Բարեւ, Շիրազ

Հովհաննես Շիրազ... Այս անունն իմ մանկության ու պատանեկության թալիսմանն է։ Անուն, որ ինձ համար դարձավ սկզբունք եւ դավանանք, սեր եւ պաշտամունք։ Չեմ հիշում, թե առաջին իմ հանդիպումը որտեղ եւ երբ է եղել Շիրազի բանաստեղծության հետ։ Կարծես թե այն միշտ էլ եղել է ինձ հետ, իմ մեջ, ինձնից առաջ էլ այն խոսում էր հորս երակներում։
Շիրազը ինձ համար նախ մեծ, շատ մեծ մարդ էր, ապա՝ բանաստեղծ։ Նա խոշոր հայրենասեր էր, այլապես, մտածում էի՝ այսքան հզոր բանաստեղծ չէր կարող լինել։ Եվ այդպես էր։
Շնչում էի Շիրազով։
Բարեւ Շիրազ,
Հայոց արեւ,
Հայոց ազգին
Հազար բարեւ...։
Նամակը, որ ուղարկեցի Հովհաննես Շիրազին, սկսվում էր այս տողերով։ Ես հիմա չեմ հիշում, թե նամակում ինչ էի գրել։ Վերջապես, ինչ կգրեր բանաստեղծական աշխարհում իր առաջին ու անփորձ քայլերը կատարող մեկը՝ հայ նորագույն պոեզիայի իր Աստծուն։ Եվ շատ ժամանակ չանցած՝ ստանում եմ մի ծրար։ Երեւի խորհրդի էր դիմել, դա զգացվում էր Շիրազի պատասխանից.
Բանաստեղծը պիտի ծնվի,
ծնվածն հանք է՝ պիտի հանվի։

Միակ հերոսն աշխարհի մեջ
Բանաստեղծն է խորունկ ու պերճ։

Բայց նա հանք է՝ պիտի հանվի՝
ինչպես ժայռից ծաղիկ ծնվի։
Շիրազի ոչ մի գրքում տեղ չգտավ այս հրաշալի բանաստեղծությունը։ Երեւի հանպատրաստից գրել ու ծրարելով, ուղարկել է ինձ՝ չպահելով ձեռագիրը։ Չեմ կարող ասել, թե ինչպիսի ուրախություն ու ոգեւորություն բերեց ինձ այդ նամակը։ Սովորում էի Հին Թաղերի միջնակարգ դպրոցում։ Ընթերցում ու վերընթերցում էի Շիրազի տողերը։ Երկու անգամ կարդալուց հետո անգիր գիտեի, ինչպես Շիրազի ամբողջ «Քնար Հայաստանին», առանձին պոեմներ։ Բայց արտասանելը ուրիշ է, կարդալը՝ ուրիշ։ Չէ՞ որ Շիրազի ձեռագիրն եմ ընթերցում, չէ՞ որ այդ թղթին դիպել է Շիրազի ձեռքը... Ուսումնասիրում էի բանաստեղծության յուրաքանչյուր տառը. Շիրազի «ա»-ն, Շիրազի «ն»-ն, ահա... Մի խոսքով, գիշերն էլ մի քանի անգամ արթնանում էի ու վերընթերցում Շիրազի նամակը...
Ապրում էինք դպրոցի հանրակացարանում։ Մի լավ ընկեր ունեի՝ Գրիշա անունով։ Գրքից հեռու էր սակայն։ Ու մի օր էլ, երբ գրականության ուսուցչուհին՝ Արշալույս Ավետիսյանը, կազմակերպեց արտասանության մրցույթ, առաջնություն գրավեց նաեւ Գրիշան, իմ ընկեր Գիրին... Արտասանում էր Շիրազից։ Ինձ համար էլ դա զարմանալի էր, ախր նա ոչ մի անգամ գիրք չէր կարդում... Ինչո՞ւմն էր բանը։
-Իմ արտասանությամբ ամենից շատ ես եմ զարմանում,- ինձ հետո ասել է Գիրին,- ինքս էլ չգիտեի, որ այդքան բան եմ իմանում Շիրազից... Մեղավորը դու ես, քնած տեղս էլ եմ Շիրազ լսում... Սկսեցի արտասանել ու տեսա, որ չէ՝ իրենք-իրենք գալիս են...
