Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/448

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված է

սական դաշտի էներգիան փոխակերպում է նույն հաճախականության հոսանքների։ Միևնույն Ա. կարելի է օգտագործել և՛ իբրև հաղորդիչ, և՛ իբրև ընդունիչ, ընդ որում, երկու դեպքում էլ նրա հիմնական բնութագրերը մնում են անփոփոխ։ Ա. ռադիոալիքները ճառագայթում (ընդունում) է որոշակի օրենքով, մի դեպքում՝ բոլոր ուղղություններով հավասարաչափ (ռադիո և հեռուստատեսային հաղորդում), այլ դեպքում՝ ուղղված ձևով, որոշակի մարմնային անկյան սահմաններում (ռադիոլոկացիա, ռադիոաստղագիտություն, տիեզերական կապ ևն)։ Ա–ի հիմնական բնութագրերից մեկը ուղղվածության դիագրամն է, որ բնութագրում է նրա ուղղված գործողությունը և արտահայտում ճառագայթվող դաշտի հզորության կախումը ուղղությունից։ Որևէ հարթության մեջ ուղղվածության դիագրամն ունի ծաղկաթերթիկների (գլխավոր և կողային) տեսք։ ճառագայթվող հզորության հիմնական մասը պարունակվում է գլխավոր թերթիկում (նկ. 1)։ Դիագրամի լայնությունը բնութագրվում է վերջինի լայնությամբ, որը որոշվում է կես հզորության մակարդակներին համապատասխանող ուղղություններով կազմված անկյունով.

ռադ,

որտեղ –ն ալիքի երկարությունն է, –ը՝ Ա–ի գծային չափերը։ Զանազան Ա–ների ուղղվածությունը համեմատելու համար մտցվում է՝ ուղղված գործողության գործակից () պարամետրը, որը ցույց է տալիս, թե միևնույն հզորության ճառագայթման դեպքում ուղղված Ա–ի ճառագայթած դաշտի հզորությունը տարածության տվյալ կետում քանի անգամ է գերազանցում էտալոնային չուղղված Ա–ի ճառագայթած դաշտի հզորությանր նույն հետում։

Ա. բնութագրվում է նաև արդյունավետ մակերեսով (արդ.), որով Ա. կտրում է հարթ ալիքների ճակատը։ Իդեալական Ա–ների համար այն հավասար է երկրաչափականին (երկ.), իրականում՝ արդ. = երկ., որտեղ և կոչվում է Ա–ի մակերեսի օգտագործման գործակից։ արդ. Ա–ների հաշվարկման հիմնական բանաձևն է։

Ա–ի էական բնութագրերից է նաև նրա ճառագայթած դաշտի բևեռացամը (տես Բևեռացում ռադիոալիքների)։ Միևնույն Ա. տարբեր դիրքերում կարող է ճառագայթել համապատասխան ուղղության բևեռացման դաշտեր։ Բարձր հաճախականության հոսանքներով գրգռվող ուղղաձիգ և հորիզոնական հաղորդալարերը ճառագայթում են, համապատասխանաբար, ուղղահայաց և հորիզոնական բևեռացված ալիքներ։ Մի հարթության մեջ գտնվող երկու փոխադարձաբար ուղղահայաց հաղորդալարերը, որոնցում հոսանքները փուլերով շեղված են 90°–ով, ճառագայթում են շրջանային կամ էլիպսաձև բևեռացած ալիքներ։ Ա. լավ է ընդանում այնպիսի բևեռացման ռադիոալիքները, որոնք ինքը ճառագայթում է որպես հաղորդիչ Ա.։ Օրինակ, հաղորդալարային Ա–ների ընդունման ամենալավ պայմանն է, երբ հաղորդիչ և ընդունիչ Ա–ների բևեռացման հարթությունները զուգահեռ են, իսկ երբ նրանք ուղղահայաց են, ընդունիչ Ա–ում դաշտ չի ինդուկցվում (ընդունում չկա)։

(նկ․) Բյուրականի աստղադիտարանի պարաբոլական անտենան։

Ա–ի հաջորդ բնութագիրը հաճախականության ֆունկցիան է՝ նրա ստեղծած դաշտի կախումը հաճախականությունից։ Առավելագույն ճառագայթման (ընդունման) համապատասխանող հաճախականությունը կոչվում է ռեզոնանսային։ Մովորաբար, Ա. նախատեսվում է ոչ թե մեկ սևեռված հաճախականությամբ, այլ հաճախականությունների որոշ դիապազոնում աշխատելու համար։ Այն դիապազոնը, որում Ա–ի հիմնական պարամետրերի արժեքները տրված միջակայքի սահմաններից չեն անցնում, կոչվում է աշխատանքային։ Երբ աշխատանքային դիապազոնը կազմում է հիմնական (ռեզոնանսային) հաճախականության ավելի քան տասնյակ տոկոսներ, Ա. լայնշերտ է։

