ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՊԱՀՈՎՈՒԹԵԱՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ
- ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ ՏԻԱՐ ԹԷՐՁԻՊԱՇԵԱՆԻ -
Տարական կառավարութեան օրով, Ռուսական Յեղափոխութեան նախօրեակին՝ 1917 Փետրուարի վերջերը, այս էր Թրքահայաստանի դրութիւնը:
Թրքահայերը, թուով 120.000 բացառապէս երկրագործ դասակարգից, հաստատուած էին իրենց հայրենի հողին վրայ, բռնելով Վան-Մուշ-Քղի-Երզնկա գիծը:
Թրքահայերի ներգաղթը կը քաջալերուէր հայ հասարակական կազմակերպութիւնների կողմից՝ երեք նպատակաւ.
1. Թրքահայերին հնարաւորութիւն տալ իրենց սեպհական աշխատանքով ապրելու
2. Դիւրացնել ռուսական զօրքերի պարենաւորումն ու յառաջխաղա- ցութիւնը
3. Թոյլ չտալ, որ Հայաստան մնայ առանց հայութեան եւ քիւրտերը հնարաւորութիւն ունենան տեղաւորուելու:
Ցարական կառավարութեան վերաբերումը ղէպի հայերը, մանաւանդ ղէպի նոցա քաղաքական ձգտումները, շատ անբարեհաճ էր: Հիմնուած 1916-ի գաղտնի դաշնագրին վրայ, նա Հայաստանը ո՛չ միայն քաղաքականապէս, այլ նաեւ տնտեսապէս ռուսացնելու ծրագիրն ունէր, ձեռնարկած էր նա Հայաստանի վարչական բաժանումներին եւ քաղաքային իշխանութեան կարգաւորման աշխատանքին, գործի կանչելով չինովնիկների լեգէոն մը, որոնց մէջ կը գտնուէր ե՛ւ լեհ, ե՛ւ վրացի, ե՛ւ յոյն, նոյնիսկ թիւրք, եւ սակայն ո՜չ մի հայ. յատուկ հրահանգ կար, նոյնիսկ տեղացիներից գտնել թարգմաններ, պայմանաւ, որ հայկական շրջանների համար դրանք լինէին ասորի, իսկ ասորական շրջանների համար միայն հայ: Իսկ լքուած հողերի սեպհականութեան եւ շահագործումի համար ունէին շարք մը թաքուն հրահանգներ, որոնց նպատակն էր ղրանց վրայ հաստատել քոզաքների գաղութ մը: Ալաշկերտի հովտին մէջ նոյ իսկ այս ուղղութեամբ actif քայլեր արել էին:
Ռուսական Յեղափոխութեամբ յեղաշրջուեց նաեւ ցարիզմի այս ծրագիրը: Որոշ տեղեր հայ ժողովրդին յաջողուեց իր ձեռքն առնել քաղաքական իշխանութիւնը: Քիչ յետոյ, Բեթրոկրատում, Լվով-Կերենսքիի դահլիճին քով եղած դիմումներին եւ թափուած մասնաւոր ջանքերին իբր արղիւնք, 1917-ի ամռան ռուս կառավարութիւնը վերանորոգեց գրաւուած վայրերի առանձին եւ կովկասեան իշխանութիւններից անկախ վարչութիւն մը, հայկական շրջանի համար օգնական նշանակելով Տոքթ. Ձավրիեւին, որուն յանծնուած էր գրեթէ հայկական շրջանի ամբողջ վարչութիւնը, որոշ հրահանգով, որուն համեմատաբար նպաստատր տրամաղրութիւնները մէկ կողմից կօգնէին հայերի ֆիզիքական գոյութեան պահպանման, միւս կողմից կը մօտեցնէին զինքը իւր քաղաքական ձգտումներին: Սոյն նորոգուած վարչութեան առաջին գործն եղաւ մաքրել Հայկական շրջանը հին ռեժիմի չինովնիկներից, որոնց ւիոխարէն նշանակեց բացառապէս հայերին, եւ հնարաւորութիւն տուաւ, որ վերադարձող ժողովուրդը իւր ներկայացուցչական մարմիններով օժանդակի վարչական գործերին, նաեւ ձեռնարկեց տեղական միփցիայի կագմութեան, որ հետզհետէ Հայաստանի ինքնապաշտպանութեան կորիզը պիտի դառնար:
Իրերն այս դրութեան մէջ էին, երբ ծագեց Բեթրոկրատի Հոկտեմբերեան Յեղափոխութիւնը: Յայտնի է որ, պոլշեւիկների յաղթութեամբ յաղթեց նաեւ զօրքերի «Դէպի տուն» նշանաբանը, զինուորական տիսիբլինը խախտուեց եւ 3 1/2 տարիից ի վեր պատերազմի գրկանքներից զզուած զօրքը սկսեց, արտօնութեամբ թէ առանց արտօնութեան, վերադառնալ իւր օճախը: Հայ զօրքերից քիչեր եղան, որոնք չուզեցին օգտուել այս նպաստաար մթնոլորտից, այնպէս, որ Դեկտեմբերի սկիզբներին Վան, Ախլաթ, Մուշ, Խնուս, Մամախաթուն գծի վրայ կը գտնուէին ոչ աւելի քան 15.000 զօրքեր, ամէնամեծ մասը հայերից բաղկացած, փոխարէն քսան անգամ աւելի ստուար