Իմ օրինակով մեր դպրոցից մի քանի հոգի նամակով դիմեցին Շիրազին։ Պատասխան չկար։ Մի ընկեր էլ, որ դարձյալ բանաստեղծական փորձեր էր անում, նամակ հղեց մեծ բանաստեղծին։ Բայց, որքան գիտեմ, նրա նամակը շարադրել էր դպրոցի ուսուցիչներից մեկը։ Դարձյալ անարդյունք մնաց։ Երեւի, մտածում եմ հիմա, Շիրազը զգացել էր նամակի ոչ «խամ» լինելը... Ես ուրախանում ու հպարտանում էի ինձ վիճակված բախտով՝ Շիրազն ինձ պատասխանել է։
Ես շարունակում էի նամակներ հղել՝ առանց մտածելու, որ սիրելի բանաստեղծի ժամանակից կարող եմ թանկագին պահեր խլել իմ համառությամբ։ Հենց այդ օրերին լրանում էր Շիրազի ծննդյան 50-ամյակը։ Շնորհավորեցի մի բացիկով եւ, եթե չեմ սխալվում, հորս կողմից խմբագրված երկու բանաստեղծությամբ՝ նվիրված Շիրազին։ Հայրս եւս ստեղծագործում էր եւ ընդգծված շիրազական էր։
Նամակում, ինչքան հիշում եմ, գրել էի նաեւ իմ ցանկության մասին. ուզում էի անձնագրային «Սլավիկ» անունս փոխարինել «Հայկ» անվամբ, որը խիստ հայկական է ու նաեւ բանաստեղծական... Սիրտս ամբողջովին բացում էի ուսուցչիս առաջ։ Որոշ ժամանակ պատասխանն ուշանում է։ Երկու շաբաթն անցնում է, անհանգստանում եմ արդեն՝ չլինի՞ հանկարծ մի բան չեմ գրել այնպես, ինչպես պետք է... Ինձ հետ մտատանջվում էր այն աղջիկը, որին սիրում էի։ Ամեն օր գնում էի փոստ ու քանի որ արդեն բոլորը գիտեին ինչի համար եմ եկել, լուռ սպասում էի՝ նամակ լինի՝ կասեն։ Եվ մինչեւ որ չէի լսում՝ նամակ չի եկել, չէի հեռանում։ Փոստն այդ ժամանակ ձիով էին բերում հարեւան գյուղից, շատ հաճախ հենց այդ ձիավորից էի իմանում՝ նամակս կա՞, թե չէ։
Մի օր էլ, երբ տխուր կանգնել փոստի մոտ ու սպասում էի, ինձ մոտեցավ փոստի հավաքարարուհին.
-Նամակներ են բերել, բայց դեռ փոստում մարդ չկա, որ նայի, բաժանի, արի ու նայիր՝ գուցե նամա՞կ ունես... Ամա ուրիշի չասես, որ ես եմ թույլ տվել նայես նամակները։
Ներս եմ վազում։ Ու չեմ ընթերցում հասցեները, Շիրազի ձեռագիրն եմ փնտրում ծրարների վրա։ Եվ հանկարծ աչքերս փայլում են անասելի ուրախությունից։ Ինչ երանական պահեր էին։ Նամակը վերցնում, դուրս եմ նետվում։ Ու վազում եմ, վազում եմ դեպի հանդերը, որ մենության մեջ կարդամ։ Կարծես աշխարհի ամենամեծ գաղտնիքը պետք է այնտեղ լինի, ու ես պարտավոր էի զգում այն պահել... Հին-թաղերցիներն իմ «գժությամբ» էին բացատրում եւ այն հանգամանքը, որ արժանացել եմ իմաստուն ու խենթ Շիրազի ուշադրությանը։ Ինձ մնում էր շատից-քչից ունեցած իմ «խենթություններով» հպարտանալ։ Իսկ երբ սկսում էի Շիրազի պոեմները արտասանել ժամերով, ողորմածիկ տատիկս՝ Սաթենիկ անունով, որ շատ բարի, բայց կյանք ու տառապանք տեսած, հավատով կին էր, զարմանքից ձեռքը շուրթերին էր տանում եւ վախեցած-վախեցած, թաքուն հանդիմանում մորս.
-Բա որ գլխում բան չլինի տեղահան եղած, էդքան ո՞նց կհիշի, չե՞ք տեսնում, որ երեխան քաշկուտ է ընկել... Տարեք մի բախտ եշողի կողք...
Իսկ երբ մայրս ծիծաղում էր ու չէր արձագանքում, Սաթենիկ տատս շտապում էր ինքն իրեն հանգստացնել.
-Դեհ, ասենք, Զառունք բոլորն են էդպես...
Մի օր էլ որոշեցի տատիկիս համար կարդալ Շիրազ։ Սկսեցի արտասանել Շիրազի «Մայրականից»... Լսեց-լսեց, հետո թե՝ էդ սուրբ մարդ է, նկարը չունե՞ս...
-Ունեմ, ուզո՞ւմ ես տեսնել...
-Մի բեր, տեսնեմ...
Շիրազի նկարը («Քնար Հայաստանիի» առաջին էջում) ցույց եմ տալիս տատիկիս։ Համբուրում է մի քանի անգամ ու հանկարծ ասում.
-Առաջներում մեծ մարդիկ մորուք էին պահում...
Հետո հաճախ էր տատիկս հարցնում Շիրազի մասին, որի անունը լավ գիտեր, հաճախ էր նրանից իմ արտասանած մտքերով ինձ դաստիարակում։
... Այսպես ահա։ Նամակի պատմությունից շատ շեղվեցի։ Խոսքը խոսք է բերում։ ՈՒրեմն՝ նամակը կարդում եմ հափշտակությամբ։ Ահա այն ամբողջությամբ.

«Սիրելի պատանի
Հակոբյան Ս.
Ստացա փոքրիկ նամակդ ու ինձ նվիրած բանաստեղծությունդ, խորին շնորհակալություն երկուսի համար էլ։ Ուրախ եմ, որ խելքի ես գալիս եւ օտար ափերուդ անունդ դեն ես ձգում՝ հագնելով հայոց արծվենի անունը՝ Վարդան, այն, որ Ավարայրն է հիշեցնում միշտ եւ սաստում է ազգի դավաճաններին (որոնցով լիքն է իմ շուրջի Հայաստանիկը)։ Ապրես, որ միշտ ստեղծագործում ես...
Հուսանք...
