Հայ և արաբ․ միջնադարյան փիլիսոփայություններն ունեն ընդհանուր գծեր, որոնք նկատելի են հայկական և արաբական արիստոտելականի մեջ, հատկապես Արիստոտելի տրամաբանական և իմացաբանական ուսմունքի մեկնաբանման մեջ։ X–XIV դդ. հայ բնափիլիսոփայական միտքը զգալիորեն կրել է արաբ․ գիտության ազդեցությունը։ Այս տեսակետից հատկապես հատկանշական են Մխիթար Հերացու «Ջերմանց մխիթարություն» և Հովհաննես Երզնկացու «Ի տաճկաց իմաստասիրաց գրոց քաղեալ բանք» աշխատությունները, որտեղ շարադրվել և մեկնաբանվել են արաբ փիլիսոփաների և բժշկագետների որոշ հայացքներ։ Ընդհանուր գծեր նշմարվում են նաև Գրիգոր Մագիստրոսի, Գրիգոր Նարեկացու հայացքների և արաբական փիլիսոփայական հոսանքների միջև։
Պատմագրությունը: Որպես ինքնուրույն գիտություն ձևավորվել է VIII–IX դդ. սահմանագլխին։ Սկզբնապես նրա համար նյութ են ծառայել արաբական ցեղերի ծագումնաբանական ավանդությունները, նախամահմեդական պետությունների վերաբերյալ կիսաառասպելական պատումները, ինչպես և մահմեդականության ծագման ու տարածման, հատկապես Մուհամմեդի ու նրա զինակիցների գործունեության հետ առնչվող կրոնա-պատմական ավանդությունները։ Իբն Իսհակի (704–768) արաբ․ առաջին մեծ պատմական երկը (մարգարեների պատմությունը և Մուհամմեդի կենսագրությունը, այժմ՝ կորած) օրինակ է ծառայել հետագայի հեղինակների (ալ–Վակիդի, Իբն Սադ և ուրիշներ)՝ այդ թեմայով աշխատությունների համար։ Արաբ․ պատմագրությունն իր զարգացման բարձրակետին հասավ IX–XI դդ.։ Այդ շրջանում նրա կենտրոնը Իրաքն էր։ Երևան եկան ընդհանուր պատմությանը նվիրված երկեր։ Սրանցից ուշագրավ են ալ–Բալազորիի, ալ–Յակուբիի, ալ–Մասուդիի, Համզաալ-Իսֆահանիի, Իբն Միսքավայհի, ավելի ուշ՝ Իբն ալ–Ասիրի աշխատությունները։ Խալիֆայության պատմությանը հատուկ անդրադարձել է ալ–Թաբարին (մահ. 923)։ IX–X դդ. հեղինակների հետաքրքրություններն ու գիտելիքները համակողմանի բնույթ ունեն։
Խալիֆայության մասնատումից հետո ստեղծվեցին աշխատություններ նվիրված տեղական դինաստիաներին, առանձին երկրամասերի, տեղական քաղաքական և կրոնական խոշոր կենտրոնների՝ Հարավային Արաբիային (ալ–Համադանի, X–XI դդ.), Բաղդադին (ալ–Խաթիբ ալ–Բաղդադի, XI դ.), Դամասկոսին (ալ-Կալանիսի, XII դ.), Գրենադային (Իբն ալ–Խաթիբ, XIV դ.), Բուիդներին (Իբրահիմ աս–Սաբի, X դ.), Ղազնևիդներին (ալ–Ութբի, X–XI դդ.) և այլն։ XII–XIII դդ. գրվեցին Զենգիների և Այուբյանների պատմությունները։ Ասորիքում, ուր XII դ. տեղափոխվեց արաբ․ պատմագրության կենտրոնը, գրվել են մի շարք աշխատություններ ընդհանուր պատմության շուրջ (Աբուլ–Ֆիդա, XIII–XIV դդ. և ուրիշներ)։ XV–XVI դդ. առաջատար տեղ են գրավել Եգիպտոսի պատմագիրները։ Ալ–Մակրիզին (XIV–XV դդ.), ալ–Այնին (XIV-XVդդ.), Աբու–լ–Մախասին իբն–Թաղրիբերդին (XV դ.), աս–Սյութին (XV դ.) թողել են Եգիպտոսի քաղ., սոցիալ–տնտեսական և մշակութային պատմությանը նվիրված բազմահատոր աշխատություններ։ Այս շրջանում գրվում է մամլուքների պատմությունը, կազմվում են պատմական հանրագիտարաններ (ան–Նուվայրի, XII–XIV դդ.) և ընդհանուր ժամանակագրություններ (Իբն ալ–Ֆուրաթ, XIV–XV դդ.)