13(26)-ին ռում․ զորքերը գրավեցին Քիշ– նևը, ապա՝ ողջ Բեսարաբիան։ Դոնր մարզ։ Բանվոր դասակս րգը (մինչե 220 հզ․ մարդ) հիմնականում կէ նտ– րոնացված էր Դոնի Ռոստովում, Տաօան– րոգում U հանքահորերում։ 1917-ին Դ ոնի մարզային կուսկազմակերպությունը ււիա– վորում էր 7 հզ․ կոմունիստի և մեծ ազդե– ցություն ուներ բանվորների ու զինվոր– ների շրջանում։ Հոկտ․ 26 (նոյեմբ․ 8)-ին Ռոստովում հաստատվեց սովետական իշ– խանություն։ Ատաման Ա․ Մ․ Կալեւ․ինը հակահեղափոխական խռովություն բարձ– րացրեց սովետական իշխանության լեմ։ Դոնը վերածվեց հակահեղափոխական կենտրոնի։ Այստեղ սկսեց ձևավորվել սպիտակգվարդիական կամավորական բանակը։ Կալեդինին հաջողվեց գրավել Ռոստովը, Տագանրոգը, սակայն կազակ– ների նշանակալի մասը չէր աջակ շում նրան։ Սովետական զորքերը և հեղափո– խական կազակները Վ․ Ա․ Անաոնով–Օվ– սեենկոյի գլխավորությամբ ջախջախԱցին սպիտակ կազակներին և գրավեցին Ռոս– տովն ու Նովոչերկասկը։ Մարզում վե– րականգնվեց սովետական իշխանութ․ ուն։ Հյուսիսային Կովկաս։ Ագրարային երկրամաս էր՝ բազմազգ ազգաբնակչու– թյամբ։ Արդյունաբերությունը կենտրոնաց– ված էր Դրոզնիում, Վլադիկավկազում (այժմ՝ Օրջոնիկիձե), Պետրովսկ–Պոր– տում (այժմ՝ Մւսխաչկալա), Նովոռուիյս– կում։ Այստեղ սովետական իշխանության համար պայքարը եղել է դժվարին և բարդ։ 1917-ի դեկտ․ 1(14)-ին կազակական և լեռնականների հակահեղափոխությունը ստեղծեց «Թեր եք դաղս տան յան կառավա– րությունը» և ջախջախեց Դրոզնիէ] ու Վլադիկավկազի սովետները։ Տեռորի և ազգամիջյան կռիվների պայմաններում բոլշևիկները Ա․ Դ․ Բուաչիձեի, Ս․ Մ․ Կիրովի, Ի․ Դ․ Օրախելաշվիլու գլխավո– րությամբ հեղափոխական մեծ աշխատանք էին կատարում։ 1918-ի մարտին Պրւտի– ալւէլ|ւ II համագումարը ստեղծեց Թերեքի ժող, Սո– վետական Հանրապետությունը՝ ՌՍՖՍՀ–ի կազմում։ Սովետական իշխանություն հաստատվեց ամբողջ Թերեքի մարգում։ Արդեն ապրիլին համարյա ողջ ԴաղսՄանը դարձավ սովետական։ Նովոռոսիյսկում սովետական իշխանություն հաստասվեց դեկտ․ 1(14)-ին։ Կուբանում սովետս կան իշխանության համար պայքարն ավելի երկարատև է եղել։ Այստեղ կատաղի դի– մադրություն ցույց տվեց Կուբանի զինվո– րական կառավարությունը և Կուբանի ռադան (1917–20)։ 1918-ի փետրվսրին Արմավիրում կայացած Կուբանի սովետ– ների համագումարը ստեղծեց մարզային սովետ, որը փետր․ 22-ին իրեն հռչււկեց իշխանության մարմին ամբողջ Կուրանում։ Մարտի 14-ին հեղափոխական զորքերը գրավեցին Եկատերինոդարը (այժմ՝ Կրաս– նոդար)։ Սովետական իշխանություն ւաս– տատվեց Կուրանում և Մերձսևծո վյան շրջաններում։ Անդրկովկաս։ Տնտեսապես հետամւաց, ագրարային, բազմազգ երկրամաս էր։ Արդ․ միակ խոշոր կենտրոնը Բաքուն էր (57 հզ․ ֆաբրիկա–գործարանային բան– վոր), մնացած ամբողջ Անդրկովկասում կար 15 հզ․ բանվոր։ Կովկասում գործել է բոլշևիկների