Հ. ՇԻՐԱԶ»։

Ես այն ժամանակ, իհարկե, չհասկացա ինչ դավաճանության մասին է խոսքը, հետո իմացա, թե ինչի մասին է ակնարկում բանաստեղծը։
Ես ուզում էի Հայկ վերանվանվել, բայց Շիրազը իմ ցանկության մեջ մտցրեց արծվենի անունը՝ Վարդան... Մեծ բեռ էր դրվում ուսերիս։ Դժվար է կրել նման անուններ, մանավանդ, երբ տրվում են Շիրազի նման մարդկանց կողմից։ Ինչ արած, կամովին էի բեռան տակ մտել... Այդ օրվանից օրինական հպարտությամբ եմ կրում Վարդան անունը։ Ու միշտ մտածում եմ արժանիորեն կրել այն...
Շիրազն այդպես դարձավ կնքահայրս։ Ու հիմա էլ, երբ լսում եմ նրա անունը, ընթերցում նրա տողերը, սիրտս պատառ-պատառ է լինում։ Ոչ միայն Հին Թաղերը, այլեւ ամբողջ շրջանը գիտեր արդեն շիրազականիս մասին, որպես «շնորհալի մի պատանու»։ Ինձնից անկախ ես ընկնում էի մեր ձորերում Շիրազի մասին հյուսվող լեգենդների մեջ։ Եվ ամենից շատ իմ շիրազականությամբ հպարտանում էր ընկերս՝ Գիրին։
-Արի մի անգամ փախչենք դպրոցից, գնանք տեսնենք, գանք,- խորհուրդ էր տալիս նա՝ հիմք ընդունելով իր տարիքային «ավագությունը»։- Ամոթ է, այսքան ժամանակ ճանաչում ենք իրար ու սիրում, բայց դեռ չենք հանդիպել։
Ես չհամաձայնեցի։ Դա չարինք, որովհետեւ մտածում էի՝ իսկ եթե հանկարծ Շիրազը հարցնի մեզանից՝ բա դուք հիմա դասի չե՞ք լինում, ի՞նչ պիտի ասենք...
Գիրին զիջեց՝ իսկապես, հանկարծ վատ կմտածի մեր մասին։
Ակամայից Գիրին դարձավ իմ «բանաստեղծական փառքի» պրոպագանդիստը։ Գիրին դասարանից դասարան էր փոխվում նույն նստարանին 2-3 տարի նստելուց հետո, նրա «վատ» սովորելու մասին գիտեին բոլորը։ Ինձ հետ էր սովորում, բայց տարիքով մեծ էր ինձանից, շատ հաճախ փոխադրում էին բարձր դասարան՝ անհարմար զգալուց... Բայց Գիրին մի բան էր հաստատել.
-Տեսեք, ինչքան մեծ պոետ է Շիրազը, որ Գիրին էլ է իրեն անգիր իմանում...
Շիրազի նամակները, ցավոք, զայրացնում էին իմ ուսուցիչներից մեկին, որի դասերը լավ չէի սովորում։
-Փոխանակ նամակներ գրես գրողներին, վերցրու դասդ սովորիր...
Հիմա ցավով եմ հիշում այդ մարդուն ու նրա խոսքերը, մանավանդ, ինձ ոչ ոք այդպես ընկճել չէր կարող...Շիրազն արդեն ինձ հետ էր, իմն էր աշխարհը։ Իսկ ահա իմ գրականության ուսուցչուհին, իմ այնքան սիրելի Արշալույս Ավետիսյանը, ինձ շատ էր հավանում, թաքուն թախծում էր անգամ իմ եւ սիրածս աղջկա սիրո անհամաձայնություններից։
Ուսուցչուհուս նախաձեռնությամբ որոշեցինք Հին Թաղերի ակումբում լայնորեն նշել Շիրազի ծննդյան 50-ամյակը։ Զեկուցումը պետք է ես կարդայի։ Ես զգում էի, որ ուսուցչուհիս իմ միջոցով ուզում էր «մատ» հայտարարել ինչ-որ մարդկանց... Եվ հպարտ էի վատ աշակերտ չլինելու համար... Երեկոն անցավ սպասածից հաջող։ Քսանհինգ րոպե բանավոր խոսեցի Շիրազի պոեզիայի մասին, կես ժամից ավելի էլ արտասանեցի նրա գործերից։ Հետո Շիրազի տեքստերով երգեր հնչեցին...
Քանի որ կյանքում առաջին անգամ էր նման գործ վստահվում ինձ, լավ էի պատրաստվել զեկուցմանը։ Օգտագործել էի անգամ այնպիսի բառեր, որոնք մինչ այդ չէին հնչել գյուղում։ Վերջում ինձ մոտեցավ իմ լավագույն ուսուցիչներից մեկը՝ Գառնիկ Ամիրյանը եւ հարցրեց.
-Այնտեղ «Ֆաբուլա» բառը օգտագործել ես, գիտե՞ս ինչ է նշանակում։
-Իհարկե։
Եվ բացատրեցի։ Գոհ մնաց։ Ինձ հետ մտերիմ էր։ Ինքն էլ էր գրում բանաստեղծություններ, բայց շիրազական չէր։ Ավելի շատ հակում ուներ դեպի Համո Սահյանը, որի նկատմամբ էլ ես մեծ սեր ունեմ...
