Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 10.djvu/192

գետի հոսանքին հակառակ ուղղված թեք կամ ուղղաձիգ նիստն է: Հենարաններից անջատ Ս․ կ․ կառուցվում են ցցաշեն կամուրջների առջեում։

ՍԱՌՑԱՋԱՐԴ 1242, ճակատամարտ ռուս․ զորքերի և գերմ․ լիվոնյան ասպետների միջև ապրիլի 5-ին Չուդ լճի վրա։ Գերմ․ խաչակիրները, դանիական և շվեդ, ֆեոդալները ակտիվացրին իրենց ագրեսիվ գործողությունները մոնղ․ արշավանքներից թուլացած Ռուսիայի դեմ։ Լիվոնյան օրդենի խաչակիրներին հաջողվեց գրավել Իզբորսկը, Պսկովը, Կոպորիեն։ 1241-ին խաչակիրները որոշեցին գրավել Մեծ Նովգորոդը, Կարելիան և այլն։ Նովգորոդի վեչեի խնդրանքով Ալեքսանդր Նևսկին զորք հավաքեց և 1241-ին խաչակիրներին վտարեց Կոպորիեից, այնուհետև ազատագրեց Պսկովը։ 1242-ի գարնանը ռուս. բանակը խաչակիրների գերազանց ուժերի ճնշման տակ նահանջեց արլ․ և դիրք գրավեց Չուդ լճի հվ․ նեղ մասում։ խաչակիրների զորքը «սեաաձև» մարտակարգով ապրիլի 5-ի լուսաբացին հարձակվեց ռուս․ զորքի առաջատար ջոկատի վրա ու ջարդեց այն։ Սակայն Ալեքսանդր Նևսկին հարձակվեց թևերից, խուճապի մատնեց թշնամուն և ջախջախեց նրան։ Ս–ի նշանակությունը բարձր է գնահատել Կ․ Մարքսը։ Հաղթանակի շնորհիվ կասեցվել է խաչակիրների առաջխաղացումը դեպի արլ․ (որի նպատակը ռուս, հողերի զավթումն էր), ինչպես նաև ուժեղացել է Լիտվայի և Պոմորիեի ժողովուրդների պայքարը ընդդեմ խաչակիրների։ Ս․ կարևոր տեղ է գրավում ռուս․ ռազմ. արվեստի պասմության մեջ։

ՍԱՌՑԱՍԱՐ, այսբերգ (անգլ․ iceberg), օվկիանոսում, ծովում և մերձսառցադաշտային լճում լողացող կամ ծանծաղուտի մեջ խրված սառցադաշտային սառցի խոշոր բեկոր։ Առաջանում է սառցադաշտի եզրերի կոտրվելու հետևանքով (ջրի հիդրոստատիկ ճնշման, մակընթացությունների, ջրի հոսանքների և քամու ազդեցությունից)։ Խոշոր Ս–եր առաջանում են գլխավորապես Անտարկտիդայի, Կանադական Արկտիկական արշիպելագի շելֆային և Գրենլանդիայի սառցադսշտերում։ Ջրի տակ գտնվում է Ս–երի ծավալի մինչև 90%-ը, ջրի մակերևույթից վեր բարձրանում՝ միջին հաշվով 70–100 մ։ Ծովային հոսանքներով Ս–երը տարվում են աշխարհագրական ավելի ցածր լայնություններ, որտեղ աստիճանաբար հալվում են։

ՍԱՌՑՈՒՅԹԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, գեոկրիլոգիա (< գեո․․․+ հուն, χρύος– սառնամանիք, ցուրտ և ․․․ ւոգիա), գիտություն սառած գրունտների և ապարների, դրանց առաջացման պրոցեսների, զարգացման պատմության, գոյության պայմանների, ինչպես նաև դրանց սառչելու, հալվելու և վերագոյանալու պրոցեսների հետ կապված երևույթների մասին։ Խնդիրն է բազմամյա և սեզոնային սաոցույթի ծագման և զարգացման ուսումնասիրությունը։ Ս․ հարում է երկրաբանական ու աշխարհագրական (գրունտների, ֆիզիկամեխանիկական, ֆիզիկաաշխարհագրական երևույթների ուսումնասիրում՝ սոլիֆլյուկցիա, հիդրոլակոլիթ, թերմոկարստ, վերնասառույց ևն), ինչպես նաև ինժեներական գիտություններին (բազմամյա սառածության պայմաններում կառուցողական աշխատանքների յուրահատկությունների ուսումնասիրում)։ Սրանց հետ կապված այն զարգանում է երկու ուղղությամբ՝ ընդհանուր Ս․ և ինժեներական Ս․։ Որպես գիտության առանձին ճյուղ ՍՍՀՄ–ում Ս․ ձևավորվել է 1920-ական թթ․ Մ․ Ի․ Սումգինի նախաձեռնությամբ։ Ս․ օգտագործում է ուսումնասիրությունների մի շարք մեթոդներ, դաշտային համալիրային, երկրաբանական, աշխարհագրական, երկրաֆիզիկական, երկրաքիմ․, ֆիզիկական, ֆիզիկաքիմ․, լաբորատոր, փորձագիտական ևն։ Ս–յան նշանակությունը խիստ մեծացավ Միբիրի և Ծայր Հյուսիսի նոր յուրացվող շրջաններում կառուցողական աշխատանքների կապակցությամբ։ Արտասահմանում Ս․ զարգացել է հիմնականում ԱՄՆ–ում և Կանադայում։ ՀՄՍՀ–ում բազմամյա սառցույթ գրեթե չկա։ Գոյություն ունեն միայն սեզոնային սառցույթներ։

