YII խմբի ռադիոակտիվ տարր։ Կարգա– համարը 43, ատոմական զանգվածը՝ 98,9062։ d տարր է, ատոմի արտաքին էլեկտրոնային թաղանթների կառուցված– քըն է Հտ2 4pe 4d5 5տ2։ К, Լ, M թաղանթնե– րը լրացված են։ Հայտնի են 92–108 զանգ– վածի թվերով ռադիոակտիվ իզոտոպնե– րը։ Կայուն իզոտոպներ չունի։ Առաշին արհեստական տարրն է։ Կարևոր են "Tc (Ti/2=2,12* Ю5 տարի) և 99mTc(Ti/2 =6,04 Ժամ) իզոտոպները։ Բնության մեշ հանդիպում է աննշան քանակներով, ուրա– նի հանքերում, որպես 235Ս–ի քայքայման արդյունք (1 ա ուրանում՝ 10~10 գ․ Տ)։ Տարրի գոյությունը կանխատեսել էր Դ․ Մենդելեևը։ Այն առաշինը ստացել են իտալացի ֆիզիկոսներ Կ․ Պեռյեն և է․ Սեգ– րեն (1937), մոլիբդենը արագ դեյտրոննե– րով ռմբակոծելով։ Անվանվել է հունարեն «արհեստական» (xejwitog) բառով։ Տ․ կուտակվում է ատոմային ռեակտորների թափոններում։ Արծաթամոխրագույն մե– տաղ է, հալ․ շերմաստիճանը 2200ztl0°C, եռմանը՝ մոտ 4600°C, խտությունը 11487 կգ/ii3։ Պարամագնիսական է, –265,5°Շ–ից ցածր ջերմաստիճաններում՝ գերհաղոր– դիչ։ Քիմ․ հատկություններով նման է ոենիումին։ Քիմիապես կայուն է, սովո– րական պայմաններում օդում չի օքսի– դանում։ Մետաղների լարվածության շար– քում գտնվում է ջրածնից հետո։ Միացու– թյուններում ցուցաբերում է -1-ից +7 օքսիդացման աստիճաններ (առավել կա– յուն է +7-ը)։ Տաքացնելիս միանում է թթվածնի (առաջանում են օքսիդները՝ Тс2С>7, Тс02), ֆտորի, քլորի (TcXe, ТсХ5, TcX4), ծծմբի (Tc2S7, TcS2) հետ։ Տ–ի (YII) օքսիդը բաց դեղին, պինդ նյութ է, լուծվում է շրում, առաջացնելով տեխնե– ցիումական թթու՝ НТсО*։ Գերտեխնե– ցիումատները ուժեղ հակաօքսիդիչներ են․ օրինակ KTc04-ft լուծույթով (0,001%) նախօրոք թրջած պողպատը տարիների ընթացքում չի ժանգոտվում։ Տ․ համաձուլ– վածքներ է առաջացնում մի շարք մետաղ– ների (Mo, Zr, Nb, Ti, Se, Hg, V, Та, Cr, W, Mn, Fe, Al, Zn) հետ։ Ստացվել են Տ–ի կարբոնիլները, կոմպլեքսային և մետաղօրգանական միացությունները։ Տ․ լուծվում է ազոտական և խիտ ծծմբական թթուներում, արքայաջրում, ջրածնի գեր– օքսիդում, բրոմաջրում։ Տ–ի ստացման հիմնական աղբյուրը ատոմական արդյու– նաբերության թաւիոններն են։ 9mTc ան– ջատում են ուրանի և պլուտոնիումի քայ– քայման արդյունքներից։ Մետաղական Տ․ անջատում են վերականգնելով ջրածնով կամ էլեկտրոլիզով։ 99Tctիզոտոպն օգ– տագործվում է բժշկության մեջ, որպես V ճառագայթման աղբյուր։ Տ, հեռանկա– րային մետաղ է․ կարող է օգտագործվել որպես կատալիզատոր և գերհաղորդիչ մագնիսներ պատրաստելու համար, իսկ միացությունները՝ որպես հակակոռոզա– յին ինհիբիտորներ։ Լ․Գրիգորյան
