առաջացման պատճառները, անատոմա– ֆիգիոլոգ․ խանգարումները հիվանւ] օր– գանիզմում, բույսերի իմունիտետի և կա– րանտինի հարցերը, բույսերի պաշտպա– նության միջոցներն ու մեթոդները։ Մաս– նավոր կամ հ ա ա ու կ Ֆ․ ուսումնա– սիրում է որոշակի տեսակի բույսեր! հի– վանդությունները և մշակում ինտեգրաց– ված պայքարի միջոցառումներ դրանց դեմ․ ներառնում է՝ գ յ ու դ ա տ ն տ, Ֆ․, ուսումնասիրում է գյուդատնտ․ բույլերի, անտառային Ֆ,4 ծառերի և թփերի, դեկորատիվ բույսերի Ֆ․ դե– կորատիվ ծառատեսակների, ծաղկաբույ– սերի հիվանդությունները։ Ֆիտոպ սթո– լոգ․ ուսումնասիրությունների արդյունք– ները տեսականորեն հիմնավորուԱ են հիվանդությունների դեմ բույսերի պ սշտ– պանության համակարգի ստեղծումը։ XX դ․ կեսին Ֆ․ ձևավորվում է ոյպես կոմպլեքս գիտություն, որը բադկացսծ է մի շարք ինքնուրույն գիտ․ առարկաներից՝ ուսմունք բույսերի սնկային (ֆիտոժիկո– լոգիա), բակտերիային (ֆիտոբակտերո– լոգիա), վիրուսային (ֆիտովիրուաււբա– նություն), նեմատոդային (ֆիտոնեմատո– դոլոգիա) հիվանդությունների մասին, ֆի– տոիմունաբանությունից, ֆիտոթունսբա– նությունից ևն։ Մովետական հետազոտողները բսցա– հայտեցին մի շարք կարևոր օրինաչսյփու– թյուններ մրիկի, ժանգի, ալրացոդսյին սնկերի, ֆիտոֆտորոզների և այլ հիվան– դությունների հարուցիչների պատճսռա– գիտության, ախտածնության մասին։ Սովետական սելեկցիոներները և ֆի– տոպաթոլոգները ստեղծել են շատ հի– վանդությունների նկատմամբ կայուէ ցո– րենի, արևածաղկի, ծխախոտի և այլ բույ– սերի սորտեր։ Մեծ աշխատանքներ են տարվում բամբակենու վիլտադիմացկուն սորտերի ստեղծման համար, կատարելա– գործվում են պայքարի մեթոդներն այդ հիվանդության դեմ։ Ֆ–/ւ զարգացու մը ՀՍՍՀ–ում․ Հա– յաստանում բույսերի հիվանդությունԱերի դեմ պայքար կիրառվել է սկսած XI X դ․ վերջերից։ Այդ ժամանակ ֆիլոքսեիայի դեմ պայքարի կովկասյան կոմիտեն 1;ազ– մակերպել է խաղողի այգիների փոր/նա– կան–ցուցադրական բուժումներ միլւիու և օիդիում հիվանդությունների դեմ։ Օի– դիումի դեմ փոշոտումը ծծմբով առաջին անգամ կատարվել է 1893 թ․ Մեղրու շըր– ջանում։ 1920-ին, սովետական կարգերի հաստատումից հետո, ծավալվում են ուսումնասիրություններ բույսերի հիվան– դությունների վերաբերյալ (Գ․ Գրձկյան, Պ․ Քաւանթարյան)։ 1925-ին ՀՍՍՀ հող– ժողկոմատին կից հիմնադրվեց բույսերի պաշտպանության բաժին, որը գլխավո– րում էր Գ․ Գրձելյանը։ 1929-ին ստեղծվե– ցին բույսերի պաշտպանության և միաժա– մանակ բամբակենու վնասատուների ու հիվանդությունների ուսումնասիրության կայաններ, որոնց հիմքի վրա կազմա– կերպվեց (1934) Բույսերի պաշտպանու– թյան ԴՀԻ։ Այժմ ֆիտոպաթոլոգիական հետազոտություններ են տարվում նաև Հայկ․ գյուղատնտ․ ինստ–ում, ՀՍՍՀ ԳԱ բուսաբանության ինստ–ում։ ՀՍՍՀ ֆի– տոպաթոլոգները (Ա․ Ա․ Բաբայան, Դ, Ն․ Տետերևնիկովա–Բաբայան) ուսումնասի– րել են հանրապետությունում մշակվող հացահատիկի, ծխախոտի, շաքարի ճա– կընդեղի, բանջարաբոստանային, խաղո– ղի վազի, պտղատու և հատապտղատու, անտառային թփուտների և դեկորատիվ բույսերի, բամբակենու հիվանդություն– ները, որոշվել են դրանց հարուցիչների տեսակային կազմը, տարածվածությունը, վնասակարությունը, մշակվել պայքարի միջոցառումներ դրանց դեմ։ Գրկ․ Пересыпкин В․ Փ–, Сельско– хозяйственная фитопатология, 2 изд․, М․, 1974․ дги․ Սենեքերիւ1]ւսն
ՖԻՏՈՏԷՆՈԶ (< ֆիաո․․․ և հուն, xoi- vog – ընդհանուր), բուսական հա– մա կ և ց ու թ յ ու ն, համասեռ տեղա– մասում աճող բուսատեսակների ամբող– ջություն, որոնք բարդ փոխհարաբերու– թյունների մեջ են գտնվում միմյանց, շըր– ջակա միջավայրի և տեղի կենդանիների հետ։ Բնութագրվում է որոշակի տեսա– կային կազմով, կառուցվածքով ևն։ Րիո՜ ցենոզի մասն է։
ՖԻՏՈՖՏՈՐՈձՆԵՐ, բույսերի հիվանդու– թյուններ, որոնք հարուցվում են ֆիաո– ֆւոորա ցեղի սնկերով։ Առավել վնասա– կար է կարտոֆիլի, լոլիկի և մորմազգի– ների ընտանիքի շատ բույսերի Ֆ–ի հա– րուցիչ Phytophthora infestans սունկը։ Կարտոֆիլի Ֆ», բնութագրվում է տերևների (մեծ մասամբ եզրերի) վրա խո– շոր բծերի առաջացմամբ։ Տերևի հակա– ռակ կողմում խոնավ եղանակին առաջա– նում է սպիտակ փառ՝ սնկի բազմացման օրգանները (կոնիդիումակիրներ և կոնի– դիումներ)։ Հիվանդ տերևները մահանում են։ Պալարների վրա հիվանդությունն սկսվում է գորշ, մոխրակապարագույն բծերի առաջացմամբ, որոնք, աստիճա– նաբար խորանալով, առաջացնում են պա– լարների փտում։ Պայքարի միջոցառումնե– ր ը․ առողջ տնկանյութի (պալարների) ընտրություն, մշակում թունաքիմիկատ– ներով, բուկլիցի ժամկետների պահպա– նում, սնուցում ֆոսֆոր–կալիումական պա– րարտանյութերով, սրսկում պղինձ պա– րունակող միկրոպարարտանյութերով, սնկասպաններով, բերքահավաքից առաջ Փրերի հեռացում, ցանք Ֆ–ի նկատմամբ դիմացկուն սորտերով։ Լոլիկի Ֆ․, վնասում է հասուն բույ– սերին, տերևների հակառակ կողմում առաջանում են գորշ բծեր սպիտակ փա– ռով, ցողունների վրա՝ գորշ բծեր առանց փառի, պտուղների վրա4 գորշ փտում։ Պայքարի միջոցառումները, կարտոֆիլի և լոլիկի դաշտերի առանձնա– ցում, սնուցում ֆոսֆոր–կալիումական պա– րարտանյութերով, սնկասպանների սրըս– կում, պտուղների վաղ բերքահավաք։ Տարածված են նաև լոլիկի հվ, Ֆ․ (վնա– սում է սածիլները և հասուն բույսերը), ցիտրուսայինների Ֆ․* խնձորենու Ֆ․ ևն։ Տես նաև Փտախտեր։ ՖԻՏՉ (Fitch) Վել Լոգսդոն (ծն․ 1923), ամեր․ ֆիզիկոս–Փորձարար, ԱՄՆ–ի ազգ․ ԳԱ անդամ (1966)։ Ավարտել է Մակ–Հիլ– լի համալսարանը (1948, Մոնրեալ)։ 1953– 1954-ին աշխատել է Կոլումբիայի համալ– սարանում, որտեղ և ստացել