ՍԱՌՈՒՅՑ, պինդ վիճակում գտնվող ջուրը։ Հայտնի են Ս–ի 10 բյուրեղական ձևափոխություններ և ամորֆ Ս․։ Բնության մեջ հայտնաբերված է միայն Ս՛․ I՝ սովորական (մայրցամաքային, լողացող, ստորգետնյա), ձյուն, կարկուտ, եղյամ ևն։ Ս–ի պաշարները (տես աղյուսակ 1) Երկրի վրա $3\cdot$$10^{7}$ կմ² է։ Ս․ փխրուն է, բյուրեղները՝ անգույն, թափանցիկ, մեծ կտորները՝ երկնագույն, ձյունը և եղյամը՝ սպիտակ։ Բնական Ս․ ավելի մաքուր է, քան ջուրը։ Որոշ հատկություններով (աղյուսակ 2) Ս․ և ջուրը խիստ տարբերվում են մյուս նյութերից և պայմանավորում են երկրային բազմաթիվ երևույթների առանձնահատկությունները։ Ցուրտ եղանակին Ս․ ջրի վրա առաջացնում է լողացող ծածկույթ, որն ունի փոքր ջերմահաղորդականություն և պաշտպանում է գետերի ու ջրամբարների ներքին շերտերը սառչելուց։ Հարվածի նկատմամբ փխրուն Ս․ ճնշման տակ հոսող է։ Հալ․ ջերմաստիճանին մոտ Ս–ի հոսելիությունը մոտ $10^{6}$ անգամ մեծ է, քան լեռնային ապարներինը։ Այդ պատճառով լեռնագագաթներում, որտեղ տեղումների ձևով ավելի շատ Ս․ է նստում, քան հալչում է, Ս–ի

Սառույց I-ի տարածվածությունը Երկրի վրա

Տեսակ	Զանգվածը		Մակերեվույթը
	կգ	%	մլն կմ$^{2}$	%
Սառցադաշտեր	$2,4.10^{19}$	98,95	16,1	ցամաքի 10,9
Ստորգետնյա սառույց	$2,0.10^{17}$	0,83	21	ցամաքի 14,1
Ծովի սառույց	$3,5.10^{16}$	0,14	26	օվկիանոսի 7,2
Ձյան ծածկույտ	$1,0.10^{16}$	0,04	72,4	երկրի 14,2
Սառցասարեր (այսբերգներ)	$6,6.10^{15}$	0,03	63,5	օվկիանոսի 18,7
Մթնոլորտային սառույց	$1,7.10^{15}$	0,01	510,1	երկրի 100

Սառւյցի I-ի հատկությունները

Հատկությունը	Միավորը	Արժեքը
Հալ. ջերմաստիճան	°C	0
Ջերմւնակությունը	կջոուլ/կգ К	2,135(0°C)
Հալ.ջերմությունը	կջոուլ/կգ	333,6
Գոլորշիացման ջերմությունը	կջոուլ/կգ	2833,92
Ջերմային ընդարցակման գործակիցը	1/°C	(4.99.10$^{-3}$)
Ջերմահաղորդականությունը	ջոուլ/մ.վրկ.K	2,09
Բեկման ցուցիչը	-	1,309(-3°C)
Տեսակարար էլեկտրահաղորդականուտյունը	օհմ$^{-1}$սմ$^{-1}$	10$^{-9}$(0°C)
Խտությունը	կգ/մ$^{3}$	920(0°C)

Սառույցի ձևափոխությունների խտությունի և բյուրեղական ցանցի կառուցվածքը

Ձեվապոխություն	Խտությունը			Բյուրեղական կառուցվածքը
	կգ/մ$^{2}$	°C	Ճնշումյ Մ մ/մ	սինգոնիա	տարածական խումբը	ջրածնական կապի երկարությունը	0-0-0- անկյունը քառանիստում
I	920	0	0,1	հեքսագոնային	P6$_{3}$/ mmc	2,76	109,5
Ic	930	-130	0,1	խորանարդային	F43m	2,76	109,5
II	1180	-35	210	տրիգոնային	R3	2,75-2,84	80-128
III	1150	-22	200	տետրագոնային	R41212	2,76-2,8	87-141
V	1260	-5	530	մոնոկլինային	A2/a	2,76-2,87	84-135
VI	1340	15	800	տետրագոնային	P42/nmc	2,79-2,82	76-128
VIII	1650	25	2500	խորանարդային	Im3/m	2,86	109,5
VII	1660	-50	2500	խորանարդային	Im3/m	2,86	109,5
IX	1160	-110	230	տետրագօնային	R41212	2,76-2,8	87-141