թության մասին հիմնական օրենքով։ Պետ․ միասնական ծրագրով պարտադիր պարապմունքներ են անցկացվում նււխա– դպրոցական հիմնարկներում, դպրւցնե»- րում, ուս․ հաստատություններում, ինչ– պես նաև բանակում և միլիցիայում։ Հիմ– նարկ–ձեոնարկություններում մտցված են արտադրական մարմնամարզություն և ֆիզկուլտդադարներ։ Ֆ․ դ–յանը ն դաս– տում են ֆիզկուլտուրային շարէման նյութատեխ․ բազաները, բարձրագույն և միջնակարգ ուս․ հաստատություններում մանկավարժ, և մարզչական կադրերի պատրաստումը, ֆիզկուլտուրայով с թաղ– վողների բժշկ․ վերահսկողությունը։ f նակ– չության Ֆ․ դ–յան գործին խթանում եև հե– ռուստատեսությամբ և ռադիոյով մ րվող հատուկ հաղորդումները։ Կապիտ․ ե]ւկըր– ներում Ֆ․ դ–յպն պետ․ միասնական ծրա– գրեր գոյություն չունեն։ Դպրոցներում անցկացվող պարտադիր պարապմունք– ներն ունեն նեղ մասնագիտացված մարզա– կան թեքում։ Բացակայում է ՊԱՊ համալի– րի տիպի պետ․ համակարգը։ Բուրժ․ մար– զական ակումբնէրը և այլ միավորոս ները Ֆ․ դ–յան հարցերով չեն զբաղվում։ Նրանց ջանքերն ուղղված են որոշակի շահւսթա– բեր մարզաձևերի արմատավորման նը– պատակին։ (Տես Ֆիզիկական կուչտուրա և սպորտ)։ Գրկ․ Теория и методика физического вос– питания, т․ 1, М․, 1967; История физической культуры и спорта, М․, 1975․ Ռ․ Մեչիքսէթրսն
ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԻԴԵԱԼԻԶՄ»–, իդեալի jinui- կան փիլ․ հոսանք, որը ձգտում է գիտու– թյան, հատկապես ֆիզիկայի նորագույն նվաճումներն օգտագործել իդեալիզմի «տեսական» հիմնավորման համար։ «Ֆ․ ի․» հասկացությունն օգտագորօել է Վ․ Ի․ Լենինը ՀՄատերիաչիզմ և Էւէպիրիո– կրիտիցիզմ* աշխատությունում, ուր բա– ցահարոել է այդ հոսանքի սոցիալ, և իմա– ցաբանական աղբյուրները (իմացաբանա– կան ռելյատիվիզմը, ֆիզիկայում մաթ․ մեթոդների ․դերի միակողմանի բսցար– ձակացումը)։ «Ֆ․ ի․» առաջացել է ․XIX– XX դդ․ սահմանագծին՝ պայմանավորված ֆիզիկայի բնագավառում կատարվսյծ մի շարք նոր հայտնագործություններով։ ՖԻ&ԻԿԱԿԱՆ ԿԻՆԵՏԻԿՍ, անհավասա– րակշիռ մակրոսկոպիկ համակարգերում ընթացող միկրոսկոպիկ պրոցեսների տե– սություն․ ուսումնասիրում է էներգիայի, իմպուլսի, նյութի տեղափոխման պրոցես– ները ցանկացած ագրեգատային Հ ի ճա– կում գտնվող համակարգերում, ինչպես նաե արտաքին գործոնների ազդեցու– թյունն այդ համակարգերի վրա։ ^>․ կ․ ներառնում է գազերի կինետիկ տեսու– թյունը (չեզոք ատոմների և մոլեկանների համար), պւազւէայուՎ ընթացող անհ սվա– սարակշիռ երեույթների վիճակագրական տեսությունը, պինդ մարմիններում տեղա– փոխման երեույթների տեսությունը, մագ– նիսական երևույթների կինետիկան են։ Ֆ․ կ–ի հիմքում ընկած է բաշխման ֆունկ– ցիայի համար