ՏԵԻՆԻԿԱ (< հուն, է^ղ – արվեստ, հմտություն, ունակություն), մարդու գոր– ծունեության արհեստական միջոցների ամբողջությունը։ «Տ․» տերմինն առավե– լապես վերաբերում է նյութական–աոարկա– յական միջոցներին, թեև դրա մեջ պահ– պանվել է նաև մարդկային կարողության, գործունեության եղանակի արտահայտ– ման իմաստը՝ երաժշտի, մարզիկի, քան– դակագործի Տ․ ևն։ Տ․ բնութագրվում է երկակի՝ բնական և հասարակական պայ– մանավորվածությամբ․ այն հասարակա– կան նպատակներով վերափոխված բնա– կան նյութն Է, գործում է բնական օրենք– ներին համաձայն, սակայն հասարակա– կան կյանքի շրջանակներում, որից դուրս վերածվում է բնական օբյեկտի։ Տ–ի գո– յության իմաստը և զարգացման օրինաչա– փությունները հասկանալի են դառնում միայն մարդու գործունեության համա– կարգում ։Տ–ի միջոցով է մարդը վերափոխում բնու– թյունը՝ իր պահանջմունքներին համա– պատասխան։ Տ․ օգտագործվում է Էներ– գիայի ստացման, հաղորդման և փոխա– կերպման, հասարակական կյանքի կառա– վարման, կենցաղսպասարկման, ինֆոր– մացիայի հավաքման, կուտակման, փո– խանցման և վերամշակման, բնության և հասարակության օրենքների ուսումնա– սիրման, տիեզերական տարածության յու– րացման, կրթության և դաստիարակու– թյան, պատերազմների և պաշտպանու– թյան, ժամանցի և զվարճությունների հա– մար ևն։ Տ․ կոչված է թեթևացնելու մարդու աշխատանքը, այն դարձնել ավելի արդյու– նավետ և ստեղծագործական։ Տ․ ըստ կի– րառման ոլորտի լինում է արտադրական և ոչ արտադրական, որոնք իրենց հերթին տրոհվում են առանձին ճյուղերի։ Կարելի է առանձնացնել գործունեության անմիջա– կան նպատակի իրականացման և դրա համար անհրաժեշտ պայմաններ ապա– հովող Տ․, այլ կերպ ասած՝ ակտիվ և պասսիվ Տ․։ Ակտիվ Տ–ի շարքն են դասվում նաև մարդու կենսագործունեության մի– ջոցները՝ ակնոցները, պրոթեզները, ար– հեստական օրգանները։ Արտադրության ոլորտում կիրառվող Տ․ կարևորագույն և առավել ակտիվ Տ–ի տեսակն Է․ «Տնտե– սական դարաշրջաններն իրարից տար– բերվում են ոչ թե նրանով, թե ինչ է ար– տադրվում, այլ նրանով, թե ինչպես, աշ– խատանքի ինչ միջոցներով է արտադըր– վում» (Մարքս Կ․, Կապիտալ, հ․ 1, 1954, Էջ 191)։ Ներկայումս կարևորություն են ձեռք բերում նաև զանգվածային հա– ղորդակցման միջոցները։ Տ․ արտադրողա– կան ուժերի վճռորոշ, առավել հեղափո– խական տարրն Է։ Տ–ի զարգացման գլխ․ ուղղությունն ինքնակառավարման մի– տումն Է, աշխատանքային ֆունկցիաների աստիճանական փոխանցումը մարդուց Տ–ին, և որքան զարգացած է վերջինս, այնքան ավելի է արտամղվում մարդու աշխատանքը (Լենին Վ․ Ի․, Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 1, Էջ 116)։ Ֆունկցիանե– րի վերաբաշխումը բնութագրվում է իբրև համընդհանուր տեխ․ հեղափոխություն, Տ–ի որակական նոր փուլի ձևավորում։ Այսպես, ժամանակակից կիբեռնետիկա– կան Տ․ հնարավոր է դարձնում արտադրու– թյան ավտոմատացումը՝ Տ–ին մարդու մտավոր ֆունկցիաների (վերահսկում, կարգավորում, կառավարում ևն) փոխան– ցումը, դրանով իսկ նշանավորում է նոր տեխ․ հեղափոխություն, որը