Սովետական սպորտի Փառաբանված ա~ նուններից են Ս․ <,ամբարձումյանը, Ռ․ Մանուկյանը, Ի․ Ազդարովը, Յու․ Վար՜ դանյանը (ծանրամարտ), Գ․ ԱլավԱրդ– յանը, Ա․ Բարխուդարյանը, lv․ Մկրտչյա– նը, Հ․ Դարգալոյանը, Ռ․ էմմիյանը (р եթև աթլետիկա), Ա․ Պապյանը, Իսրայէլյա– նը, Վ․ Ենգիբարյանը, Ի․ Հակոբքոխյա– նը (բռնցքամարտ), Հ․ Գասպարյանւ, Ռ․ Վահանյանը (շախմատ), Հ․ Շահիկյա– նը, Ա․ Ազարյանը (սպորտային մարւնա– մարզություն), Շ․ Կարապետյանը (աւոր– ջրյա սպորտ), Դ․ Տամբարձումյանը («ջրա– ցատկ) և ուրիշներ։ 1986-ին հանրապետությունում գորք ել է 3808 ֆիզկուլտուրային կոլեկտիվ, ըստ բնակության վայրի հասարակական հի– մունքներով գործող 145 մարզակումբ։ Տեխ․ մարզաձևերով զբաղվողների հա– մար ԴՕՍԱԱՖ–ի սկզբնական կազմակեր– պություններին կից գործել են ավելի թան 6 հզ․ մարզատեխ․ սեկցիա և խումբ (5( հզ․ մարդ)։ Ուսումնամարզական աշխատսնք– ներ են տանում նան․ մանկապատանեկան 182 (96787 մարդ) և բարձրագույն վւպ պե– տության 9(1664 մարդ) մարզադպրոցները։ Ֆ․ կ․ և ս–ով զբաղվում է 1123329 մււրդ, այդ թվում 536597-ը պարապում է մար զա– կան խմբերում և սեկցիաներում։ Հիմ– նարկ–ձեռնարկությունների 389964 աշսա– տող զբաղվում է արտադրական մարմ– նամարզությամբ։ Հանրապետությունում Ֆ․ կ․ կադրեր է պատրաստում Երևանի ֆիզիկական կուչ– տուբայի հայկական ինստիտուտը, ֆի– զիկական կուլտուրայի տեխնիկումը, Լե– նինականի Մ․ Նալբանդյանի անվ․ և Կի– րովականի մանկավարժ, ինստ–ների ֆիզ– կուլտուրայի ֆակուլտետները (տարեյան շուրջ 400 մասնագետ)։ ԳՀ աշխատանք– ներով զբաղվում է ուս․ հաստատություն– ների պրոֆեսորադասախոսական անձ– նակազմը (շուրջ 250 մարդ)։ Ֆ․ կ․ և ir-ով պարապողների նկատմամբ բժշկ․ հսկո– ղությունը իրականացնում են բժշկաֆիզ– կուլտուրային հանրապետ․ դիսպանսերը և 180 մարզական բժիշկ։ 1985-ին հանրա– պետությունում գործել է 19 ստադիոն, բասկետբոլի 797, վոլեյբոլի 983, ձեււքի գնդակի 238 խաղահրապարակ, ֆուտբոլի 101 խաղադաշտ, 131 հրաձգարան, 69 լողավազան, 1351 մարզադահլիճ։ Հան– րապետական Սպորտպետկոմի միջոցա– ռումների օրացուցային պլանով տս րե– կան կազմակերպվում է շուրջ 500 մրցու– թյուն (1986)։ Հրատարակվում են < Հա– յաստանի ֆիզկուչտուրնիկ>, <Շախմատա– յին Հայաստան> պարբերականն! րը։ Հայկ․ հեռուստատեսությունը՝ տարե1[ան 220, ռադիոն 75 ժամ է (1985) տրամադը– րում մարզական հաղորդումներին։ ՀՍՍՀ մարզիկները մարզական կապերի մեջ են աշխարհի շուրջ 50 երկրների մարզիկների հետ (1985)։ Հանրապետության ներկա– յացուցիչները միջազգային մարզա1 ան կազմակերպությունների անդամներ են (Ի․ Նովիկովը ժամանակակից հնգամ սր– տի և բիաթլոնի միջազգային ֆեդերաց ւա– յի փոխպրեզիդենտե է, Վ․ Ենգիբարյանը՝ Բռնցքամարտի միջազգային ֆեդերաց] ւա– յի մրցավարական հանձնաժողովի անդ սմ, Կ․ Կարապետյանը՝ Ծանրամարտի եվրո– պական ֆեդերացիայի առաշին փոխպրե– զիդենտ)։ Սկսած 1952-ից հանրապետու– թյան 25 մարզիկներ սպորտի 11 ձևերից մասնակցել են Օլիմպիական խաղերի, նվաճել 11 ոսկե, 10 արծաթե, 7 բրոնզե մեդալ։ Մարզական նվաճումների և Ֆ․ կ․ և ս–ին մատուցած ծառայությունների հա– մար ՀՍՍՀ ավելի քան 60 մարզիկ և Ֆ․ կ–ի աշխատող պարգևատրվել են ՍՍՀՄ շքա– նշաններով և մեդալներով, 18 մարդ ար– ժանացել է ՍՍՀՄ վաստ․ մարզչի, 27-ը՝ ՍՍՀՄ սպորտի վաստ․ վարպետի, 44-ը՝ ՀՍՍՀ Ֆ․ կ․ և ս–ի վաստ․ գործչի, 467-ը՝ ՀՍՍՀ վաստ․ մարզչի կոչման(1986)։ Մ․ Նուբիջանյան Պատկերազարդումը տես 656-րդ էշից հետո՝ ներդիրում։
ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԿՈՒԼՏՈՒՐԱՅԻ ՀԱՅԿԱ– ԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ, ՀՍՍՀ Մինիստրների խորհրդի ֆիզիկական կուլտուրայի և սպորտի պետական կոմիտեի բարձրա– Ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական ինստի– տուտի շենքը գույն ուս․ հաստատություն։ Հիմնվել է 1945-ին, ՀՍՍՀ ժողկոմխորհի որոշմամբ, հայկ․ մանկավարժ, ինստ–ի ֆիզկուլտու– րայի ֆակուլտետի հիման վրա, քառամ– յա ուսուցմամբ։ Դպրոցների, միջնակարգ մասնագիտական և բարձրագույն ուս․ հաստատությունների համար պատրաս– տում է որակյալ մասնագետներ։ Առաջին ուս․ տարում գործել է միայն մանկավարժ, ֆակուլտետը (108 ուսանող, 32 դասա– խոս)։ 1959-ին ավարտվել է ինստ–ի ներ– կայիս առանձնաշենքի կառուցումը։ 1956-ին բացվել է հեռակա բաժին, 1962-ին՝ մարզական (հետագայում մարզչական) ֆակուլտետ։ 1963-ին ստեղծվել է սպոր– տային մարզման տեսության և մեթոդիկա– յի պրոբլեմային լաբորատորիան, 1966-ին՝ մասնագետների որակավորման բարձ– րացման ֆակուլտետը։ 1972-ից գործում է նախապատրաստական բաժանմունքը։ 1985–86 ուս․ տարում սովորել է 1500 ուսանոդ, 18 ամբիոններում աշխատել է 150 դասախոս, որոնց շուրջ կեսը՝ գիտ․ կոչումներով U աստիճաններով։ Մինչև 1985–ը պատրաստվել է 6300-ից ավելի մասնագետ։ Ունի գրադարան (ավեւի քան 200 հզ․ գիրք), ընթերցասրահ։ Գործում է ՈԻԳԸ։ Ինստ–ը ֆիզկուլտուրայի բնագա– վառի ԳՀ աշխատանքների կենտրոն է։ Գործնական հետազոտությունների