նահաաուկ ակտիվարարների և առանձ– նահատուկ ու ոչ առանձնահատուկ ին– հիբիտորների առկայությունից։ Ընդ որում արգելակումը կարող է լինել դարձելի յամ ոչ դարձելի։ Ֆերմենտային պրոցեսէերն ընթանում են Ֆ–ի սինթեզի և ակտիվու– թյան կարգավորման շնորհիվ։ Տվյալ օր– գանիզմին բնորոշ Ֆ–ի ընդհանրությունը պայմանավորված է ժառանգականորեն, բայց այն կարող է փոխվել տարբեր ար– տաքին և ներքին գործոնների (մուոա– ցիաներ, իոնացնող ճառագայթում, սէնդի ռեժիմ Ան) ազդեցությունից։ Բազմա*>եր– մենտ համակարգերում յուրաքանչյուր ֆերմենտ բնութագրվում է միջավււյրի pH-ի որոշակի օպտիմումով, սուբսարա– տի, ռեակցիայի արդյունքի, կոֆերմեէտի, ակտիվարարի, ինհիբիտորի հետ րիմ․ խնամակցության աստիճանով են։ Այդ պատճառով ֆերմենտային ոեակցիա1երի տվյալ հաջորդականության արագությու– նը կախված է վերոհիշյալ պարամետրե– րից։ Ֆերմենտային ռեակցիաների կար– գավորման մյուս ընդհանուր ուղին կ սխ– ված է բազմաստիճան ֆերմենտային պրո– ցեսում տվյալ ֆերմենտի կատալիզող ռեակցիայի տեղից, քանի որ Ֆ–ի մեծա– մասնությունն արգելակվում է պրոցեսի վերջնական արգասիքներով։․ Կարգավոր– ման մյուս մակարդակը գենետիկա յան Է, այն բնորոշվում է տվյալ ֆերմենտի սպի– տակուցի սինթեզի արագությամբ; Կան Ֆ․, որոնք բջջում գտնվում են համեմատա– բար հաստատուն քանակությամբ (կււնս– տիտուտիվ Ֆ․)․ ի հակադրություն դրանց, մակածվող Ֆ․ սինթեզվում են միջաւ այ– րում համապատասխան սուբստրատի հայտնվելու հետևանքով։ Որոշ միակու– թյուններ կարող են ճնշել Ֆ–ի սինթէ զը։ Կենսասինթեզի հարուցման և ճնշման լ նդ– հանուր տեսությունը գենետիկական ւքա– կարդակով տվել են ֆրանս․ գիտնակւսն– ներ Ֆ․ ժակոբը և ժ․ Մոնոն։ Ներզէսյփչ համակարգ ունեցող բարձրակարգ օր– գանիզմների ֆերմենտային պրոցեսները կարգավորվում են նաև գեղձերի արոա– դրած հորմոններով։ Կարգավորման q որ– ծում մեծ է նաև նյարդային համակա ւգի դերը։ Միևնույն Ֆ․ օր4էսնիզմում կա ւող են հանդիպել տարբեր մոլեկուլային ձևե– րով, որոնք կատալիզում են միևնույն ռեակցիան, բայց միմյանցից տարբերւում են ֆիզիկ․, քիմ․ և իմունաբանական հստ– կանիշներով (իզոֆերմենտներ)։ Շատ Ֆ․ անջատվել են կենդանի բջիջ– ներից և ստացվել բյուրեղական ձնով (առաջին անգամ 1926-ին)։ Ֆ–ային պրոցեսները կազմում են հացի, գինու, գարեջրի, պանրի, սպիրտի, թէյի, քացախի և այլ արտադրությունների հւմ– քը։ Բժշկության մեջ լայնորեն կիրառվում են բազմաթիվ Ֆ․ (պեպսին, պանկրեա– տին, տրիպսին, ԴՆԹ–ազ, լիդազ ևն՝ և Ֆ–ի ակտիվարարներ ու ինհիբիտորներ։ Մանրէաբանական արդյունաբերության նոր, հեռանկարային ճյուղ է այսպես 1ոչ– ված իմմոբիլացված (անշարժացված) *>-ի (որևէ կրող նյութի հետ կապված ^>-ի չլուծվող կոմպլեքսներ) կիրառումը։ Գրկ․ Фершт Э․i Структура и меха– низм действия ферментов, пер․ с англ․, М․,- 1980; Диксон М․? Уебб ЭФераен^ ты, (т․ 1–3], пер․ с англ․} М․, 1982} Advances in Enzimology and Related Areas of Molecular Biology, v․ 1-57, N․ Y․, 1941-83․ ժ․ Հակոբյան
ՖԵՐՄԵՐԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ կապի– տալիստական երկրներ ու մ, մասնավոր ապրանքային գյուղատնտ․ ձեռնարկություն, որը վարվում է սեփա– կան կամ վարձակալված հողամասի վրա։ Որպես կարգ, ունի ագարակի բնույթ։ Ֆ․ տ–յան վարման հիմնական նպատակը շահույթ (դրամական եկամուտ) ստանալն է։ Առաջացել է կապիտալիզմի զարգաց– ման հետ, գյուղատնտեսությունը շուկա– յական հարաբերությունների մեջ ներգրա– վելու միջոցով։ Ֆ․ տ․ առավել վաղ և ամբողջական զար– գացում է ստացել գյուղատնտեսության մեջ կապիտալիզմի, զարգացման ամեր․ ուղիով ընթացող երկրներում (ԱՄՆ, Կա– նադա, Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա)։ Արևմտաեվրոպ․ երկրների մեծ մասում Ֆ․ տ․ ձևավորվել է կապիտալիզմի զար– գացման պրուսական ուղիով (տես Ագրա– րային հարց հոդվածում)։ Ֆ․ տ․ ամբող– ջությամբ հիմնվում է ապրանքա–դրամա– կան հարաբերությունների վրա և ենթարկ– վում կապիտ․ մրցակցության օրենքին։ Արտադրության համակենտրոնացման աճն ուժեղացնում է ֆերմերների շերտավոր– ման պրոցեսը, նրանք զանգվածաբար սնանկանում են, մանր Ֆ․ տ․ վերանում/ իսկ խոշորներն ավելի են հզորանում։ Ֆ․ տ–ներից շատերը արդ․ ընկերություննե– րի ու կորպորացիաների կողմից ներքաշ– վում են միջճյուղային տնտ․ կապերի մեջ, որոնց խորացման հետևանքով Ֆ․ տ–ները կորցնում են իրենց տնտ․ ինքնուրույնու– թյունը և վերածվում կապիտ․ ագրոարդ․ միավորումների բաղկացուցիչ մասի։ Տես նաև Գյուղացիություն հոդվածը։
ՖԵՐՄԻ (Fermi) էնրիկո (1901 – 1954), ․ իտալացի ֆիզիկոս, Դեի Լինչեի ազգա– յին ակադեմիայի անդամ (1935)։ Պիզայի համալսարանն ավարտելուց հետո (1922) ուսումը շարունակել է Գերմանիայում և Նիդերլանդներում։ 1926–38-ին՝ Հռոմի համալսարանի պրոֆեսոր։ 1938-ին տա– րագրվել է ֆաշիստական Իտալիայից։ 1939–45-ին՝ Կոլումբիայի համալսարանի պրոֆեսոր, ղեկավարել է միջուկային էներգիայի օգտագործման ուղղությամբ ԱՄՆ–ում տարվող հետազոտական աշ– խատանքները։ 1946-ից՝ Չիկագոյի հա– մալսարանի պրոֆեսոր։ Ֆ․ գործուն մաս– նակցություն է ունեցել քվանտային ֆի– զիկայի հիմունքների ստեղծման գործում։ 1925-ին մշակել է Պաուչիի սկզբունքին ենթարկվող մասնիկների վիճակագրու– թյունը (տես Ֆերւ1ի–Դիրակի վիճակա– գրություն)։ 1934-ին ստեղծել է P-տրոհ– ման քանակական տեսությունը՝ հիմնված Վ․ Պաուփի այն ենթադրության վրա, ըստ որի P-մասնիկներն առաքվում են նեյտ– րինոյի հեպ միաժամանակ։ 1934–38-ին աշխատակիցների հետ ուսումնասիրել է նեյտրոնների հատկությունները և դրել նեյտրոնային ֆիզիկայի հիմքը, առաջինն է դիտել մի շարք տարրերի (այդ թվում՝ ուրանի) նեյտրոնային ռմբակոծումից առաջ եկող արհեստական ռադիոակտի– վությունը, հայտնագործել է նեյտրոնների է․ Ֆերմի Ա․ Ե․ Ֆերսման դանդաղեցման երևույթը և ստեղծել դրա տեսությունը (նոբելյան մրցանակ, 1938)։ 1942-ի դեկտեմբերին Ֆ–ին հաջողվել է իրականացնել միջուկային շղթայական ռեակցիա իր կառուցած՝ աշխարհում առա– ջին միջուկային ռեակտորում, որտեղ որ– պես նեյտրոնների դանդաղիչ օգտագործ– վել է գրաֆիտը, իսկ որպես վառելիք՝ ուրանը։ Կյանքի վերջին տարիներին զբաղվել է բարձր էներգիաների ֆիզիկայով։ Առա– ջինն է սկսել տարբեր էներգիաների լից– քավորված я-մեզոնների և ջրածնի փո– խազդեցության փորձարարական հետա– զոտությունները և ստացել մի շարք հիմ– նարար արդյունքներ։ Ունի կան․ այս բնագավառին վերաբերող տեսական աշ– խատանքներ։ Աշխարհի մի շարք գիտա– կան ընկերությունների և ակադեմիանե– րի, այդ թվում նաև ԱԱՀՄ ԳԱ արտասահ– մանյան անդամ (1929)։ Նրա անունով է կոչվել 100-րդ քիմ․ տարրը՝ ֆերմիուԱը։ Երկ․ Научные труды, т․ 1–2, Й-, 1971 – 1972․ Գրկ․ Сегре Э․, Энрико Ферми-физик, пер․ с англ․, М․, 1973․
ՖԵՐՄԻ–ԳԱ&, Ֆ և ր մ ի ի գ ա զ| կիսամ– բողջ ացինով (fr միավորներով) նույնա– կան մասնիկներից՝ ֆերւէիոններից բաղ– կացած գազ, որը ենթարկվում է Ֆերմի– Դիրակի վիճակագրությանը։ Իդեալական Ֆ–գ․ Т=0К դեպքում կոչվում է լրիվ այ– լասերված, քանի որ դրա միամասնիկա– յին մակարդակները լրացված են մինչև 8f Ֆերմիի էներգիայի] մակար– դակը։ Մասնիկների միջին էկերգիան T^OK-ում հավասար է 2/3 8F, այսինքն՝ մասնիկների հիմնական մասի էներգիան ~8F և աճում է խտության մեծացմանը զուգընթաց։ Ի տարբերություն Բոզե–գա– գի, որը բացառապես ոչ ռելյատիվիստա– կան է, Ֆ–գ․ կարող է լինել ոչ ռելյատիվիս– տական (էլեկտրոնային գազը մետաղնե– րում), ռելյատիվիստական (էլեստրոնա– յին գազը սպիտակ թզուկներում, նեյտ– րոնային ու պրոտոնային գազեիը նեյտ– րոնային աստղերում), ինչպես նիսև գեր– ռելյատիվիստական (էլեկտրոնային գազը նեյտրոնային աստղերրւմ)։ Ֆ–գ–ի կարե– վորագույն հատկություններից մեկն այն է, որ տվյալ ջերմաստիճանում Ֆ–գ․ որ– քան խիտ, այնքան իդեալական է։ Ա․ Ավեւոիսրսն
ՖԵՐՄԻ–ԴԻՐԱ4Ի ԲԱՇՒՈՒՄ, տես Ֆերմի– Դիրակի վիճակագրություն։
ՖԵՐՄԻ–ԴԻՐԱԿԻ ՎԻՃԱԿԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ, կիսամբողջ սպինով (ft միավորներով) նույնական մասնիկներից (ֆերմիոննե–