։ Միջնադարում արաբ․ պատմագիրները ելակետ էին ընդունում համաշխարհային պատմության ընթացքի աստվածաբանական մեկնությունը, սակայն միաժամանակ ճանաչում էին մարդու պատասխանատվությունը իր արարքների համար։ Արաբ․,պատմագիրները պատմողականից այն կողմ չանցան, և միայն Իբն Խալդունը փորձեց պատմական իրադարձություն սերը շարադրել իրենց պատճառական կապի մեջ։
Արաբական պատմագրությունը և աշխարհագրությունը կարևոր տեղեկություններ են տալիս Հայաստանի և հայերի պատմության չորս շրջանների մասին՝ արաբական տիրապետության, Բագրատունյաց թագավորության, Զաքարյան ժամանակաշրջանի և Կիլիկիայի թագավորության։
Բալազորին և Թաբարին զգալիորեն լրացնում են հայ պատմիչների տեղեկությունները՝ Հայաստանը արաբների կողմից նվաճելու մասին։ Յակուբին հիշում է Արմինիայի շատ արաբ ոստիկանների, որոնց այլ պատմիչներ գրեթե չեն հիշատակում՝ Հայաստանում նրանց գործունեությունը նկարագրելիս։ Հայերի 850–852-ի ապստամբությունների մասին շատ արժեքավոր տեղեկություններ կան Բալազորիի և Իբն ալ–Ասիրի մոտ։ Արմինիայի հարկերը գանձելու հարցում մեր հիմնական սկզբնաղբյուրը արաբ պատմիչներն ու աշխարհագրագետներն են։ Նրանց շնորհիվ հնարավոր է դարձել կազմել Արմինկայի ոստիկանների ցուցակը։
Բագրատունյաց ժամանակաշրջանի (մանավանդ Աշոտ Ա–ից մինչև Աշոտ Գ) մասին հետաքրքրական տեղեկություններ են հաղորդում Իբն ալ–Ասիրը, Իբն Միսքավայհը և ուրիշներ։
Արաբ․ պատմագրությունը (Ֆարիկի և այլն) կարևոր աղբյուր է XII–XIII դդ. Հայաստանում տեղական մահմեդական ամիրայությունների և հայկական Իշխանությունների միջև եղած պայքարի ուսումնասիրման համար։
Այուբյանների ու մամլուքների դեմ Կիլիկիայի Հայկական թագավորության պատերազմների և նրանց հետ ունեցած քաղաքական հարաբերությունների մասին հարուստ նյութ են բովանդակում Աբու-լ-Ֆիդայի, Աբուլ–լ–Ֆարաջի և ուրիշների աշխատությունները։ Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարանում պահպանվում են շուրջ 700 արաբերեն ձեռսգրեր ի շարս որոնց կան միջնադարյան արաբական մշակույթի արժեքավոր հուշարձաններ։
Գրականությունը։ Հիմքը ժողովրդական բանահյուսությունն է, որը զարգացել է V–VII դդ.։ Այն ավանդված է Համմադի (694/695–772) «Մուալլաքաթ» («Հատընտիր»), ալ–Մուֆադալի (մահ. 784) «Մուֆադալիյաթ», Աբու Թամմամի (մոտ 796–845) «Համասահ» («Սրբություն»), Աբու–լ–Ֆարաջ ալ–Իսֆահանիի (897–967) «Քիթաբ ալ–աղանի» («Գիրք երգոց») ժողովածուներով։ Հնագույն շրջանի նշանավոր բանաստեղծներից են Իմրու–ուլ–Կայսը (V դ. վերջ–VI դ.), Անթարահ իբն Շադդադը (VI դ.), Ադի իբն Զայդը (մահ. 604) և ուրիշներ։ Միջնադարյան արաբ․ գրականությունն ընդգրկում է VII–XVIII դդ.։ Այդ գրականության անկյունաքարը Ղուրանն է։ Սկզբնական շրջանում աշխարհիկ թեմաներով հանդես են եկել ալ–Ախտալը (640–710), Օմար իբն Աբի–Ռաբիան (մոտ 643–719), երգել սերը, գինին, վայելքը։ Աբբասյան խալիֆայության (750–1258) շրջանում ֆեոդալիզմի զարգացումը և բանասիրական մտքի խորացումը աշխուժացրել են գրական հնագույն էջերի հավաքման և ուսումնասիրման աշխատանքները։ Արաբերեն են թարգմանվել հայկական «Աղվեսագիրք»–ը, պահլավերենից՝ «Քալիլա և Դիմնա» գրական հուշարձանը, որը ծագում է VI դ. թարգմանված հնդկական «Պանչատանտրա» գրքից, պարսից «Խվաթայ–նամակ» դյուցազներգությունը ևն։ Աբան Լահիքին (մոտ 750–815), Աբու Նուվասը (մոտ 762–մոտ 815), Աբու-Աթահիյան (748–մահ. մոտ 826), Իբն ալ–լ–Մութազը (մահ. 908), ալ–Մութանաբբին (915–965), Աբու–լ–Ալա–ալ–Մաարին (973–1057) և ուրիշներ նոր աստիճանի են բարձրացրել քերթողական արվեստը, մասնավորապես՝ սիրերգությունը։ Միաժամանակ զարգացել է բանահյուսությունը։ Այդ շրջանում ճանաչողական մեծ արժեք են ստացել խոշոր արձակագիրներ Ալ–Ջահիզի (մահ. 869) և Իբն Կութայբայի (մահ. մոտ 890) ստեղծագործությունները։ Պարսից «Հեզար աֆսանե» («Հազար հեքիաթ») զրույցների հավաքածուի հիմքից ձևավորվել է «Հազար ու մի գիշեր» հեքիաթների ժողովածուն։ Թուրք–սելջուկների ներխուժումից հետո (XIդ.) ոչնչացել են արաբ, մշակույթի բազմաթիվ գոհարներ, կասեցվել է գրականության զարգացումը։ Այդ ժամանակ Անդալուզիայում (Իսպանիա), սկզբնավորվել է անդալուզյան գրականությունը (Իբն Զայդուն, Իբն Համդիս, Մուվաշշահ և այլք)։ XIII–XV դդ. և հատկապես XVI դ. թուրքական նվաճումների ժամանակ զարգացել է միայն վարքագրությունը, որն արտացոլել է Արևելքի ժողովուրդների պայքարը խաչակիրների դեմ։ Ուշագրավ է «Վարք Դատ ալ–Հիմմա իշխանուհու» վեպը։ Միջնադարյան գրականության զարգացմանը մեծապես նպաստել են հայազգի արաբ․ մատենագիրները և բանաստեղծները՝ Աբու Աբդալլահը, Աբու՝ սահլ Հայը, Աբուլ Ղարաթ Թալային և ուրիշներ։ Նոր գրականությունը սկզբնավորվել է XIX դ. ֆեոդալիզմի քայքայման և կապիտալիզմի զարգացման պայմաններում, Եգիպտոսի Արաբական Հանրապետությունում, Իրաքում, Լիբանանում, Սիրիայում և արաբ, այլ երկրներում։
Ճարտարապետությունը և կերպարվեստը։ Խալիֆաթի շրջանի ճարտարապետության ձևավորմանը մասնակցեցին նաև նվաճված այն ժողովուրդները, այդ թվում
