նը, կը տեսնենք, — թերեւս մեծ զարմանքով,
որ այդ Հասկացողութիւնը շատ էլ յստակ չէ, որ
նա բաւականին աղօտ է ու անորոշ, կասկածելի
ու վիճելի:
Զարմանալու բան չկայ սակայն. «ազգ» կոչուած
հաւատականութիւնը այն բարդ միութիւնն
է ու «ազգ» գաղափարը այն բարդ գաղափարներից,
որոնք շատ դժուար է բնորոշել եւ մանաւունդ
դժուար Է ամփոփել մի ֆորմիւլի մէջ:
Եւ այս դժուարութեան առաջ կանգնած են
միայն սովորական մարդիկ, այլ եւ գիտնականները,
որոնք տարիներ ու տարիներ նուիրել
են հարցի ուսումնասիրութեան:
Երեւոյթի ու գաղափարի բարդութեան պատճառով,
տարբեր մարդիկ (նոյնիսկ գիտնական
մարդիկ) տեսել են ու ըմբռնել նրանց տարբեր
տարրերը միայն, անգիտակցելով կամ հարկաւոր
արժէքը չտալով միւս տարրերին: Այսպիսով ծնունդ
են առել միակողմանի, միմեանցից տարբերուող,
նոյնիսկ միմեանց հակասող եւ յամենայն
դէպս ոչ—լրիւ մեկնութիւններ: Առաջ Է եկել
մտքի շփոթ ու փոխադարձ անհասկացողութիւն
այնտեղ, ուր թւում էր՝ ամէն բան պարզ
է ու հասկանալի:
Շփոթը այնքան մեծ է, որ նոյնիսկ առիթ է
տուել կասկածելու, թէ կա՞յ արդեօք այն հաւաքական
իրը կամ այն երեւոյթը, որ «ազգ» ենք
անուանում:
