ԻԴ
Այս ամբողջական ու ներդաշնակ տուրքին է ահա, որ հետամուտ է Ն. Աղբալեան:
Կեանքի վերջին, համակերպ շեշտով ու տխուր հեգնանքով կը պատմէ, թէ իր կեանքի երազն է եղած «գրել հայոց գրականութեան մի լավ պատմութիւն։ Աշխատանք ալ թափած է նիւթեր հաւաքելու յամառօրեն կարդացած է մեր հին ու նոր դրական երկերը, բայց չէ կրցած իրագործել իր ծրագիրը։ Ինք ձգտած է լաւագոյնին եւ լաւն ալ վրայ է տուած՝ մասամբ կեանքի բերումով, մասամբ ալ իր յանցանքով, ինչպէս ինքն իսկ կը խոստովանի: Գրականութեան գիտական, սիս– թեմաթիք ու ամբողջական պատմութիւնը դարձած է «մուժ ու մշուշ»։
Բայց եթէ գրականութեան համադիր պատմութիւնը չէ տուած, գոն է նըպաստած է գրական պատմութեան՝ մասնակի վերլուծումներով։ իր աղուոր երազը աչքերուն՝ Աղբալեան կեանքի հմայքին համաձայն զբաղած է առօրեայ գրախոսութեամբ կամ յայտնաբերող քննադատութեամբ:
Իր բազմակողմանի հետաքրքրութիւններն ու լայն պատրաստութիւնը եւ բընատուր շնորհները կ՝օգտագործէ նեղ կալուածէ մը ներս։ Ու տեղ չգտնելով տարածուելու՝ կը խորանայ։
Գրականութեան պատմաբանի երազէն գրական - քննադատի իրտկանութեան յանգած՝ Աղբալեան կը ճգնէ գոն է գրադատութիւնը բարձրագոյն արժանիքի մը հասցնելու: Գրադատը կը դառնայ ոչ միայն արժէքաւոր միջնորդ մը հեղինակին ու հան՛րութեան միջեւ, այլ աոաջնորդ մը, պատգամախոսը։ Աղբալեան պաշտպան քուրմը կը դառնայ դրական եւ ընկերային բարձր սկզբունքներու, գեղարուեստական ճաշակի եւ մշակութային արժէքներու։ Գրական մթնոլորտ կը ստեղծէ եւ ճաշակ: Իր ըմբռնումով, ինչպէս ան կը յայանուի գրուածքներուն մէջէն՝ քննադատը հասարակական պարտականութիւն մը ունի կատարելիք, ինք լուսավորեալն է, գիտակիցը, պէտք է լուսաւորէ նաեւ հանրութիւնը, գիտակցութեան Գայն* 71^ եէ֊ զս,րգւ"Յնէ անոր ճաշակը։ քննադատը յաղթած է իր անկա¬ րողութեան զգացումին. դարձած է Հարոպիչր արուեստին ու գեղեցկութեան է Այո պաաճաոով ալ Աղրալեան չթ վարան իր խորհուրդներ տալու հեղինակներուն ել հանրութեան. նոյՆիոկ պատգամներ կ%արձակէ գրող ու Ընթերցող երիաա– սարղներուն (զթող երիտասարդութիւնը ականջին ող անի այո ճշմարտութիւնը> Հիայց մենք տենչում ենք մի ուրիշԳ մի նոր գրական հոսանք եւ ա լքներ ո յառած հեռու հորիզոններէն սպասում ենք նրտն)՝) է Հտնրային այս կարեւոր դերը արմանալս րապէո կատարե լու համար քննա¬ դատը պէւոք է ունենա յ առարկայական, ընդհանուր սկզբունքներ՝ Վանկտխ այս ու այն անձի քմայքից ու ճաշակից>ւ ք(ւ»Հ է իր դատումին տայ գիտական հիմ ել արտայայտութիւն։ Ներելի է% նոյնիոկ բաղձալի1 այո կամ այն հեղինակին կամ երկին հանդկպ զգացուած համակրանքը, ր այց պէտք է արդարացնել զայն։ Աղրալեան այս սկզբունքը կը գործադրէ արդէն իր քննադատական գործունէու– թեան առաջին իսկ քայլերուն , իսահակեանի մասին խանդավառ իր հաստատում– ներր կ՝արդարացնէ փաստական մեթոտով եւ այո իսկ պատճառով կրնայ ո՛չ միայն մխտել Շահնազարեանի դիտողս ւթիւնները, այլ նո՛ յնիոկ յարձակողականի անց–ամբողջական պատմութիւնը դարձած է «մուժ ու մշուշ»։
Բայց եթէ գրականութեան համադիր պատմութիւնը չէ տուած, գոն է նըպաստած է գրական պատմութեան՝ մասնակի վերլուծումներով։ իր աղուոր երազը աչքերուն՝ Աղբալեան կեանքի հմայքին համաձայն զբաղած է առօրեայ գրախոսութեամբ կամ յայտնաբերող քննադատութեամբ:
Իր բազմակողմանի հետաքրքրութիւններն ու լայն պատրաստութիւնը եւ բընատուր շնորհները կ՝օգտագործէ նեղ կալուածէ մը ներս։ Ու տեղ չգտնելով տարածուելու՝ կը խորանայ։
Գրականութեան պատմաբանի երազէն գրական - քննադատի իրտկանութեան յանգած՝ Աղբալեան կը ճգնէ գոն է գրադատութիւնը բարձրագոյն արժանիքի մը հասցնելու: Գրադատը կը դառնայ ոչ միայն արժէքաւոր միջնորդ մը հեղինակին ու հան՛րութեան միջեւ, այլ աոաջնորդ մը, պատգամախոսը։ Աղբալեան պաշտպան քուրմը կը դառնայ դրական եւ ընկերային բարձր սկզբունքներու, գեղարուեստական ճաշակի եւ մշակութային արժէքներու։ Գրական մթնոլորտ կը ստեղծէ եւ ճաշակ: Իր ըմբռնումով, ինչպէս ան կը յայանուի գրուածքներուն մէջէն՝ քննադատը հասարակական պարտականութիւն մը ունի կատարելիք, ինք լուսավորեալն է, գիտակիցը, պէտք է լուսաւորէ նաեւ հանրութիւնը, գիտակցութեան Գայն* 71^ եէ֊ զս,րգւ"Յնէ անոր ճաշակը։ քննադատը յաղթած է իր անկա¬ րողութեան զգացումին. դարձած է Հարոպիչր արուեստին ու գեղեցկութեան է Այո պաաճաոով ալ Աղրալեան չթ վարան իր խորհուրդներ տալու հեղինակներուն ել հանրութեան. նոյՆիոկ պատգամներ կ%արձակէ գրող ու Ընթերցող երիաա– սարղներուն (զթող երիտասարդութիւնը ականջին ող անի այո ճշմարտութիւնը> Հիայց մենք տենչում ենք մի ուրիշԳ մի նոր գրական հոսանք եւ ա լքներ ո յառած հեռու հորիզոններէն սպասում ենք նրտն)՝) է Հտնրային այս կարեւոր դերը արմանալս րապէո կատարե լու համար քննա¬ դատը պէւոք է ունենա յ առարկայական, ընդհանուր սկզբունքներ՝ Վանկտխ այս ու այն անձի քմայքից ու ճաշակից>ւ ք(ւ»Հ է իր դատումին տայ գիտական հիմ ել արտայայտութիւն։ Ներելի է% նոյնիոկ բաղձալի1 այո կամ այն հեղինակին կամ երկին հանդկպ զգացուած համակրանքը, ր այց պէտք է արդարացնել զայն։ Աղրալեան այս սկզբունքը կը գործադրէ արդէն իր քննադատական գործունէու– թեան առաջին իսկ քայլերուն , իսահակեանի մասին խանդավառ իր հաստատում– ներր կ՝արդարացնէ փաստական մեթոտով եւ այո իսկ պատճառով կրնայ ո՛չ միայն մխտել Շահնազարեանի դիտողս ւթիւնները, այլ նո՛ յնիոկ յարձակողականի անց–
