նում։ 1987-ի հունիսի 18-ին Եվրոխորհրդարանն ընդունեց բանաձև «Հայկական հարցի քաղաքական լուծման մասին» (տես Եվրոպական խորհրդարանի բանաձևը…)։
ժամանակակից պայմաններում Հ.հ. ընկալվում է որպես ամբողջ աշխարհի հայության ձգտումը՝ վերականգնել պատմական արդարությունը, ստեղծել իրական պայմաններ հայ ազգի համախմբման, սփյուռքահայերի ազգային ինքնության պահպանման, Հայաստանի միավորման համար։
Գրականություն
Լեո, Հայոց հարցը, Թ., 1906։ Նույնի, Հայոց հարցի վավերագրերը, Թ., 1915։ Ի շ խ ա ն յ ա ն Բ., Տաճկահայ խնդիրը և միջազգային դիպլոմատիան, Թ., 1906։ Բ ր ա ն դ ե ս Գ., Հայաստանը և Եվրոպան, ժնև, 1907։ եվրոպացիների կարծիքը հայկական դատի մասին, ժնև, 1907։ Ս ա ր ու խ ա ն. Հայկական խնդիրն և ազգային սահմանադրությունը Թուրքիայում (1869-1910), Թ , 1912։ U տ ո մ, Բարենորոգումներու հարցը, ԿՊ, 1914։ Բ ա բ կ ե ն Վարդապետ, Հայկական հարցը և Պողոս Նուբար փաշան, Վաղ-պատ, 1914։ Հայկական հարցը հաշտության կոնֆերանսի առաջ, Թ., 1915։ Բ յ ու ր ա տ Սմբատ, Արևելյան խնդիր և Հայկական հարց, ԿՊ, 1919։ Աանդելշտամ Ա, Օսմանյան կայսրության ճակատագիրը և Հայկական հարցը, մաս 1, ԿՊ, 1919։ Ամիրխանյան Ս., Ռուս և թուրք զինադադար. Պատմական անցքեր 19171918, Ֆրեզնո, 1921։ Հայաստանի ավտոնոմիան և Անտանտան, Ե., 1926։ Ս ա ս ու ն ի Կ., Տաճկահայաստանը ռուսական տիրապետության տակ (19141918), Բոստոն, 1927։ Քրաֆտ-Բոնար Ա, Հայկական խնդիրը, ժնև, 1927։ Ս ե ր ո բ յ ա ն Մ., Հայկական հարցը և անոր փուլերը, Բեյրութ, 1937։ Գ ա բ ի կ յ ա ն Խ., Հայկական հարցը, Բեյրութ, 1938։ Ահարոնյան Ա, Սարդարապատից մինչև Սևր և Լոգան, Բոստոն, 1943։ Աղբաշյան Հ., Հայկական հարցը երեկ և այսօր, Կահիրե, 1946։ Լ ա զյ ա ն Գ., Հայաստան և Հայ դատը, Ե, 1991։ Ներսիսյան Մ., Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը թուրքական բոնապետության դեմ (1850-1870 թթ ), Ե., 1955։ ե ս ա յ ա ն Ս., •Հայկական հարցը» և միջազգային դիվանագիտությունը, Ե., 1965։ Կիրակոսյան Ջ., Առաջին համաշխարհային պատերազմը և արևմտահայությունը, ե., 1965։ Նույնի, Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (19-րդ դարի 70-ական թթ.)., Ե., 1978։ Նույնի, Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (19-րդ դարի 80-ական թթ), Ե., 1980։ Անդրեասյան Ս., Հայկական դատին նոր հանգրվանը, Բեյրութ, 1967։ Արզումանյան Մ., Հայաստան. 1914-1917, ե„ 1969։ Մ ս ը ր լ յ ա ն Զ„ Արևմտահայ բռնագրաված հողերու հարցը 1921-1971 թթ, Բեյրութ, 1971։ Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում (18281923), Ե., 1972։ Թ ո ր ի կ յ ա ն С., Հայկական հարցը և միջազգային օրենքը, Բեյրութ, 1976։ Խ ու ր շոլդյան Լ, Սովետական Ռուսաստանը և Հայկական հարցը, Ե., 1977։ Համբարյան Ա, երիտթուրքերի ազգային ու հողային քաղաքականությունը և ազատագրական շարժումներն Արևմտյան Հայաստանում (1908-1914), Ե., 1979։ Գա լո յ ա ն Գ, Պատմության քառուղիներում, Ե., 1983։ Սիմոնյ ա՝ ն Հ„ Թուրք ազգային բուրժուազիայի գազափարաբանությունը և քաղաքականությունը, ե., 1986։ U ա հ ա կ յ ա ն Ո. Գ., Յեղասպանության պատմությունից, ե., 1990։ Հայերի ցեղասպանությունը օսմանյան կայսրությունում, փաստաթղթերի և նյութերի ժող. Ա. Գ. Ներսիսյանի խմբ., ե., 1991։ Братская помощь пострадавшим в Турщш армянам, 2 изд., обраб. и доп., М., 1898; Веселовский Ю., Трагедия Турецкой Армении, М., 1911։ Дж и в ел е г о в А, Будущее Турецкой Армении, М., 1911; О ш е р о в с к и и А, Идея автономного строя Турецкой Армении под протекторатом России, Пятигорск, 1915; Брюсов Ա, Летопись тгсторпческих судеб армянского народа, М., 1918; Чалхушьян Г., Красная книга, Ростов-на-Дону, 1919; Армянский вопрос на Лозаннской кон)теренций, Тифлис, 1926; Б о р ь я и Б. А, Армения, Международная дипломатия и СССР, т. 1-2, М.-А, 1928-29;
