պարը, ճարտարապետական ոճը, վէպը, — սրանք
բոլորն էլ ազգային ստեղծագործութեան
արտայայտութիւններ են, որ կարող են գոյութիւն
ունենալ ու անդրադառնալ շրջապատի վրայ՝
անկախ ազգային գիտակցութիւնից:
Եթէ ուզենանք մի քիչ աւելի խորը նայել, կը
տեսնենք, որ նոյնիսկ քաղաքականօրէն արտայայտուելու
համար անհրաժեշտ չէ գիտակցութիւնը,
որին կարող է փոխարինել (եւ փոխարինում
է յաճախ) ազգային բնազդը: Գիտակցութի՞ւնն
էր արդեօք (կամ միա՞կ գիտակցութիւն
էր), որ 1918 թուականի ջախջախիչ պարտութիւնից
յետոյ զինեց ու կազմակերպեց Անատոլիի
թուրքին եւ Անզորայի անապատներից բերեց
հասցրեց նրան մինչեւ Մարիցայի ափերը:
Գիտակցութեան արժէքի հետ բնականօրէն
կասկածի տակ է առնւում նաեւ ինքնորոշման
սկզբունքի արժէքը: Հասկանալի է, որ եթէ «ազգը»
միայն գիտակցութեան երեւոյթ չէ, ուրեմն
եւ ազգային պատկանելիութիւնը չի կարող սահմանուել
միայն ինքնորոշման ճանապարհով:
Հակառակ Keletiր կարծիքին, ազգային կապակցութիւնների
եւ կրօնական միութիւնների մէջ
կայ էական տարբերութիւն: Կրօնը, դաւանանքը՝
անհատական խղճի, անհատական ըմբռնումների
կամ անհատական հաւատի խնդիր է (այնչափ, ի
հարկէ, որչափ մարդը առհասարակ ընդունակ է
ունենալու անհատական հոգեկան ապրումներ,