Եվ այսպես, շիրազյան շնչով իմ պատանեկության ամենագեղեցիկ օրերն էին անցնում։ Շիրազով քուն մտնում ու զարթնում էի... Ես նրան իմ նամակներում գրում էի ամեն ինչի մասին՝ ինչ որ բանաստեղծական «հովերով» լիքը գլուխս էր թելադրում իմ այդ գրեթե մանկական հասակում։ Իմ ուսուցիչներից մեկը խորհուրդ տվեց ինձ՝ հարցրու Շիրազին քո բանաստեղծությունների մասին, թող դիտողություններ անի եւ այլն... Ու իմ նամակի մեջ գրեցի այդ ամենի մասին։ Պատասխանը չուշացավ։ Նա գրում էր, որ դիտողությունների չսպասեմ, շարունակեմ ստեղծագործել, շատ ու շատ կարդամ, քանի որ ընթերցանությունը շատ բան կսովորեցնի։
Երբ ես վերջերս Շիրազի նամակները իրար էի բերում, որպեսզի շարադրեմ հուշերս, ցավով նկատեցի, որ այս նամակը չկա, մնում է միայն ծրարը։ Աշակերտական ընկերներիս թերթերո՞ւմ էր մնացել, թե՞ ուսանողական տարիներին եմ կորցրել, չգիտեմ։ Գրում եմ՝ ի մի բերելով հիշողությանս մեջ մնացածը...
Այդ նամակը, հիշում եմ, տվի ինձ չսիրող ուսուցչիս։ Դասի կեսին սկսեց բարձրաձայն կարդալ՝ տարօրինակ մեկնաբանություններով, հետեւություններով.
-Տեսնու՞մ ես, քեզ երեխայի տեղ է դնում... Իսկ սխալներդ այնքան շատ են, որ ավելորդ է համարում ուղղել, ասում է՝ երբ մեծանաս, ինքդ կզգաս...Հետո՝ ասում է «շատ, շատ կարդա», նշանակում է, որ քեզ մոտ կարդացածության շատ պակաս է տեսնում...
Լսում էի ու քիչ էր մնում լաց լինեի։ Մտածում էի՝ ինչ կասի սիրածս աղջիկը, եթե այս ամենի մասին հանկարծ իմանա։
Շտապում եմ գրել հաջորդ նամակը, որտեղ Շիրազին հրավիրում եմ Ղարաբաղ, Հին Թաղեր... Հրավիրում եմ այնպես, ինչպես կարող էր որդին հորը հրավիրել տեսակցության, անվերջանալի երկար սպասումից հետո։
Երկար, շատ երկար սպասեցի պատասխանին։
Եվ մի օր էլ, վերջապես, ստացա մի փոքրիկ գրություն։
«Սիրելի Վարդան, կներես, որ ուշացումով է պատասխանվում Ձեր նամակը եւ այն էլ Հ. Շիրազի քրոջ կողմից։ Նա այժմ Լենինականում է գտնվում։ Կգա, կպատասխանի Ձեր նամակին»։ Ու այսպես... Օրերը գնացին։ Պատասխան չստացա եւ ինքս էլ այլեւս չգրեցի։ Ավելին, սկսեցի մտածել՝ հո մի վատ բան չե՞մ արել, որ հրավիրել եմ, գուցե գրել եմ բառեր, որ պետք չէին։ Իսկ գուցե նամակս չի՞ ստացել։ Բայց հիշում եմ, որ նամակը գրվել է այնպիսի ներշնչանքով ու ինքնամոռացությամբ, ինչպիսի նվիրումով միայն հավատացյալն է աղոթում...
Օրերը տարիներ են դարձել։ Միջնակարգն ավարտել եմ։ Որեւէ բուհում սովորելու հույսը լցրել է իմ օրերը։ Եվ Երեւանում, համալսարանի ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետ դիմելուց ու թղթերս ետ ստանալուց հետո (քանի որ դպրոցում օտար լեզու չէի անցել, փաստաթղթերս չվերցրին) ստիպված եղա մեկնել Բաքու։
-Եթե ստացվի՝ ինստիտուտ ընդունվես Բաքվում, գոնե քրոջդ մոտ կլինես, աղջիկ խոխա է...,- ասում էր հայրս,- ես էլ իմ գործին կգնամ, խոտհարքի ժամանակ է գյուղում։
Դեհ, քանի որ ժուռնալիստիկայում չի ստացվել, ինձ համար մեկ էր, թե որ ինստիտուտում, որ բաժնում կսովորեի։ Լսեցի հորս, ու մեկնեցինք Բաքու։
Վերադարձից առաջ փորձեցի Շիրազին հանդիպել։ Չստացվեց։ Դռան զանգի վրա դուրս եկավ մի երիտասարդ կին եւ ասաց, որ Շիրազը տանը չէ, ուշ կգա... Աստիճանների վրա կանգնած, հորս հետ վիճում էի... Ես ուզում էի այդտեղ, հենց միջանցքում, սպասել այնքան, մինչեւ կերեւա Շիրազը։ Հայրս ավելի սթափ էր մտածում.
-Ա խոխա, Շիրազը ես եմ, ես էլ գիշերվա մեկին եմ գալիս, էդքան ստեղ սոված-ծարավ սպասելու ե՞ս...
Հայրս դեռ խոսքը չէր ավարտել, երբ մի երիտասարդ՝ բարձրանալով աստիճաններն ի վեր, դիմեց մեզ.
-Դուք ո՞ւմ եք ուզում։
Երեւում էր, որ այդ շենքում ապրողներից էր։
-Շիրազին... Չգիտե՞ք երբ կգա, որտեղ է,- միամտաբար հարցրի ես։
-Շիրազը...,- իզուր եք սպասում, նա շատ ուշ կգա, գալուց էլ, ով գիտե, խմած, օրորվելով...