սերտորեն կապված ու փոխպայմանավորված է հե– ղափոխությամբ՝ գիտության մեջ (տես Գիտատեխնիկական հեղափոխություն)։ Տ․ զարգացման երկար ուղի է անցել՝ նախնադարյան մարդու պարզունակ աշ– խատանքային գործիքներից մինչև արդի արդյունաբերության բարդ ավտոմատ մե– քենաները։ Արտադրության զարգացման գործում առավել կարևոր դեր են խաղա– ցել որոշակի տեխնոլոգիական և տրանս– պորտային ֆունկցիաներ կատարող, այս– պես կոչված, աշխատանքային մեքենա– ները։ Մանող մեքենաների և համապիտա– նի շոգեմեքենաների ստեղծումը խթան հանդիսացավ XVIII–XIX դդ․ սահմանա– գծի արդյունաբերական հեղաշրջման հա– մար։ Խոշոր արդյունաբերության զար– գացումը հնարավոր դարձավ այն բանի շնորհիվ, որ արդյունաբերությունը տի– րապեւոեց մեքենային։ «Մեքենաներով մե– քենաների» արտադրություն սկսելով, խո– շոր կապիտ․ արդյունաբերությունը դրա– նով իսկ ստեղծեց իրեն համապատասխան տեխ․ բազիսը։ XIX–XX դդ․ ընթացքում աշխատանքի տեխ․ ․միջոցները ներթափանցեցին ոչ միայն արտադրական պրոցեսների առան– ձին օղակներ, այլև հետևողականորեն նվաճեցին արդյունաբերության բոլոր բնագավառները, դուրս մղելով արտա– դրության հնավանդ ձևերը։ Խոշոր արդ– յունաբերության զարգացման հետ կա– տարելագործվում էին կոնստրուկցիանե– րը, աճում տեխ․ միջոցների հզորություն– ները և արտադրողականությունը։ XIX դ․ վերջին շոգեմեքենան աստիճանաբար Փո– խարինվեց ներքին այրման շարժիչով, որը հնարավորություն տվեց ստեղծելու աշ– խատանքային և տրանսպորտային մեքե– նաների նոր տեսակներ (ավտոմոբիլներ, տրակտորներ, Էքսկավատորներ, ինքնա– թիռներ, ջերմանավեր ևն)։ Էլեկտրական շարժիչների կատարելագործումը XX դ․ առաջին կեսին հանգեցրեց դրանց հա– մատարած օգտագործմանը որպես աշ– խատանքային մեքենաների խմբային և անհատական հաղորդակ (մետաղահատ, փայտամշակման, ջուլհակային և այլ հաս– տոցներում, դարբնոցադրոշմիչ, հանքա– յին, ամբարձիչատրանսպորտային մեքե– նաներում, գլոցման հաստոններում ևն)։ Մեքենաների համակարգում աշխատան– քի , առարկան հաջորդաբար անցնում է մեկը մյուսի հետ կապված մի շարք մաս– նակի պրոցեսներով, որոնք իրականաց– վում են տարատեսակ, բայց միմյանց լրացնող մեքենաների օգնությամբ։ Մեքե– նաների զարգացած համակարգը նախա– դրյալներ է ստեղծում անընդհատ հոսքա– յին արտադրության և ավտոմատների լայն կիրառության համար։ Ցուրաքան– չյուր ավտոմատ բարդ ագրեգատ Է՝ մեկ կամ մի քանի շարժիչներով, մի շարք հաղորդիչ մեխանիզմներով, մի քանի բանող օրգաններով ու վերահսկման, կար– գավորման, կառավարման հատուկ հար– մարանքներով։ Արտադրության ավտո– մատացման ընթացքում ստեղծվում են մեքենա–ավտոմատներ, որոնցում միա– ժամանակ կարող են գործել բարդ տեխ– նոլոգիական գործողություններ կատա– րող տասնյակ բանող օրգաններ։ Ավտո– մատ Տ․ մարդուն ագատում է լարված աշ–