Ա–ների տիպերը։ Ժամանակակից ռադիոսարքերի օգնությամբ լուծվող խնդիրների բազմազանությունը պահանջում է օգտագործել հազարավոր մ–ից մինչև մի քանի մմ երկարության ալիքներ, հետևաբար, նաև տարբեր տիպի Ա–ներ։ Երկար, միջին, կարճ և մետրային ալիքների համար գերազանցապես օգտագործվում են վիբրատորային՝ հաղորդալարերի համակարգից կազմված Ա–ներ։ Սրանցից պարզագույնը էլեկտրական վիբրատորն է՝ բարձր հաճախականության հոսանքով սնվող հաղորդալար։ Եթե վերջինը սնվում է կենտրոնում, կոչվում է համաչափ վիբրատոր։ Մեծ կիրառություն է գտել կես ալիք երկարության համաչափ վիբրատորը (նկ. 2), որը ծառայում է որպես ինքնուրույն Ա. կամ որպես սկզբնական ճառագայթիչ հայելային կամ բազմատարր Ա–ների համար։ Առավելագույն ճառագայթումը կատարվում է նրա առանցքին ուղղահայաց հարթության մեջ։ Հաղորդալարային Ա–ների թվին է պատկանում նաև մագնիսական վիբրատորը՝ փոփոխական հոսանքով սնվող գալար, որի տրամագիծն ալիքի երկարությունից փոքր է։ Առավելագույն ճառագայթումը տարածվում է գալարի հարթության մեջ։ Ճառագայթման արդյունավետությունը մեծանում է մեծ թվով գալարների դեպքում և, հատկապես, երբ նրանք փաթաթվում են մեծ մագնիսական թափանցելիությամբ օժտված միջուկների վրա (ֆերիտային վիբրատոր)։ Լոկացիոն և հեռուստատեսային տեխնիկայում լայն կիրառություն է գտել դիրեկտորսւյին Ա. (նկ. 3)՝ կազմված վիբրատորից, ռեֆլեկտորից և մեկ կամ մի քանի դիրեկտորից։ Ռեֆլեկտորի և դիրեկտորի չափերի ու փոխադարձ հեռավորությունների որոշակի ընտրության դեպքում առավելագույն ճառագայթումն ուղղվում է առանցքի ուղղությամբ, որի պատճառով սրանք կոչվում են նաև «Ալիքային կանալ» տիպի Ա–ներ։ Հեռուստատեսային հաղորդումների համար լայնորեն օգտագործվում են շրջանային բևեռացված ճառագայթմամբ Ա–ներ (տուրնիկետային Ա.)։ Վազող ալիքի Ա. օգտագործվում է գերազանցապես կարճ ալիքների ընդունման համար։ Այն ալիքի համեմատությամբ երկար հաղորդալար է կամ դրանց համակարգ, որում ստեղծված է վազող ալիքների ռեժիմ։ Առավելագույն ճառագայթման ուղղությունը շատ փոքր անկյուն է կազմում հաղորդալարի ուղղության հետ։

Դեցիմետրային և ավելի կարճ ալիքների դիապազոնների համար օգտագործվում են օպտիկական տիպի՝ հայելային ու ոսպնյակային Ա–ներ։ Այս Ա–ներն ալիքների անդրադարձման կամ բեկման շնորհիվ սկզբնական աղբյուրի ճառագայթած ալիքի գնդաձև (գլանաձև) ճակատը փոխակերպում են հարթ ճակատի: Ռադիոալիքներն ընդունելիս տեղի է ունենում հակադարձ պրոցեսը։ Հայելային Ա–ներից ամենագործածականը պարաբոլական հայելային Ա. է, որի անդրադարձնող մակերևույթը պտտման պարաբոլ է՝ կիզակետում տեղադրված սկզբնական ճառագայթիչով (նկ. 4)։ Որքան հայելու բացվածքի տրամագիծը մեծ է, դաշտը համասեռ և ալիքի երկարությունը փոքր, այնքան սուր է ստացվում Ա–ի ուղղվածության դիագրամը։ Ռադիոաստղագիտության բնագավառում լայն տարածում են գտել նաև պարաբոլական գլանային Ա–ները՝ կիզակետային գծի երկայնությամբ տեղակայված համափուլ ճառագայթիչների գծային համակարգով (տես նաև Ռադիոաստղադիտակ)։ Այդպիսի Ա–ներից մեկը (բացվածքի մակերեսը՝