Ես չթողեցի, որ նա շարունակի։ Տեսնում էի, որ մաղձ կա այդ մարդու մեջ։ Հենց այդպես թողեցի խոսելիս ու հեռացա։ Ու երկար ժամանակ մտածում էի՝ այնքան լավ մարդու եւ գրողի հարեւանությամբ ինչո՞ւ են այդպիսի մարդիկ ապրում...Գնացինք գրողների միություն։ Այնտեղ Սարմենն էր միայն։ Պատմեցինք իմ ով լինելու մասին եւ շեշտեցինք, որ Շիրազին ենք ուզում։ Եթե Շիրազը տեղում չէ, ասացինք, Համո Սահյանին կուզեինք տեսնել...
Համո Սահյանն էլ տեղում չէր։
Այդ պահին ներս մտավ Գեղամ Սարյանը՝ ամբողջովին սպիտակի մեջ՝ եւ վարսերը, եւ զգեստները... Կարծես անբիծ մաքրության մարմնավորում լիներ երկրի վրա։ Բարեւելուց հետո հարցրեց.
-Սարմեն, ովքե՞ր են այս մարդիկ...
-Ղարաբաղից են։ Այս տղան,- ցույց տվեց ինձ,- գրում է, ուզում է անպայման Շիրազին կամ Սահյանին ցույց տալ գրածները։
Նրա ոճի մեջ դժգոհության երանգներ կային, որ իրեն, իբրեւ թե, չէի ուզում վստահել գրածներս։
-Շատ լավ է անում,- ասաց Սարյանը ու դարձավ ինձ,- ուրեմն Լեռնային Ղարաբաղի՞ց ես եկել... Բա Ղարաբաղը ինչո՞ւ չես բերել։
Մի քանի հարցուփորձից հետո խորհուրդ տվեց, որ գործերս թողնեմ Սարմենի մոտ, նա կկարդա, վաղը, մյուս օրը պատասխանը պատրաստ կլինի։ Բայց հաջորդ օրը պիտի մեկնեի Բաքու։ Տետրս թողեցի Սարմենի մոտ, դուրս եկա հորս հետ, սակայն դրսում մտքափոխ եղա եւ անմիջապես վերադառնալով, ետ վերցրի տետրը։
... Բաքվում ավարտեցի մանկավարժական ինստիտուտը, աշխատանքի անցա «Սովետական Ղարաբաղ» թերթում։ Մի օր էլ, երբ արդեն թերթի խմբագրի տեղակալն էի, փոստում երեւաց բանաստեղծությունների մի շարք, հեղինակը՝ Հովհաննես Շիրազ... Աչքերիս չէի հավատում։ Ընթերցում, վերընթերցում էի տողերը, աչքերով խմում Շիրազի բառերը։
Պարզվեց, որ այն ժամանակվա գրականության բաժնի վարիչ Գուրգեն Գաբրիելյանը տեղյակ է շարքին։ Մինչեւ կլուծեինք տպագրության հարցը, շարքը անհետացավ...
Կարծում եմ, կգտնվի մի օր։
Մի երկու տարի անց ես Երեւան մեկնեցի։ Լենինի պողոտայի վրա, հիվանդանոցի դեմ-դիմաց, փոքրիկ զբոսայգում նստած էի, երբ հեռվից նկատեցի մոտեցող Շիրազին։ Իհարկե, մինչ այդ Երեւանում շատ էի եղել, հեռվից նայել ու հիացել էի Շիրազով, բայց համարձակությունս միշտ էլ չէր հերիքել, որ մոտենամ... Ուզում էի Հայաստանում տպագրված մի լավ գիրք ունենալ ու դրանով ներկայանալ իմ մեծ ուսուցչին։
Բայց ահա առիթը ստեղծվել էր ինքնըստինքյան։ Մինչ նա կմոտենար (խոհերով տարված, քայլում էր), ես վեր կացա, շտկվեցի, մոտեցա վախվորած քայլերով.
-Բարեւ, ընկեր Շիրազ..., - ու մեկնում եմ ձեռքս։
-Բարեւ,- ու տնտղումով նայում է ինձ, տեսնի՝ ճանաչո՞ւմ է, արդյոք...
-Ես Վարդանն եմ... Իմ անունը Դուք եք դրել... Ես գրում եմ բանաստեղծություններ։ Նամակներ էի գրում Ձեզ ու Դուք պատասխանում էիք...
Նոր միայն Շիրազը բռնում է իմ մեկնած ձեռքը...
-Ինչպես է անո՞ւնդ...
-Վարդան։ Սլավիկ էր...
-Ե՞ս եմ փոխել...
-Այո...
Ու պատմում եմ, թե ինչ է գրել։ Հետո ավելացնում եմ.
-Ձեր բանաստեղծություններից մեկն ինձ մոտ է, ձեռագիր։ Ոչ մի գրքում չեք դրել, մտածեցի՝ գուցե օրինակը չունեք...
-Հաբա՞, մի արտասանիր, գիտե՞ս բերանացի...
-Արտասանում եմ.
Բանաստեղծը պիտի ծնվի,
Ծնվածը հանք է՝ պիտի հանվի։
Լսում է մինչեւ վերջ, ապա խիստ աշխուժացած ուղղում ինձ.
-Ոչ թե «ծնվածը հանք է՝ պիտի հանվի», այլ՝ «ծնվածն հանք է»։ «Ը»-ի տեղ «ն»՝ «ծնվածն հանք է՝ պիտի հանվի»... Չի կարող, որ «ը» լինեմ գրած... «ն» պետք է լինի։ Նորից արտասանիր։
Հազար անգամ էլ ուզեր՝ կարտասանեի։
-Այ տղա, դա հանճարեղ բանաստեղծություն է...