Բոլցմանի կինե– տիկ հավասարումը․ M ւ ~~xr M di ՜ձէ~ ~djT~ 1 որտեղ v-ն մասնիկի արագությունն Է, У ^ –*t) vtР ^tանդամները նկա– րագրում են, համապատասխանաբար, մասնիկների շարժման, արտաքին ուժերի ազդեցության և բախումների հետևանքով՝ մասնիկների թվի փոփոխությունները ֆա– զային տարածության տարրում։ Բոլցմա– նի հավասարման օգնությամբ ստացվում են զանգվածի, Էներգիայի և իմպուլսի խտությունների հավասարումները։ Պ ը– լ ա զ մ ա յ ու մ ընթացող պրոցեսները նկարագրվում են Էլեկտրոնների և իոն– ների բաշխման ֆունկցիաների համար կինետիկ հավասարումների համակար– գով։ ԴիԷլեկտրիկներում ան– հավասարակշիռ պրոցեսների Ֆ․ կ․ հիմնված է բյուրեղային ցանցի ֆոնոն– ների կինետիկ հավասարման լուծման վրա։ Կիսահաղորդիչների Ֆ․ կ․ հիմնված է էլեկտրոնների և խոռոչնե– րի կինետիկ հավասարումների, իսկ բարդ գոտիական կառուցվածքով կիսահաղոր– դիչներում մի քանի տեսակի խոռոչների առկայության դեպքում՝ կինետիկ հավա– սարումների համակարգի լուծման վրա։ Եթե էլեկտրոնները (խոռոչները) ցրվում են ֆոնոններից կամ բյուրեղային ցանցի արատներից (չեզոք կամ լիցքավորված խառնուկային ատոմներ, դիսլոկացիաներ ևն), ապա բախումների ինտեգրալը՝ stf-ը ներկայացվում է –f(T․r)]–Pj (p․"p՝)f(p․ r)[l–f[p^]} տեսքով, որտէղ tT-ը Պլանկի հաստատունն է, Pita-Ը համեմատական են համապա– տասխանաբար p՝–>p և p-»p՝ անցումների հավանականություններին և ցրման ամեն մի կոնկրետ մեխանիզմի համար որոշ– վում են համապատասխան քվանտամե– խանիկական խնդրից։ Հավասարակշիռ վիճակից փոքր շեղումների դեպքում առաձգական ցրումների և իզոտրոպ իզո– էներգիական մակերևույթների համար բախումների ինտեգրալը ներկայացվում է st= – fi/t տեսքով («է մոտավորություն»), որտեղ fi-ը բաշխման ֆունկցիայի՝ արտա– քին գործոններով (Էլեկտրական և մագ– նիսական դաշտեր, ջերմաստիճանային գրադիենտ են) պայմանավորված անհա– վասարակշիռ մասն Է, t-ն՝ իմպուլսի ռե– լաքսացիայի ժամանակը։ Կինետիկ hub վասարման միջոցով ուսումնասիրում են Էլեկտրական գալվանամագնիսական, ջերմաէլեկտրական և ջերմամագնիսա– կան երևույթները, ցիկլոտրոնային ռեզո– նանսը մետաղներ ու մ և կիսա– հաղորդիչ ն և ր ու մ։ Ուսումնասիր– ման այս մեթոդին բնորոշ է մասնիկների փոխազդեցությամբ (օրինակ՝ խիտ գա– զերում և հեղուկներում) պայմանավոր– ված որոշակի սահմանափակություն։ Փո– խազդեցության հետևանքով մասնիկի շար– ժումը կապված է մյուս մասնիկների վի– ճակների հետ։ Մաթեմատիկորեն դա ար– տահայտվում է նրանով, որ շարժման հա– վասարումներից միամասնիկ բաշխման ֆունկցիայի համար ստացված հավասա– րումը «փակ» չէ․ այն պարունակում է նաև երկմասնիկ բաշխման ֆունկցիա, որը նկարագրում է մասնիկների