է (1954) փիլ–յան դ–րի աստիճան։ 1954- ից աշխա– տում է Պրինստոնի համալսարանում (1960-ից4 պրոֆեսոր)։ Աշխատանքները վերաբերում են միջուկային և մեզոնային ֆիզիկային, տարրական մասնքւ կների ֆի– զիկային։ Զ․ Ռեյնուոթերի հետ համատեղ որոշել է [x+–~մեզոնի զանգվսծը, հայտ– նագործել (1953) ц-մեզոատոՍները, մեծ ճշգրտությամբ չափել (1953) 1^-ից մինչև 83 կարգաթվով միջուկների շառավիղները ն ցույց տվել, որ միջուկային շառավիղը հավասար է 1,2* 10~~13 սմ–ի։ 1963-ին հայտ– նագործել է 1Հ°-մեգոնը։ 1964-ին Ջ․ Քրո– նինի հետ հայտնաբերել է չեզո# К-մեզոնի հազվադեպ տրոհումը, որը վկայում է թույլ փոխազդեցություններում CP-հնվարիան– տության խախտման մասին (նոբելյան մրցանակ, 1980)։ Առաջինն է դիտել (1965) K°- և 1Հ°-մեզոնների ինտերֆերենցիան։
ՖԻՐԴՈՒՍԻ Աբուլղասիմ (մոտ 940, p․ Թուս –1020 կամ 1030, ջ․ Թուս), պարսկ․ և տաջիկ, բանաստեղծ։ Ծնվել է սնանկացած ազնվական–հողաււիրոջ ըն– տանիքում։ 976-ից շարունակել է <Շահ– նամե> պոեմր, որ սկսել էր Դաղիղին։ Ֆ–ու <Շահնամեն» ըստ կաոուցվածքի բաժանվում է 50, այսպես կոչված, թագա– վորությունների («փադիշահներէւ»), որոնք ծավալով հավասար չեն (մի քււնի տասն– յակից մինչև մի քանի հզ․ բեյթ)։ Առան– ձին թագավորությունների նե]ւսում առ– կա են մեծ ասքեր (դաստաններ)։ Էպո– պեայի ամենանշանակալի դաստաններն են՝ <Զալ և Ռուդաբե», «Ռոստամի յոթ քա– ջագործությունները», «Ռոստաւք և Սոհ– րաբ», «Սիավուշ», «Իսֆենդիարի յոթ քա– ջագործությունները», «Ռոստս}մ և Իս– ֆենդիար» ևն։ Պայմանականորեն ըն– դունված է «Շահնամեն»- բաժանել երեք մասի՝ դիցաբանական, դյուցազնական և պատմ․։ <Շահնամեէւ» տոգորված է Բարու ե Չարի պայքարի գաղաՓարով,ւ որը հա– ճախ հանդես է գալիս արդարություն– անարդարություն հակադրության տեսքով, դա ներկայացված է Իրանի (Բարու աղ– բյուր) և Թուրանի (Չարի կրող) անրնդմեջ կռիվների գեղարվեստական պատկերնե– րում և իդեալական տիրակալի վերաբեր– յալ Ֆ–ու գաղափարները մարմնավորող կերպարներում («Շահնամեումք– ստեղծ– ված է արդարամիտ թագավորների մի ամ– բողջ պատկերասրահ)։ Ֆ–ու ստեղծագոր– ծության մյուս հիմնական գաղափարը սերն է հայրենի երկրի՝ Իրանի նկատ– մամբ։ Իսլամի համապարՓակ ազդեցության դարաշրջանում Ֆ․ երգել է բանականու– թյունը՝ որպես մարդու բարձրագույն պար– գև, հաղթության ու անմահության երաշ– խիք։ Ամբողջ Էպոպեան տոգորված է աշ– խատավոր մարդկանց նկատմամբ համա– կրանքով։ Դա արտահայտվում է մասնա– վորապես ժող․ ապստամբությունների նկարագրության մեջ։ <Շահնամեի» պատմ․ մասում մեծ թվով տեղեկություններ կան հայերի ինչպես նաև Իրանի հարևան մյուս ժողովուրդ– ների վերաբերյալ։ Հայերի մասին տեղե– կությունները առնչվում են VI և, մասամբ, VII դդ․ իրադարձություններին։
