացած քաղաքներում, ինչպես նաև նվա– ճողների կառուցած մայրաքաղաքներում, հաստատվում էին արհեստավորները (հիմնականում եկվորներ, այդ թվում նաև հայեր)։ Կարավանային առևտրի կենտ– րոններ էին խանության մայրաքաղաք– ները, Ղրիմի քաղաքները։ П․ հ–ի գլուխ կանգնած էին Բաթու–խանի տան ժառանգորդները։ Քաղ․ կարևոր հար– ցերի լուծման համար հրավիրվում էր ռազ– մաֆեոդ․ ավագանու համագումար՝ ղու– րուլթայ։ Պետ․ գործերը ղեկավարում էին բեգլարբեկերը, ռազմականը՝ զորապետ– ները, բասղաղները, առանձին հարցեր լուծում էին վեզիրները։ П․ հ–ում հաճախակի էին հեղաշրջում– ները, երկպառակությունները, դավա– դրությունները, հպատակ և նվաճված ժո– ղովուրդների ազատագրական պայքարը, ինչը և պատճառ դարձավ պետության քայ– քայման։ խանական երկպառակություններից օգտվել են խոշոր զորապետները (Նողայ, Մամայ և–ուրիշներ), որոնք դարձել են պետության փաստական կառավարիչներ։ П․ հ․ իր ռազմ, առավել հզորության հա– սել է Ուզբեկ, Ջանիբեկ խաների (XIV դ․) օրոք։ XIV դ․ 2-րդ կեսին Д․ հ–ից անջատ– վեցին Խորեզմը, Աստրախանը։ Լեհաս– տանը և Լիտվան գրավեցին Դնեպրգետի ավազանի հողերը։ 1380-ին Մամայի փոր– ձը՝ թալանչիական արշավանքներով թու– լացնել Ռուսիան, անցավ անհաջող, ռուս զորքերը Դմիտրի Դոնսկոյի գլխավորու– թյամբ ջախջախեցին մոնղ․ զորքերը (տես Կուփկովյան ճւսկաւոամարւո 1380)։ 1382-ին Թոդթամիշ խանը արշավեց Մոսկ– վայի վրա, խաբեությամբ գրավեց այն և հրդեհեց։ Ամրապնդելով իր իշխանությու– նը՝ Թողթամիշը պայքար սկսեց Լենկթե– մուրի դեմ, որը սակայն հաջողությամբ կռվեց խանի դեմ, գրավեց ու ավերեց Ո․ հ–ի քաղաքները։ Jfl․ հ–ին մեծ հարված հասցվեց, որից հետո նա այլևս չվերա– կանգնվեց։ XV դ․ սկզբին կազմավորվեց Սիբիրի խանությունը, 1440-ական թթ․՝ Նողայական հորդան, այնուհետև Կսպա– նի խանությունը, Ղրիմի խանությունը, իսկ 1460-ական թթ․ Ուզբեկ, և Ղազախ, խանությունները, ինչպես նաև Աստրա– խանի խանությունը։ П․ հ–ին հաջորդեց այսպես կոչված Մեծ հորդան, որի խան Ահմադը վերստին փորձեց հպատակեց– նել Ռուսիան, սակայն նրա արշավանքն անհաջող վերջացավ։ 1480-ին ռուս ժողո– վուրդը վերջնականապես թոթափեց թա– թար–մոնղ․ լուծը։ Մեծ հորդան գոյատևեց մինչև XVI դ․ սկիզբը։ Տես նաև Մոնղոչա– կան նվաճումներ։ Գրկ․ Греков Б․ Д․ иЯкубовский А․ Ю-, Золотая орда и ее падение, М․–Л․, 1950․ Վ․ Խաչատրյան ՈՍԿԵ ՁԿՆԻԿ, տարածված ակվարիու– մային ձուկ։ Չինաստանում П․ ձ–ի բուծ– ման մասին առաջին տեղեկությունները վերաբերում են X–XII դդ․։ 1611-ին այն տարվել է Պորտուգալիա, 1728-ին՝ Անգ– լիա։ ճապոնիայում fl․ ձ․ սկսել են բու– ծել XVI դ․, իսկ Ռուսաստան է բերվել XVII դ․ վերջին։ Մուտացիոն ընտրության և հիբրիդացման շնորհիվ ստացվել են fl․ ձ–ի մեծ թվով ցեղեր, որոնք տարբեր– վում են գեղեցիկ գունավորմամբ, մեծ, երկար լողակներով, խոշոր աչքերով ևն։ Բարենպաստ պայմաններում Л․ ձ․ սեռա– հասուն է դառնում կյանքի երկրորդ տա– րում։ էգը ձվադրում է մինչև 2–3 հզ․ ձկնկիթ։ Կյանքի տևողությունը ակվա– րիումում 15–35 տարի է։ Սնվում է թըր– թուրներով, ջրալվերով, մսի փոքրիկ կտորներով, անձրևորդերով, զանազան շիլաներով և հացով։ ՈՍԿԵ ՁԿՆԻԿ (լատ․ Dorado), համաստե– ղություն երկնքի հվ․ կիսագնդում՝ Կեն– դանագիր, Թռչող ձուկ, Սեղանասար, Հա– րավային հիդրա, Ցանց, ժամացույց, Դա– նակ համաստեղությունների միջև։ fl․ ձ–ում է գտնվում Խավարածրի հվ․ բևեռը և Մա– գելանի մեծ ամպը։
ՈՍԿԵԱՆ5, Ծիրանյաց (Կարգաբազարի) լեռնաշղթայի գագաթը Հայկական լեռ– նաշխարհում (այժմ՝ Թուրքիայի տարած– քում), Կարասու (Արևմտյան Եփրատ) և Սիվրիդերե գետերի ակունքների մոտ։ Բարձրությունը 3133 մ է։ Կազմված է ան– դեզիտներից և դացիտներից։ Ծածկված է լեռնամարգագետնային բուսականու– թյամբ։ ՈՍ4ԵԲձԵձՆԵՐ (Buptestidae), բզեզների ընտանիք։ Մարմնի երկարությունը 3– 100 մմ է։ Բեղիկները կարճ են, սղոցաձև, առաջնամեջքը ամբողջությամբ սերտ և անշարժ միացած է միջնակրծքին։ Փորը կազմված է 5 հատվածից, որոնցից առա– ջին 2-ը միաձուլված են։ Մարմնի ծածկույթ–