զույգի որո– շակի դինամիկական վիճակի հավանա– կանությունը։ Երկմասնիկ բաշխման ֆունկցիայի համար գրված հավասարումը նման ձևով պարունակում է եռամասնիկ բաշխման ֆունկցիա ևն։ Արդյունքում ստացվում է կապված հավասարումների անվերջ համակարգ։ Քանի ոլ կինետիկ հավասարման մեջ մտնում է միայն միա– մասնիկ բաշխման ֆունկցիան, ապա այդ •հավասարումը, ըստ էության, մոտավոր է և կիրառելի միայն իդեալական կամ իդեա– լականից քիչ տարբերվող իրական համա– կարգերի համար։ Կինետիկ հավասարման կիրառման տիրույթը սահմանափակվում է նաև անորոշությունների առնչությունից բխող՝ t<<^fr/e պայմանով, ղրտեղ e-ը լիցք ակրի միջին բնութագրական էներ– գիան է։ Այս պայմանը սահմանափակում է կինետիկ հավասարման կիրառումը մեծ т-ների և ջերմաստիճանի ու խտու– թյան փոքր գրադիենտներով անհավա– սարակշիռ համակարգերի դեպքում։ Նըշ– ված համակարգերն ուսումնասիրվում են քվանտային մեխանիկայի մեթոդներով՝ առանց կինետիկ հավասարում կազմելու։ ճապոնացի ֆիզիկոս Ռ․ Կուբոն արտա– ծել է կինետիկ գործակիցների հաշվարկ– ման ճշգրիտ բանաձևեր, որոնք կապ են ստեղծում այդ գործակիցների և հավասա– րակշիռ վիճակի համապատասխան դինա– միկ փոփոխականների կոռելյացիոն ֆունկցիաների միջև։ Գրկ․ Зубарев Д․ Н․, Неравновесная статистическая термодинамика, М․, 1971; Лифшиц Е․ М․, П и т а е в с и й Л․ П․, Физическая кинетика, М-, 1979․ Է․ Ղազար յան, Ա․ Կիրակոսյաէւ
ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԿՈՒԼՏՈՒՐԱ ԵՎ ՍՊՈՐՏ։ Ֆիզիկական կ ու լ տ ու ր ա (Ֆ․ կ․), հասարակության ընդհանուր–կուլտուրայի մաս, մարդու առողջության ամրապընդ– մանն ու ֆիզիկական ընդունակություննե– րի զարգացմանը նպաստող սոցիալ․ գոր– ծունեության բնագավառ։ Հասարակու– թյան մեջ Ֆ․ կ–ի վիճակի հիմնական ցու– ցանիշներն են․ մարդկանց առողջության և ֆիզիկ, զարգացման մակարդակը, Ֆ․ կ–ի կիրառման աստիճանը (դաստիարակու թյան ու կրթության բնագավառներում, արտադրության մեջ և կենցաղում, ազատ ժամանակի ստրուկտուրայում), ֆիզիկա– կան դաստիարակության բնույթը, մասսա– յական սպորտի զարգացումը^ մարզա– կան բարձրագույն նվաճումները ևն։ Ֆ․ կ–ի հիմնական տարրերնք են․ ֆիզ․ վարժությունները, դրանց համալիրները և անցկացվող մրցումները, օրգանիզմի կոփումը, կենցաղի և աշխատանքի հիգիե– նան (սանիտարական վիճակ), տուրիզմի ակտիվ–շարժողական ձևերը, ֆիզ․ աշխա– տանքը՝ իբրև ակտիվ հանգստի ձե մտա– վոր գործունեության անձանց համար ևն։ Մոցիալիստ․ հասարակարգում Ֆ․ կ․ հանդիսանում է մարդու նկարագրի ձևա– վորման և դաստիարակության միջոց, օգնում մարդկանց սոցիալ․ և աշխատան– քային ակտիվության, արտադրության արդյունավետության բարձրացմանը։