բնա– գավառներից են մարզիկների հոգեբա– նական պատրաստության, միջին լեռնա– յին գոտում մարզիկների կլիմայավարժ– ման, մարզիկների ուժային պատրաստու– թյան կատարելագործման ուղիների մը– շակման, ֆիզկուլտուրայի պատմության պրոբլեմները ևն։ Ինստ–ի սաներից 8-ը արժանացել են ՍՍՏՄ սպորտի վաստ․ վարպետի, 300-ից ավելին՝ ՍՍՀՄ սպոր– տի վարպետի կոչման, դարձել Օլիմպիա– կան խաղերի, աշխարհի, Եվրոպայի, ՍՍՀՄ չեմպիոն և ռեկորդակիր (Ս․ Համ– բարձումյան, Ա․ Ազարյան, Ի․ Նովիկով, Վ․ Ենգիբարյան, Շ․ Կարապետյան, է․ Ազարյան, Ֆ․ Մելնիկ, Ա․ Հակոբյան, 0․ Միրզոյան, Դ․ Համբարձումյան և ուրիշ– ներ)։ Ինստ–ի ռեկտորներ եղել են Հ․ Փար– սադանյանը (դիրեկտոր), Ա․ Չարչօղլյա– նը, Լ․ Քալաշյանը, Հ․ Թոփալյանը (1976-ից)։ ՖԻ&ԻԿԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒՆՆ ԵՐ, ունի– վերսալ կամ հիմնարար հաս– տատուններ, հաստատուն մեծու– թյուններ, որոնք բնութագրում են միկրո– օբյեկտները կամ որպես գործակիցներ մտնում են ֆիզիկ, օրենքների հավասա– րումների մեջ։ Ֆ․ հ․ լինում են անկախ (օրինակ, լույսի տարածման արագությու– նը վակուումում) և ածանցյալ (օրինակ, նուրբ կառուցվածքի հաստատունը՝ a= =e2/frc, որտեղ e-ն էլեկտրոնի լիցքն է, tt-ը Պլանկի հաստատունը՝ շ4ն՝ լույսի արագությունը)։ Ֆ․ հ–ի թվային արժեքնե– րը պտշվում են փորձարարական չափում– ների հիման վրա և արտահայտվում որևէ համակարգի միավորներով (տես Միավորների համակարգեր)։ Ֆ․ հ–ի ար– ժեքներն անընդհատ ճշտվում են ֆիզիկ, փորձի տեխնիկայի և ֆիզիկ, տեսություն– ների զարգացմանը զուգընթաց։ Աղյուսա– կում բերված են Ֆ․ հ–ի ճշտված հանձնա– րարելի արժեքները 1986-ի դրությամբ։
ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ ՀՍՍՀ ԴԱ (ՖՀՐ), գիտա– հետազուոական եիմնարկություն Աշտա– րակում։ Կազմակերպվել է 1967-ին՝ ՀՍՍՀ ԳԱ կենտրոնական գիտահետազոտական ֆիզիկատեխ․ լաբորատորիայի հիման վրա։ Ինստ–ի հիմնադիրն ու անփոփոխ դիրեկտորն է Մ․ Տեր–Միքայեչյանը։ Դի– տական հետազոտությունների հիմնական ուղղություններն են տեսական ֆիզիկան (ճառագայթման տեսություն, քվանտային էլեկտրադինամիկա), ոչ գծային օպտի– կան (ոչ գծային բազմաֆոտոն պրոցեսնե– րը գազերում, ոչ գծային պիկովայրկյա– նային պրոցեսներ), քվանտային օպտի– կական էլեկտրոնիկան (գեներացման և ուժեղացման երևույթները գազերում և ակտիվ միաբյուրեղներում, օպտիկական Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստի– տուտի մասնաշենքերից մեկը