Չեմ կարող ասել, թե որ երկնքում էի այդ պահին։ Իսկ Շիրազը մեկ ձեռքն էր դնում ուսիս, մեկ հարցումներ էր անում, մինչեւ որ վերջապես հիշեց իմ մանկական նամակները...
-Ձեր գյուղի անունը ո՞նց էր... Թը, Թը... Դպրոցի հասցեով էի ուղարկում նամակները։
-Հին Թաղեր...
-Այո, այո, Հին Թաղեր... Դե, Հին Թաղեր, էլի, ինչու՞ Թաղ-լար... Հա, քո մասին վերջերս ինձ ո՞վ պատմեց... Երեւի Գուրգեն Գաբրիելյանը։ Նա ինձ ասել է, որ... մերժել են իմ բանաստեղծությունները...
Ես, ճիշտն ասած, մերժվածությանը տեղյակ չէի, բայց ինձ ասել էին, թե բանաստեղծություններն անհետացել են, թե ուր, այդպես էլ պարզել չկարողացա։
-Իսկ դու կարո՞ղ ես քո բանաստեղծություններից արտասանել,- հանկարծ հարցրեց Շիրազը։
Արտասանեցի «Հայաստան» բանաստեղծությունը։
-Լավ է,- ասաց,- բայց ինչու՝ «Այստեղ, այս անլուռ քարերի վրա», գրիր՝ «Այնտեղ», թող իմանան, որ այնտեղ էլ մխրճված են քո արմատները։
Փոքր-ինչ լռելուց հետո.
-Մեկ ուրիշն արտասանիր։
Արտասանում եմ իմ «Օջախ» բանաստեղծությունը։
-Լավ է, միայն թե տողը փոխիր. ոչ թե «Ու կրակի պողերը թեժ՝ չեն էլ այրում մատներն իմ մոր», այլ՝ «Ու կրակի պողերը թեժ՝ համբուրում են մատներն իմ մոր»... Այսպես ավելի նուրբ է, ավելի քնարական ու ճիշտ... Թող կրակը համբուրի ձեռքերը մոր, դա ավելի գեղեցիկ է... Մեկն էլ արտասանիր։
Այս անգամ էլ արտասանում եմ ավանդական չափով գրված իմ «Խաղողենին»։
-Լավ է, դա ավելի լավ է...
Ու սեղմելուվ ձեռքս, ուզում է հեռանալ.
-Երեկոյան կգաս տուն, ավելի հանգամանորեն կխոսենք։ Ճանաչո՞ւմ ես իմ տունը... Անպայման կգաս, բան պիտի ասեմ...
Ասացի.
-Անպայման կգամ, իհարկե։
Շրջվեց, որ գնա, հանկարծ նորից հայացքը դարձրեց դեպի ինձ։
-Տես, հա, ես ասացի բանաստեղծություններդ լավն են, չասացի թե՝ լավագույնն են... Հասկացա՞ր...
-Հասկացա...
ՈՒ մտքումս շարունակեցի. «Հասկացա, Շիրազ ջան, հասկացա, դու՝ ոգեղեն հրաշք, դու՝ երգի արքա, դու...»։
Հիմա ինձ անիծում եմ հազար-հազար անգամ, որ այդ երեկո չկարողացա գնալ Շիրազի մոտ։ Հանգամանքներն այնպես դասավորվեցին, որ չկարողացա խոստումս կատարել։ Եվ չեմ ների ինձ երբեք։
Մտածում էի, որ մի անգամ հատուկ կգնամ Երեւան՝ Շիրազին տեսնելու համար։ Այդ հաջորդը եւս ձգձգվեց։

• * *
  

Հայաստանի հեռուստակոմիտեից տղաներ էին եկել Ղարաբաղ, գրողների մեր բաժանմունքում էլ նկարահանումներ արեցին։ Ամիսներ անց Բակուր Կարապետյանը զանգեց Երեւանից.
-Վարդան, այսօր երեկոյան «Լրաբերով» ձեր մասին հաղորդում կլինի։ Տղաներին ասա, որ դիտեն։
Ստեփանակերտի որոշ թաղամասերում հնարավոր էր դիտել Հայաստանի հեռուստատեսությամբ տրվող հաղորդումները։ Ոչ մաքուր, բայց հնարավոր էր։ Մշակույթի քաղաքային տանը հեռուստացույցը պարզ էր ցույց տալիս երեւանյան հաղորդումները։ Ես եւ բանաստեղծ Հրաչյա Բեգլարյանը բաժանմունքից մեկնեցինք մշակույթի տուն, սպասեցինք, հենց որ պիտի մեր մասին հաղորդումը սկսվեր, սկսեցին ցույց տալ Հովհաննես Շիրազին։ Սակայն...
Հաղորդումը ուղեկցվում էր տխուր հայկական մեղեդիներով։ Սիրտս պոկվեց տեղից։ Արցունքները մեր սրտից ու աչքերից հոսում էին ու հոսում։ Մահացել էր Հովհաննես Շիրազը, իմ Շիրազը...
Գլխիկոր, ջարդված եկանք բաժանմունք, զանգեցինք Գուրգեն Գաբրիելյանին, նա էլ եկավ մեզ մոտ... Գլուխ-գլխի տվինք, լաց եղանք անօգնական երեխաների պես։
Որոշեցինք, որ Արցախի ժողովրդի անունից պատվիրակություն պիտի մեկնի Երեւան, պայմանավորվեցինք այդ մասին տեղյակ պահել կուսակցության մարզկոմին։ Առաջին քարտուղարը բացակայում էր քաղաքից։ Կուսակցության մարզկոմի երրորդ քարտուղարի մոտ գնացի, հայտնեցի բոթը։ Հետո ասացի գրողների Երեւան մեկնելու մտադրության մասին։ Չկարողացավ որոշել՝ թողնել, թե չթողնել... Մանավանդ՝ ինչ կասի առաջին քարտուղարը։ Բաքուն ի՞նչ կմտածի, կասի՝ նացիոնալիստական դրսեւորումներ են... եւ այլն։
Ես տեսա, որ մարզկոմի քարտուղարը դես ու դեն է ընկնում, կարճ կապեցի խոսքս.