ամրակուռ կուսակցական կազմակերպություն (1917-ին ուներ ավելի քան 8600 անդամ)։ Բոլշևիկները Ադրբե– ջանում սուր պայքար են մղել <Մուսավա– թի>, Հայաստանում՝ դաշնակցության, Վրաստանում՝ մենշևիկների դեմ։ Սոցիա– լիստ․ հեղափոխության համար պայքարի կենտրոնը Բաքուն էր, որի բոլշևիկյան կազմակերպությունը ուներ 2200 անդամ։ 1917-ի հոկտ․ 31 (նոյեմբ․ 13)-ին Բաքվի սովետը իշխանությունը գրավելու որո– շում ընդունեց, ընտրվեց Բաքվի սովետի նոր ԴԿ (նախագահ՝ Ս․ Շահումյան)։ 1918-ի գարնանը սովետները իշխանու– թյունը իրենց ձեռքը վերցրին Բաքվի, Լեն– քորանի, Զևաթի և Ղուբայի գավառնե– րում։ 1918-ի մարտին մուսավաթականնե– րը Բաքվում հակահեղափոխական խռո– վություն բարձրացրին, որը ճնշվեց։ Ապ– րիլի 25-ին Բաքվի սովետը կազմեց Բաք– վի ժողկոմխորհը՝ Բաքվի կոմունան (1918) (նախագահ՝ Ս․ Շահումյան)։ Վրաստանում և Հայաստանում հեղափո– խական ուժերն իշխանությունը վերցնել չկարողացան։ 1917-ի նոյեմբերին ստեղծ– վեց Անդրկովկասյան կոմիսարիատը (նա– խագահ՝ մենշևիկ Ե․ Պ․ Դեգեչկորի), փե– տըրվարին՝ Անդրկովկասյան սեյմը (նա– խագահ՝ մենշևիկ Ն․ Ս․ Չխեիձե), որոնք գործիք դարձան իմպերիալիստական պե– տությունների ձեռքին։ Միջին Ասիա։ Տնտեսապես, քաղ․ և կուլտուրական տեսակետից հետամնաց, բազմազգ երկրամաս էր։ Մանր ձեռնար– կություններում աշխատում էր 20 հզ․, եր– կաթուղում՝ 40 հզ․ բանվոր, գլխավորա– պես ռուսներ։ Այստեղ հեղափոխության դեմ միավորվեցին բոլոր ռեակցիոն ուժե– րը։ Տաշքենդը, ուր գործում էր բոլշևիկյան ուժեղ խումբ, դարձավ սոցիալիստ, հե– ղափոխության համար պայքարի կենտ– րոն։ Հոկտ․ 27 (նոյեմբ․ 9)-ին Տաշքենդի սովետի նախագահությունը որոշեց սկսել զինված ապստամբության նախապատ– բաաոումը և մշակեց պլան։ "տոկւո․ 28 (նոյեմբ․ 10)-ին սկսվեց զինված ապըս– տամբությունը (հեղկոմի նախագահ՝ բոլ– շևիկ Վ․ Ս․ Լյապին)։ Հեղափոխության կողմն անցան մի շարք զորամասերի զին– վորներ։ Զինված պայքարը տևեց մինչև հոկտեմբ․ 31 (նոյեմբ․ 13)-ը։ Հակահեղա– փոխական ուժերը զինաթափվեցին, երկ– րամասում իշխանությունն անցավ Տաշքեն– դի սովետի ձեռքը։ Նոյեմբ․ 15(28)-ին Տաշքենդում կայացած բանվորների, զին– վորների և գյուղացիների դեպուտատների սովետների երկրամասային III համագու– մարն ընտրեց Թուրքեստանյան երկրա– մասի ԺԿխ (նախագահ՝ բոլշևիկ Ֆ․ Ե․ Կոլեսով)։ Համագումարը սովետական իշ– խանություն հռչակեց Թուրքեստանի ողջ տարածքում։ Միջին Ասիայում սոցիա– լիստ․ հեղափոխությունը հանդիպեց բուրժ․ ազգայնականների, տեղական ֆեո– դալների, մահմեդական հոգևորականու– թյան, ռուս, սպիտակգվարդիականների կատաղի դիմադրությանը, որոնց աջակ– ցում էին արտասահմանյան իմպերիա– լիստները։ 1917-ի նոյեմբերի վերջին նը– ր՚՚ւնք ստեղծեցին «Կոկանդի ինքնավա– ւություն» բուրժուանացիոնալիստական «կառավարությունը», որը ձգտում