Ллойд Д ж о р д ж Д., Праща о мирных договорах, т. 1-2, М., 1957; А ко и я и С., Западная Армения в планах империалистических держав в период первой мировой войны, Е, 1967; Кургинян Е„ Армянская проблема в международных отношениях 1876-1890 гг., М., 1969; К о ч а р М., Армяно-турецкие общественно-политические отношения и Армянский вопрос в конце XIX-начале XX в., Е„ 1988; К и р а к о с я н Дж., Младотурки перед судом истории, Е„ 1989; К и р а к о с я н А, Великобритания и Армянский вопрос (90-е гг. XIX в.), Е., 1990, Армянский вопрос. 1878-1983 (Бнблнограсрпя литературы на русском яз.), Е, 1985; Roll n~J acquemyns G., Armenia, the Armenians and the Treaties, L, 1891; Green E, The Armenian Crisis Ի Turkey, N. Y, 1895; Abbott L, Armenian Question, "The Outlook", 1896, V. 54, December 5, p. 1036-1038; A r g i 11 G., Our Responsibilities for Turkey, L, 1896; Bliss E„ Turkey and the Armenian Atrocities, Philadelphia. 1986; Bryce J., Transcaucasia and Ararat, L, 1896; Charmelant E, L Arminie agonisante et 1Europe chiitienne. P., 1896; Gladstone W., "The Armenian Question", "The Christian Literature", 1896, v. 14; M а сС о 11 At, The Sultan and the Powers, L, 1896; Bryce J., The Treatment of the Armenians in the Ottoman Empire. 1915-1916, L, 1916; M a n d e I s t a m A, Le Sort de fEmpire Ottoman, P., 1917; G a b r i e I i a n At, Armenia։ A Martyr Nation, N. Y., 1918; Lepsius J., Deutchland und Armenien, 1914-1918, Potsdam, 1919; К r i k о r i a n H„ The Mandate for Armenia, Conslantinopole, 1919; A d о n z N„ Towards the Solution of the Armenian Question, L, 1920; Krafft Bonnard A, Le РгоЫзте Arm6nienne, Gen6ve, 1924; Morgenthau H„ Ambassador Morgenthau՝s Story, N. Y., 1926; Nansen F„ Armenia and Near East, L, 1928; Davison R„ The Armenian Crisis, 1912-1914, "American Historical Review", 1948, v.1; Morga n J., The History of the Armenian People, N. Y., 1949; Anderson At, The Eastern Question 1774-1923, N. Y„ 1965; Clayton C„ Britain and the Eastern Question, L, 1971; Hovannisi an R„ The Republic of Armenia (1918-1919), L, 1971; Kara / E, Armenian Question (1878-1923), Ankara, 1975; L a ո n e P., Armenien։ Der erste Volkermord des 20, MOnchen, 1977; Walker Ch., Armenia. The Survival of the Nation, N. Y., 1980; Lang D„ The Armenians, L., 1981; G II rtl n K, Le Dossier Armenien, P., 1983; Tern о n I., La Cause Arm6nienne, P., 1983; Tо r i ց u i a n Sh., Armenian Question and the International Law, Beirut, 1983; Beylerian A, Les Grandes Puissances, fEmpire Ottoman et les Armhniens dans les Archives Fransaises (19141918), P., 1983; N a s s i b i a n A, Britain and the Armenian Question, 1915-1923, N. Y, 1984.
U. Կիրակոսյան
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՅԻ ԵՎ ՀԱՅԵՐԻ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱՑՈԼՈՒՄԸ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ։ Հայկական հարցի և հայերի ցեղասպանության թե ման իր արձագանքն է գտել հայ և համաշխարհային գրականության մեջ։ Հայ գրականություն։ Երկփեղկված ազգային կացությունը ուրույն երանգ է տվել հայ գազափարաբանությանը։ Ազգ-ազատագրական շարժման առանցք արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը ազգային ճնշման կամայականությունների, տեղահանության, ցեղասպանության, բռնի ձուլման պատկերները դարձել են XIX դ. հայ գեղարվեստական գրակ-յան գլխավոր թեմաներ։
Խ. Աբովյան
Իր ուղեգրություններում, պատմական ակնարկներում, հայրենասիրական խոհերում Արաքսից անդին գտնվող երկիրը Խաչատուր Աբովյանին (1809-48) ներկայանում է որպես մութ, խավար ու դժոխային մի աշխարհ, ուր լենկթեմուրների, թաթար մոնղոլների և այլ վայրենի հորդաների հետնորդը՝ «բարբարոս թուրքը», բռնության ու սարսափի ուրվականն է կախել հայոց երկնակամարում, և ուր հայ ժողովուրդը «ինքնահորդոր զոհաբերությամբ» իր լինելիությունն է պահպանում «բարբարոսների ժանիքների մեջ»։ 1862-ի Զեյթունի ապստամբությունը բռնադատված ժողովրդի բողոքի ու ցասման ելույթ էր օսմ. Թուրքիայի հայահալած քաղաքականության դեմ, որը, սակայն, ճնշվել է արյունոտ հաշվեհարդարով։ «Քնար և շիրիմ», «Մերձ ի մահ» եղերերգություններում Մկրտիչ Պ ե շ ի կ թ ա շ լ յ ա ն ը (1828-68) հայրենի երկիրը պատկերում է որպես «ավերակված ամայություն», ուր «սև գիշերների» մղձավանջում լսվում է միայն բուի «չարագուշակ կռինչը»։ «Նոր սև օրեր»,
Մ. Պեշի կթաշլյան
