իրենց շահերի մօտիկությամբ, ինչպէս նաեւ աւելի հեռատես քաղաքականութեամբ, նոքա յաջողել էին իրանց ետեւից քաշել թաթարներին, եւ այսպէսով պահել իրանց ձեռքին կովկասեան գործերի ղեկը եւ նախաձեոնութիւնը: Հայեր կրաւորական դիրքի մէջ մնացել էին, այնպէս որ երբ Գերմանիա եւ Թիւրքիա Կովկասում՝ մանաւանդ Պաքուի դէմ աւելի ազատ գործելու համար թելադրեցին Կովկասեան իշխանութեան Ռուսաստանից կտրուեւ եւ անկախութիւն յայտարարել, հայեր ոչինչ կրցան անել՝ եթէ ոչ ակամայ համակերպութիւն ցոյց տալ, ինչպէս որ ցոյց տուեր էին Կարսի չարաբախտ յանձնումի առթիւ, եւ Ապրիլ Ց-ին միասին յայտարարեցին Կովկասեան անկախութիւն, մի առիթ, որ պատճառ պիտի դառնար, վերջէն, Ալեքսանդրապոլի եւ Պաքուի արշաւանքներին: Թիւրքերը, որոնք այլեւս ինքզինքնին կաշկանդուած չէին համարեր Պրէսթի դաշնագրով, արշաւեցին Ալեքսանդրապոլի վրայ: Աւելորդ է խօսել թրքական արշաւանքների բնոյթի մասին: Պատերազմի ոչ մի օրէնք չի ճանչնար նա, երբ գործը հայերի հետ է. արշաւանքները զուգընթաց իրենց հետ կը բերեն ջարդ եւ կողոպուտ: Ալեքսանդրապոլի բանակը գրեթէ կագմալուծուած էր. սակաւաթիւ թիւրքահայ զինուորներ անցան Երեւանի շրջանը, ուր միացած Գեներալ Սիլիկովի հրամանատարութեան ներքեւ գործող ոյժերին, օգնեցին այդ շրջանի ինքնապաշտպանութեան գործին:
Իրերի այս քաոսային դրութեան մէջ, երբ մէկ կոդմէն թիւրքերը կը յառաջանային եւ միւս կոդմէն ռուսահայերի ագդեցութիւնը կը պակսէր Թիֆլիսի կառավարութեան մէջ, Ապահովութեան Խորհուրդը հարկ համարեց նոր քոնֆերանս մը գումարել դրութիւնը պարզելու եւ համապատասխան որոշում մը տալու համար: Մայիսի սկիզբներում Թիֆլիզում գումարուած քոնֆերանսը նկատելով, որ ստեղծուած քաղաքական պայմանների մէջ Ապահովութեան Խորհրդի Թիֆլիզում գոյութիւճը ձեռնտու չէ թիւրքահայ քաղաքական եւ ֆիզիքական գոյութեան տեսակէ- տից, եւ որ կրնայ բարդութիւններ ստեղծել ռուսահայերի համար, որոշեց լուծել Ապա- հովութեան Խորհուրդը, թրքահայ տիւիզիոնի գործը յանձնելով Ռուսահայ Ազգային Խորհրդին, իսկ Ապահովութեան Խորհրդի լիքիտասիոնի գործը յանձնել Արեւմտահայ Խորհրդին, որուն եւ յանծնարարեց արծարծել եւ հետապնդել Հայկական Հարցը:
Արեւմտահայ Խորհուրդը, որ Ալեքսանդրապոլի գրաւումով կտրուած էր Երեւանից, Վրաստանի անջատման եւ անկախութեան յայտարարութեան եւ թիւրքերի Օիֆլիզի դուռներին մօտիկանալու առաջադրած խուճապի օրերին /մայիս 23/, համաձայն նախապէս տրուած որոշման, 50.000 գաղթականութեան հետ անցաւ Հիաիսային Կովկաս, ուրկից կը յոաար կապ հաստատել Եւրոպայի Հայ Պւստուիրակութեան հետ: Դժբախտաբար այնտեղ նոր արգելքներ պոլշեւիկների կաշկանդումներ, հնարաւորութիւն չտուին ատոր:
Ռրպէս եզրակացութիւն ուրեմն, մեր զեկոյցից երկու բան որոշ է.
Ա. Որ Կովկասում թիւրքահայերի անուամբ քաղաքական ուրոյն օրկանի մը կազմակերպութիւնը անհրաժեշտ էր, քաղաքական իրադարձութիւնների ընթացքին Հայկական Հարցը անվթար պահեւու համար:
Բ. Որ գոյացնելով այս օրկանը, Կովկասի թիւրքահայ փախստականութեան յաջողուեց, հակառակ շրջապատի դժնդակ պայմաններին, հաստատուն մնալ մինչեւ վերջ իրենց պայքարին մէջ, եւ խաղաղութեան նախօրեակին Դաշնակիցներին ներկայացնել իրենց դատը անխախտ ինչպէս էր պատերազմի նախօրեակին, եւ կաիուած նոր գոհաբերութիւնների բովին մէջ:
ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 18, թթ. 4-9 շրջ.: Ձեռագիր: Բնագիր:
