Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/78

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը հաստատված է

78 ԱԴՎԵՆՏԻՎ

ուսմունքը ծայրահեղ հետադիմական է, սերմանում է հոռետեսություն, տարակուսանք վաղվա օրվա նկատմամբ, մարդուն ետ է պահում ակտիվ հասարակական գործունեությունից: Հակակոմունիզմի ջատագովները Ա֊ի ուսմունքն օգտագործում են որպես գաղափարական պայքարի միջոց։

    1. Ադվենտիվ օրգաններ բույսերի ##]

ԱԴՎԵՆՏԻՎ ՕՐԳԱՆՆԵՐ ԲՈՒՅՍԵՐԻ (<լատ. adventicus – օտարամուտ), տես Հավելյալ օրգաններ բույսերի։

ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ԴՐԱՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ԹԱՏՐՈՆ Մ. Ազիզբեկովի անվան ակադեմիական, հիմնադրվել է 1920-ին, Բաքվում, որպես Միացյալ (ադրբ., հայկ. և ռուս.) թատրոնի ադրբեջանական խումբ։ Պաշտոնական բացումը տեղի է ունեցել 1922-ի նոյեմբ. 17-ին՝ Մ. Ֆ. Ախունդովի «Հաջի Կարա» ներկայացումով։ 1925-ին բեմադրվեց Շեքսպիրի «Համլետ»֊ը։ Մինչև 1929 կոչվել է Ակադեմիական դրամատիկ․ թատրոն, ապա՝ Գեղարվեստական թատրոն, 1935-ից՝ Դրամատիկական թատրոն, իսկ 1950-ից՝ այժմյան անունով։ Թատրոնը պարգևատրվել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով (1949-ին)։


ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՄԵՐԻՆՈՍ, նրբագեղմ, բրդամսատու ոչխարի ցեղ։ Հաստատվել է 1948-ին։ Ա. լ. մ. հարմարված է լեռնային պայմաններին, դիմացկուն է։ Խոյերի միջին բրդատվությունը 8–10 կգ է, մաքիներինը՝ 4,5–5, կենդանի քաշը, համապատասխանաբար՝ 80–90 և 45–55 կգ։ Ա. լ. մ. բուծվում է Ադրբ. ՍՍՀ֊ում (գլխավորապես՝ Գետաբեկի և Շամքորի շրջաններում)։


ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ Ս. Մ. Կիրովի անվան, հիմնադրվել է Բաքվում, 1919-ին։ Կոչվել է Բաքվի, 1924-ից՝ Ադրբեջանի, իսկ 1934-ից՝ Ադրբեջանի Ս. Մ. Կիրովի անվան համալսարան։ Ունի ցերեկային, երեկոյան և հեռակա բաժիններ՝ ֆիզիկայի, մեխանիկա֊մաթեմատիկական, քիմիական, կենսաբանական, երկրաբանա֊աշխարհագրական, պատմության, բանասիրական, իրավաբանական, արևելագիտության, գրադարանային, ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետներով (1970), բուհերի դասախոսների կատարելագործման ֆակուլտետ և ասպիրանտուրա։ Դասավանդումը՝ ադրբեջաներեն և ռուսերեն։ 1955-ից հրատարակում է «Գիտական տեղեկագիր»։


ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ՍՈՑԻԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ (Ազարբայջան Սովյեթ Սոսիալիսթ Րեսփուբլիքասը), Ադրբեջան։

Բ ո վ ա ն դ ա կ ու թ յ ու ն

I. Ընդհանուր տեղեկություններ 
 78
II. Պետական կարգը 
 78
III. Բնությունը 
 78
IV. Բնակչությունը 
 79
V. Պատմական ակնարկ 
 79
VI. Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցությունը 
 80
VII. Ադրբեջանի լենինյան կոմունիստական երիտասարդական միությունը 
 81
VIII. Արհմիությունները 
 81
IX. ժողովրդական տնտեսությունը 
 81
X. Առողջապահությունը 
 85
XI. Ժողովրդական կրթությունը Ա կուլտուր–լուսավորական հիմնարկությունները 
 85
XII. Գիտությունը և գիտական հիմնարկությունները 
 85
XIII. Մամուլը, ռադիոն Ա հեռուստատեսությունը 
 87
XIV. Գրականությունը 
 87
XV. Ճարտարապետությունը և կերպարվեստը 
 88
XVI. Երաժշտությունը 
 89
XVII. Դրամատիկական թատրոնը 
 89
XVIII. Կինոն 
 90
XIX. Հայերն Ադրբեջանում 
 90