-Թողնենք, չթողնենք, ես անպայման գնալու եմ։ Դա վճռված է... Ես չեմ կարող չգնալ...
-Այդ դեպքում...
Նա հասկանալիորեն իրեն ապահովագրում էր վաղվա կեւորկովյան պատասխանատվությունից։ Մենք որոշեցինք առանց այդ պաշտոնական քաշքշուկների, ուղղակի առավոտյան զարթնել վաղ ու մեկնել։ Այդպես էլ արեցինք։ Բայց մինչեւ մեկնելը գործ ունեինք անելու։ Նախ՝ գիշերը ես մի փոքրիկ խոսք պատրաստեցի՝ գուցե Արցախի անունից հանդես գալու կարիք լինի։
Անպայման պիտի գնանք ու հուղարկավորությանը մասնակցենք։ Ղարմետաքսկոմբինատում մի խառատ կա։ Հրաշալի մի վարպետ, անունը Հրայր է։ Վարպետ Հրայր ենք ասում։ Հաջորդ օրը Հրաչիկը, Գաբոն եւ ես գնացինք վարպետ Հրայրի մոտ ու խնդրեցինք նրան՝ սգո պսակ սարքել։
Շատ ցավեց։
-Շիրազը իմ բանաստեղծն է,- ասաց ու աչքերը լցվեցին։
Խոստացավ, որ ինչքան ուժ ու կարողություն ունի, կներդնի ծաղկեպսակի պատրաստման գործում։ Պսակի բարձրությունը պետք է լինի մետրուկես։ Վարպետ Հրայրը վարպետորեն գործ բռնեց։ Պսակի երկու հետաոտքերին երեքական մոմակալներ էր պատրաստել, մոմակալների վրա գրել. «Հովհաննես Շիրազին՝ վարպետ Հրայրից»։
Ղարաբաղյան բազմազան ծաղիկներով պսակն ասես ամբողջականացնում էր արցախական աշխարհի սուգը... Ծաղիկների մեջտեղում դրինք Հովհաննես Շիրազի մեծադիր նկարը՝ Մասիսների ու արարատյան բարդիների ֆոնին...
Գրողների միության բաժանմունքի մեքենայով գիշերը ճանապարհ ընկանք դեպի Երեւան... Չգիտեմ՝ ինչից խոսել, ինչից չխոսել։ Սրտատանջ էինք լինում։ Առաջին անգամ պիտի մտնեմ Երեւան... Շիրազը այլեւս չլինի։ Ամեն անգամ, երբ Երեւան էի գնում, չնայած չէի հանդիպում Շիրազին, բայց եւ այնպես զգում էի նրա ձայնի, շարժման, գոյության արձագանքները։ Շիրազի կերպարում տեսնում էի ամբողջ Հայաստանը։ Ինձ թվում էր, թե ամենագեղեցիկ շենքն էլ գեղեցիկ չէր լինի, եթե Շիրազը մեկ-մեկ չքայլեր նրա կողքով...
Սգում էր ամբողջ Հայաստանը, հայ ժողովուրդը... Սեւ երիզների մեջ էր Ալ. Սպենդիարյանի անվան օպերայի եւ բալետի շենքը, որտեղ դրված էր հանճարեղ բանաստեղծի դին։ Ամբողջ Հայաստանն ասես խմբված էր այդ շենքի շուրջ, քայլելու տեղ չկար... Միայն միլիցիոների օգնությամբ, երբ հայտնեցինք, թե մեր պատվիրակությունը որտեղից է, կարողացանք մտնել շենքից ներս։ Չորս հոգով էինք՝ Հրաչյա Բեգլարյանը, Մաքսիմ Հովհաննիսյանը, Գուրգեն Գաբրիելյանը եւ ես։
Ծաղկեպսակը տեղավորեցինք հարյուրավոր ծաղկեպսակների մեջ։ Արցախական ծաղկեսուգի միջից մեսրոպյան տառերը շշնջում էին. «Հովհաննես Շիրազին՝ Լեռնային Ղարաբաղից»։ Պատվո պահակ կանգնեցինք եւ մենք։
Ես վերջին անգամ նայում էի իմ կուռքին՝ աստվածային բանաստեղծին։ Շուրջը խոշոր-խոշոր արցունքներով խմբված էին նրա որդիները։ Ահա եւ Արայիկը.

Արայիկը,
Իմ բալիկը,
Իմ ծով սրտի
Ջինջ ալիքը։
Թող միշտ շողա,
Միշտ շողշողա,
Սիրտս՝ նրա
Խաղալիքը...
Արայիկն այս անգամ չէր շողում, այս անգամ սեւի մեջ էր։ Մեկ փոքրիկ եղբայրներին էր գրկում, նրանց արտասուքը սրբում՝ իր արցունքները աչքերում պահած, մեկ քույրերին էր մոտենում...
Արտասուքներն ասես ծանր-ծանր, Մասիսի պես կախվել էին Շիրազի մեծ աղջկա աչքերից։ Եվ, աստված իմ, որքան է աչքերի մանուշակագույնը նման հոր աչքերին... Ապա՝ այս փոքրիկները...