էր Թուր– քեստանը անջատել Սովետական Ռուսաս– տանից։ Հեղափոխական ուժերին հաջող– վեց փետրվարի 2-րդ կեսին զինաթափել հակահեղափոխական ուժերին և վերաց– նել «Կոկանդի ինքնավարությունը»։ Ար– դեն 1918-ի գարնանը սովետական իշխա– նություն հաստատվեց ամբողջ Միջին Ասիայում, բացի Ւփվայի և Բուխարայի խանություններից, որտեղ ֆեոդալաբուրժ․ կարգը պահպանվեց մինչև 1920-ը։ 1918-ի ապրիլին Տաշքենդում կայացած Թուր– քեստանյան երկրամասի սովետների V համագումարը հռչակեց Թուրքեստանյան ԻՍՍՀ՝ ՌՍՖՍՀ–ի կազմում։ 1918-ի հունվ․ 1(14)-ին սովետական իշխանություն հաս– տատվեց Պիշպեկում (Ֆրունզե), մարտ– ապրիլին՝ Վեռնիում (Ալմա Աթա) և ապա ամբողջ Սեմիրեչիեում։ Ղազախաոան։ Տիրապետում էին նա– հապետական–ֆեոդալական հարաբերու– թյունները։ 1913-ին եղել է 20 հզ․ ֆաբրի– կա–գործարանային բանվոր, մինչև 23 հզ․ երկաթուղային բանվոր–ծառայող։ 1917-ի աշնանը բոլշևիկները Ղազախստանի գրե– թե բոլոր քաղաքներում ստեղծել էին ինք– նուրույն կուսկազմակերպություններ (որոնց ղեկավարներն էին Ս․ Տ․ Զանգիլ– դինը, Պ․ Ա․ Կոբոզևը, Ա․ Վ․ Չերվյակովը, Վ․ Ֆ․ Զինչենկոն և ուրիշներ)։ Խաղաղ ճանապարհով սովետական իշխանություն հաստատվեց Ակմոլենսկի մարզում, Բու– կեևյան հորդայում (Բուկեևյան խանու– թյուն)։ Տուրգայի և Աեմիպալասփնսկի մարզերում սովետական իշխանություն հաստատվեց զինված պայքարով։ 1918-ի հունվարին Ուրալսկի մարզի գյուղացինե– րի համագումարը մարզում հռչակեց սո– վետական իշխանություն, սակայն հակա– հեղափոխական ուժերին հաջողվեց մար– տի վերջին վերացնել այն, և միայն 1918-ի հունվարին կարմիր բանակը մարզում վերականգնեց սովետական իշխանու– թյունը։ սրբիր։ Րանվոր դասակարգը մեծաքա– նակ չի եղել, մինչև 325 հզ․ բանվոր։ Բնակ– չության (ավելի քան 9 մլն) մեծ մասը գյուղացիներ Էին։ Այստեղ զգալի էր մեն– շևիկների և ԷսԷռների ազդեցությունը գյու– ղացիների և քաղաքի մանրբուրժ․ խավերի վրա։ Բոլշևիկները ստեղծել էին ՌՍԴԲ(բ)Կ Համասիբիրյան բյուրոն, որը միավորում էր մոտ 12 հզ․ կուսակցականի։ Սիբիրում գտնվում էր մինչև 250հզ․ զինվոր, նրանք մեծ դեր խաղացին սովետական իշխանու– թյան հաստատման գործում։ Արդեն հոկ– տեմբերի մոտերքին բոլշևիկների կողմն էին Բառնաուլի, Իրկուտսկի, Կրասնոյարս– կի, Տոբոլսկի, Տոմսկի ևն քաղաքների սովետները։ 1917-ի հոկտ․ 16–24 (հոկտ․ 29– նոյեմբ․ 6)-ին Իրկուտսկում կայա– ցած Աիբիրի սովետների I համագումարը պահանջեց ամբողջ իշխանությունը հանձ– նել սովետներին, ստեղծվեց ղեկավար մարմին՝ Ցենարոսիբիր, որը գլխավորում էին բոլշևիկներ Ցոլ․ Ե․ Բոգոռադը, Բ․ Զ․ Շումյացկին (նախագահ), Ն․ Ն․ Յակով– լևը և - ուրիշներ։ Սիբիրի քաղաքներից առաջինը, որտեղ 1917-ի հոկտ․ 27 (նո– յեմբ․ 9)-ին ստեղծվեց սովետական իշխա– նություն, Կրասնոյարսկն էր։ Այստեղ ստեղծված ոազմ․ շտաբը գլխավորում էր