I. Ընդհանուր տեղեկություններ

Ադրբեջանական ՍՍՀ կազմավորվել է 1920-ի ապրիլի 28-ին։ 1922-ի մարտի 12-ից մինչև 1936-ի դեկտ. 5-ը մտել է Անդրկովկասյան Ֆեդերացիայի մեջ, 1936-ի դեկտ. 5-ից անմիջապես մտել է ՍՍՀՄ կազմի մեջ։ Գտնվում է Անդրկովկասի արլ֊ում։ Հյուսիսից սահմանակից է ՌՍՖՍՀ֊ին (Դաղստանի ԻՍՍՀ), հյուսիս֊արևմուտքից՝ Վրացական ՍՍՀ֊ին, հարավ֊արևմուտքից՝ Հայկական ՍՍՀ֊ին և Թուրքիային, հարավից՝ Իրանին։ Արևելքում Ադրբ. ՍՍՀ տերիտորիան ձգվում է մինչև Կասպից ծովը։ Տարածությունը 86,6 հզ. կմ2 է, Կասպից ծովի կղզիների հետ միասին (Կասպից ծովի մակարդակի անկման շնորհիվ տերիտորիան ավելացել է 3,5 հզ. կմ²)։ Բնակչությունը 1972-ի հունվ. 1-ի դրությամբ՝ 5323 հզ.։ Մայրաքաղաքը՝ Բաքու։ Ադրբ. ՍՍՀ կազմում են Նախիջևանի ԻՍՍՀ և Լեռնային Ղարաբաղի ԻՄ։ Հանրապետությունը բաժանված է 60 շրջանի, ունի 57 քաղաք (1913-ին՝ 13) և 119 քաղաքատիպ ավան։

II. Պետական կարգը

Ադրբ. ՍՍՀ բանվորների և գյուղացիների սոցիալիստական պետություն է, միութենական սովետական սոցիալիստական հանրապետություն, որը մտնում է ՍՍՀՄ կազմի մեջ։ Գործող սահմանադրությունն ընդունվել է 1937-ի մարտի 14-ին, սովետների համաադրբեջանական IX համագումարում։ Իշխանությունը պատկանում է աշխատավորների դեպուտատների սովետներին։ Պետական իշխանության բարձրագույն մարմինը միապալատ Գերագույն սովետն է, ընտրվում է 4 տարին մեկ (յուրաքանչյուր 12,5 հազար բնակչից՝ 1 դեպուտատ)։ Գերագույն սովետի նստաշրջանների միջև ընկած ժամանակաշրջանում բարձրագույն իշխանությունն իրականացնում է Գերագույն սովետի նախագահությունը։ Գերագույն սովետը կագմում է հանրապետության կառավարությունը՝ Մինիստրների սովետը, և ընտրում է գերագույն դատարանը։

III. Բնությունը

Կասպից ծովի ափերը թույլ են կտրտված։ Խոշորագույն թերակղզին Ապշերոնյանն է։ Հարմարավետ են Ապշերոնյան, Կիրովի անվ. ծոցերը և Բաքվի խորշը։ Կղզիներից նշանավոր են Ապշերոնյան և Բաքվի արշիպելագները։ Հանրապետության տարածության մոտ կեսը գրավում են լեռները։ Հս֊արլ֊ում ձգվում են Մեծ Կովկասի Ջրբաժան և Կողքի լշ֊ները՝ մինչև 4480 մ բարձր. (Բազար֊Դյուզյու)։ Արմ֊ում և հվ֊արմ֊ում՝ Սևանի (Շահդաղ), Մռովդաղի, Ղարաբաղի (Փոքր Կովկաս), Զանգեզուրի (Կապուտջուղ, 3904 մ) լշ֊ները և Ղարաբաղի հրաբխային բարձրավանդակը։ Մեծ և Փոքր Կովկասյան սիստեմների միջև գտնվում է Կուր֊Արաքսյան դաշտավայրը, հվ֊արլ֊ում՝ Լենքորանի դաշտավայրը և Թալիշի լեռները։ Ա. ալպյան ծալքավոր գոտու առավել բարդ և յուրահատուկ մարզերից է։ Կազմված է տարբեր հասակի ապարներից, տիրապետող են յուրայի, կավճի և կայնոզոյի նստվածքները (Մեծ Կովկասում՝ թերթաքարեր, Փոքր Կովկասում՝ հրաբխային, ներժայթքային և նստվածքային ապարներ, Կուր֊Արաքսյան դաշտավայրում՝ անթրոպոգենի ծովային և ալյուվիալ֊պրոլյուվիալ նստվածքներ)։ Ա. հարուստ է օգտակար հանածոներով (նավթ, գազ, երկաթ, ալունիտ, պղինձ, պղնձային հրաքար, աղ, շինանյութեր) և հանքային աղբյուրներով (Իստիսու, Բադամլի, Թորշուսու)։ Կլիման Կուր֊Արաքսյան դաշտավայրում չոր մերձարևադարձային է (հունվ. 0°C֊ից 3°C, հուլիսին՝ 25°C֊ից 27° C, տեղումները՝ 200–300 մմ), Լենքորանի դաշտավայրում և Թալիշի նախալեռնային շրջաններում՝ խոնավ մերձարևադարձային (1000–1700 մմ տեղումներով), լեռների ստորոտներում և ցածրադիր լանջերին՝ բարեխառն տաք, 1000–2000 մ բարձր․ վրա՝ բարեխառն ցուրտ, ավելի բարձր՝ ցուրտ։ Գետերը պատկանում են Կասպից ծովի ավազանին։ Ա֊ով հոսում են Կովկասի ամենախոշոր գետերը՝ Կուրը և Արաքսը։ Կուրի վրա կառուցված է Մինգեչաուրի ՀԷԿ, որի ջրամբարից (605 կմ²) անցկացված են Վերին Ղարաբաղի և Վերին Շիրվանի ջրանցքները։ Խոշոր գետերից են նաև Թարթառը, Սամուրը, Սումգաթը, Կուսարչայը։ Հողերը բազմազան են. Կուր֊Արաքսյան դաշտավայրում՝