... Մի փոքրիկ ելույթ էի պատրաստել, իմ ներսում համոզված լինելով, որ միեւնույն է, եթե ինձ խոսք տալու լինեն թաղման արարողության ժամանակ, պիտի, սովորությանս համաձայն, գրածս մի կողմ թողնեմ ու խոսեմ բանավոր։ Բայց ստացվեց այնպես, որ Երեւանում մեր խոսելու մասին չուզեցին էլ լսել։
-Ադրբեջանից մի հոգի խոսելու է, հերիք է,- ասացին։
Մենք գնացինք շշմած։ Այս ինչպե՞ս են մտածում։ Ո՞նց թե... Ուրեմն... Գլխում տեղավորելու բան չէր մեր լսածը։ Բայց, ի՞նչ արած, այդպես էլ եղավ։ Եվ Ադրբեջանից էլ եկել էր ու խոսք ասաց մի երիտասարդ բանաստեղծ /անունը չեմ էլ ուզում տալ/, որը մտածողությամբ այնպիսինն էր, որ մեր խորին համոզմամբ իրավունք էլ չուներ հայ ժողովրդի ծանր սգի օրերին ոտքը Հայաստանի սահմաններից ներս դներ... Բայց, ինչ արած, կառավարությունը գտել էր, որ «ինտերնացիոնալիզմի» այդ երակը շատ է անհրաժեշտ Շիրազին...
Ինչեւէ։ Սցենարը չփոխվեց։ Շիրազը շատ դաժանությունների է դիմացել։ Դրան էլ դիմացավ։ Իսկ մեր սրտի փոքրիկ խոսքը այդպես էլ մնաց չասված։ Ահա այն.
«Դժվար է հավատալ։
Եվ այս էլ որերորդ անգամ այս բառերը հնչում են մեր շուրթերից, ճակատագիրն ասես նորից ու նորից մեր հավատքն է ուզում փորձել, բայց միեւնույն է, մենք չենք հավատում մահին։
Շիրազը չի մեռել, Շիրազը չի մեռնելու...
Մահը պարտված է Շիրազի առաջ։
Մենք միշտ կյանքի ու հաղթանակի հավատավորն ենք։
Մենք Հովհաննես Շիրազի հավատի հավատավորն ենք։ Շիրազը հավերժությունն է գարնան, որ պիտի կրկնվի բոլոր սերունդների մեջ... Էլ ո՞ւմ, եթե ոչ Շիրազին պետք է տրվի չմեռնելու իրավունքը։
Աշխարհի այդ ո՞ր անկյունն է, որտեղ չեն ապրում մեր ժողովրդի զավակները։ Եվ ահա այսօր Շիրազի մահվան բոթը ցնցել է աշխարհի բոլոր ծագերը։
Ահա քանի ու քանի տարի է մեր օդն ու երկինքը լիքն են Շիրազով ու այն ամենով, ինչ շիրազյան է...
Շիրազը չի մեռել, նա պիտի ապրի, որպես ժողովրդի անմահ ոգի, նա պիտի ապրի իր անմեռնելի երազները կատարված տեսնելու համար։
Երազների հետ ապրում են երազողները։
Շիրազը հանճարեղ երազող էր։
Շիրազը Արարատյան այն գագաթն է, որ մահվան ջրհեղեղում էլ բարձր է մնում, մնում է վեհ ու վսեմ... Ու նրա երգը աղավնի է, ձիթենու ծաղկած ճյուղ է բերում մեր ժողովրդին...
Շիրազը հայ ժողովրդի ոգին է։
Ղարաբաղ աշխարհի, նրա սարերի ու ձորերի, Քիրսի ու Մռավի ունքամեջը չի բացվում այս օրերին։ Այդ ողբի ու տխրության մեջ էլ Շիրազով հպարտ ժողովրդի անունից նրա խոնարհումն ենք բերել մեծ բանաստեղծի հիշատակի առաջ։
Բարի ճանապարհ, դարերի մեծ ճամփորդ...»։
Իսահակյանի մոտ իր հավերժական տեղը գտավ Շիրազը։
Իսահակյանի մոտ՝ հայրենի հողում։
Իսահակյանի մոտ՝ ժողովրդի սրտում։
Ես քանի անգամ լինում եմ Երեւանում, այցելում եմ մեծ բանաստեղծի՝ իմ մեծ ուսուցչի շիրմին։ Թող ներվի, սիրտս հպարտությամբ էր լցվում, երբ տեսնում էի, որ ծաղկեպսակներից մեր տարածը մնում էր դեռ շիրմին, որպես ամենալավը... Իսկ այցելուները, որոնք աշխարհի բոլոր ծայրերից են լինում, միշտ ակնարկում էին նաեւ այդ անսովոր մեծ ծաղկեպսակի մասին ու գոհ մնում Ղարաբաղից։
Աչքերիս չեմ հավատում։ Շիրազը, այն անլռելի հրաբուխը, այն հզոր հանճարը հանգչում է այս մի բուռ հողում, այս հողաթմբի տակ... Շիրիմի վրա մի քանի մեխակներ խաչվել էին, իսկ մի մեղու, գուցե թե Մասիսի լանջերից թռած, նեկտար էր վերցնում այդ ծաղիկներից։ Երեւի զգում էր, որ Շիրազի հողաթմբի ծաղիկների նեկտարը ամենաքաղցրն է։
Իսկ Մասիսները լուռ էին։