ԶԱՀՐ ԷԴ ԴԻՆ Սալեհ (ծ.1951), լիբանանցի արաբ պատմաբան։ Սովորել է Բեյրութում և Փարիզում։ Արաբական ազգային ազատագրական պայքարի, սիոնիստական շարժման («Հայերը և արաբները պանթուրանիզմի և սիոնիզմի միջև», 1994), Լիբանանի պատմության մասին աշխատությունների հեղինակ է։ «Հայերը, ժողովուրդ և դատ» (1988) աշխատությունը նվիրված է հայկական հարցին և հայերի ցեղասպանությանը։ Զահրը խոսում է հայ ժողովրդի ծագման, թուրքական լծի տակ նրա թշվառ կացության, հայկական կոտորածների, 1915 թվականի Մեծ եղեռնի, նրանում թուրքերի, իմպերիալիստական պետությունների, սիոնիստական շարժման ունեցած պատասխանատվության մասին։ Գրքի վերջին գլուխը վերաբերում է Լիբանանի հայ համայնքի պատմությանը։
ԶԱՀՐԱՎԻ (Zahravi) Աբդել Համիդ (1855-1916), արաբ ազգային-քաղաքական գործիչ, թուրքական լծի դեմ արաբական ազատագրական շարժման ղեկավար։ Գործունորեն հանդես է եկել հայերի իրավունքների պաշտպանությամբ և Արևմտյան Հայաստանում բարեփոխումներ անցկացնելու օգտին։ Ելնելով Օսմանյան կայսրությունն ապակենտրոնացնելու սկզբունքից՝ Զահրավին գտնում էր, որ այդ հարցում հայերի և արաբների շահերը համընկնում են, և նրանք պետք է միավորեն իրենց ուժերը։ Արաբական առաջին կոնգրեսում (1913) արտասանած ճառում Զահրավին ընդգծել է, որ «Մեր հայ եղբայրների դրությունը նման է մեր դրությանը։ Նրանք այնպիսի մարդիկ են, ինչպես մենք, … նրանք մտածում են այնպես, ինչպես մենք, նրանք պահանջում են ինչպես մենք։ Եվ մենք հաջողություն ենք ցանկանում ինչպես մեզ, այնպես էլ նրանց։ Եվ մենք միասնական ենք Օսմանյան կայսրության ապակենտրոնացման պահանջում»։ ՋԵմալ փաշայի հրամանով Զահրավին արաբական ազգային-ազատագրական շարժման մի խումբ ղեկավարների հետ կախաղան է բարձրացվել։
ԶԱՎԱՐՅԱՆ Սիմոն Մելիքի (կուսակցական ծածկանունը՝ Անտոն, Օհանյան Սմբատ) (1866, գ. Այգեհատ-1913, Կ. Պոլիս, թաղված է Թիֆլիսի Խոջիվանքի գերեզմանատանը), հասարակական-քաղաքական գործիչ, հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցության հիմնադիրներից։ Զավարյանին զինակիցներն անվանել են «կուսակցության խիղճն ու սիրտը»։ Ավարտել է Ներսիսյան դպրոցը, Մոսկվայի գյուղատնտեսական ակադեմիան։ 1890 թվականին Թիֆլիսում մասնակցել է ՀՀԴ կուսակցության ստեղծման աշխատանքներին, մտել ղեկավար «Կենտրոնի» (վարչության) մեջ։ ՀՀԴ կազմակերպություն հիմնելու նպատակով Հ. Արղությանի հետ (որպես ուսուցիչ) գործել է Տրապիզոնում, որտեղ ձերբակալվել է և որպես ռուսահպատակ հեռացվել Թուրքիայից։ 1892 թվականին Թիֆլիսում մասնակցել է Գ. Արծրունու հուղարկավորությանը (տպավորիչ դամբանական է ասել, որը մեծ արձագանք է գտել) և դրան հաջորդած ցույցերին։ 1902 թվականին անցել է ժնև, աշխատել «Դրոշակի» խմբագրությունում։ Ք. Միքայելյանի մահից հետո ՀՀԴ կուսակցության ամենահեղինակավոր գործիչն էր։ Եղել է 1906 թվականին Էջմիածնում գումարված ազգային կենտրոնական ժողովի նախագահը։ 1908 թվականի երիտթուրքական հեղաշրջումից հետո ապրել և գործել է Կ. Պոլսում։ Մասնագիտությամբ գյուղատընտես լինելով՝ Զավարյանը ուսումնասիրել է Երևանի, Կարսի նահանգների, Ղարաբաղի գյուղատնտեսության վիճակը, այդ մասին գրել ուսումնասիրություններ։
Գրականություն՝ Վարանդյան Մ․, Սիմոն Զավարյան (գծեր իր կյանքեն), [ա․ տ.]) 1927։ Նշխարներ Սիմոն Զավարյանե, Բեյրութ, 1968։
ԶԱՎԵՆ ՏԻԳՐԱՆ (Չուքասզյան) (1874-1938), հրապարակախոս, հրատարակիչ։ Սովորել է Կ. Պոլսի Կեդրոնական վարժարանում, ապա Փարիզի և ժնևի համալսարաններում։ 1903-1908 թվականին Թիֆլիսում աշխատակցել է «Մուրճ» ամսագրին, այնուհետև խմբագրել է «Երկրի ձայնը» թերթը։ Ապրելով Կ․ Պոլսում՝ 19018-1920 թվականներին խմբագրել է «Ժողովուրդ» թերթը։ Մի շարք հոդվածներում դատապարտել է հայերի ցեղասպանությունը կազմակերպող թուրքական կառավարող շրջաններին։ Ձգտել է համաշխարհային հասարակությանը ներկայացնել ճշմարտությունը Թուրքիայում հայերի կացության վերաբերյալ, պահանջել դատապարտել հայ ժողովրդի ողբերգության մեղավորներին։ Քեմալականների իշխանության գալուց հետո, Զավեն Տիգրանը տեղափոխվել է Փարիզ, մտել ֆրանսիական կուսակցության մեջ, կապեր հաստատել հասարակական-քաղաքական և մշակութային գործիչների (Անրի Բարբյուս և ուրիշներ) հետ։ 1933 թվականից բնակվել է Խորհրդային Հայսատանում, գործունորեն մասնակցել հանրապետության մշակութային կյանքին։
ԶԱՎՐԻԵՎ (Զավրյան) Հակոբ (1866, Թիֆլիս-1920, Մոսկվա), ազգային ազատագրական շարժման գործիչ, բժիշկ։ Ազնվական։ ՀՀԴ կուսակցության անդամ։ 1892 թվականին ավարտել է Պետերբուրգի ռազմաբժշկական ակադեմիան։ Ուսանող տարիներից զբաղվել է հայ ժողովրդի ազատագրության հարցերով։ 1902 թվականից աշխատել է Բաքվում՝ Բալախանիի շրջանային հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկ։ Այստեղ մտերմացել է Հ. Քաջազնունու, Նիկոլ Դումանի հետ։ Մեծ դժվարություններով բազմիցս անցել է արևմտյան Հայաստան, Մուշում հիմնել հիվանդանոց, բուժական օգնություն կազմակերպել ժողովրդին, քարոզել ազատագրական գաղափարներ։ Հետապնդվելով թուրքական իշխանություններից՝ անցել է Եվրոպա, կատարել դիվանագիտական հանձնարարականներ։ Բալկանյան պատերազմների ժամանակ (1912-1913) Փարիզում, Պետերբուրգում և Լոնդոնում փորձել է եվրոպական կառավարությունների ուշադրությունը հրավիրել
